Психологические аспекты стрессоров
жүктеу/скачать 2,02 Mb. Pdf көрінісі
|
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ДЕТЕРМИНАНТЫ ДЕЛИНКВЕНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ В УСЛОВИЯХ ИЗОЛЯЦИИ Акажанова А.Т.- доктор психологических наук (г. Алматы, КазгосженПУ) Изоляция несовершеннолетних правонарушителей в пенитенциарных учреждениях является не только карой, но и преследует цель исправления путем формирования морально- нормативного поведения, адекватных ценностных ориентаций и интересов. Кроме того, деятельность закрытых учреждений Республики Казахстан направлена на укрепление законности правопорядка в пенитенциарных учреждениях, обеспечение требований действующего законодательства, а также на проведение профилактических мероприятий, исключающих возможность противоправного поведения несовершеннолетних. Особое значение необходимо уделить проявлению агрессивных форм поведения среди несовершеннолетних правонарушителей, ведущих к негативным последствиям в местах социальной изоляции: ухудшению социально-психологического климата, усложнению оперативной обстановки, неблагополучию в межличностных отношениях членовредительству, побегам и т.д. В настоящее время можно констатировать единодушие большинства психологов, педагогов, юристов в том, что агрессивные формы проявления в поведении несовершеннолетних влияют на преступность в стране в целом. Однако подобной констатации недостаточно. Науке и практике необходимо ставить вопрос не только о том, каким образом это происходит, но и имеются ли какие-то возможные варианты коррекции девиантных форм поведения. Это крайне важно в отношении несовершеннолетних правонарушителей, отбывающих наказание в пенитенциарных учреждениях Республики Казахстан /1/. В воспитательных колониях отбывают наказание несовершеннолетние осужденные, а также осужденные, оставленные в данном учреждении до достижения ими возраста 21 года. В основном это несовершеннолетние правонарушители юношеского и подросткового возраста 16-17 лет и 14-15-летние подростки, осужденные за различные виды преступлений /2/. В подростковом возрасте формируются моральные основы, социальные установки, вырабатывается отношение к различным моральным и правовым запретам, ведется поиск пределов допустимого в поведении. В то же время он характеризуется дисгармонией социально-нравственного и физического созревания, повышенной возбудимостью, импульсивностью, преобладанием возбуждения над торможением. Указанные особенности типа нервной системы могут обуславливать нарушения дисциплины. Нервная система подростка, находящегося в учреждениях закрытого типа, отличается повышенной чувствительностью патогенного характера, которая при сильном переутомлении может привести к различным функциональным расстройствам. В связи с диспропорцией между половым созреванием и социальной зрелостью им трудно контролировать возникшие половые инстинкты /3/. Информация, получаемая подростками-правонарушителями из сомнительных источников, а конкретнее, из уст колонистов, способствует ущербному развитию личности: появляется интерес к порнографии, половым извращениям, гиперсексуальности, ранним половым связям. При этом стремление к независимости приобретает у них извращенный Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 характер. В их среде культивируются жестокость, бессердечие, цинизм, сила. Самовоспитание у подростков-делинквентов имеет отрицательную направленность, а в основе общения лежат круговая порука и ложный героизм. Познавательные интересы у подростков-правонарушителей либо не развиты, либо утрачены, или приобрели криминальную направленность. Воспитанники пенитенциарных учреждений по сравнению со сверстниками имеют больше отклонений в психическом развитии. Физические недостатки подчеркиваются в кличках и прозвищах и используются окружающими для давления на личность, ее унижения, оскорбления. Многие воспитанники юношеского возраста не умеют сопротивляться трудностям, ограничивать свои потребности. Это вызвано тем, что на свободе родители их оберегали от неприятностей, внушали, что перед ними открыты все дороги. Не имея возможности удовлетворить свои завышенные запросы честным путем, некоторые встают на путь преступлений. Гипертрофия потребностей проявляется и в колонии, побуждая воспитанников к совершению нарушений режима. Им свойственна неадекватная самооценка. Они нередко стремятся любыми средствами обратить на себя внимание, демонстрируют свое превосходство над другими. Неспособность критически оценивать себя приводит к тому, что они не видят необходимости преодолевать отрицательные качества и привычки, бравируют преступлением, перекладывают вину на других /1/. Среди осужденных подросткового и юношеского возраста выделяются инфантильные воспитанники. Они беспечны, беззаботно относятся к режиму, учебе и своему будущему. Для них характерны поверхностность суждений, нарушение сдерживающих механизмов при исполнении личных желаний, недоразвитость чувства ответственности. Они подвижны, непоседливы, не доводят начатое дело до конца, их интересы и внимание неустойчивы, а поступки часто не соответствуют возрасту. У них налицо нравственный и правовой инфантилизм: безразличное отношение к нормам морали и права, нетребовательность к себе и другим, активное безнравственное и противоправное поведение. Некоторые воспитанники подросткового и юношеского возраста страдают психическими болезнями, склонны к аутоагрессии, побегам, симуляции и аггравации, употреблению алкоголя и наркотиков /5/. Несовершеннолетние правонарушители по-разному относятся к отбыванию наказания, что обусловлено как их криминальным опытом, так и личностными качествами. Для большинства из них характерно отсутствие содержательной ориентации на будущее. Многие не представляют, как будут строить свою жизнь на свободе. К трудностям в развитии личности можно отнести: отсутствие адекватных представлений о будущем, нарушение эмоциональных отношений в семье, со сверстниками, наличие личностных конфликтов с окружающими, низкий уровень самооценки, интеллекта и т.д. /1/. Несовершеннолетние правонарушители группируются, активно ищут общение, которое отвечало бы их интересам, установкам и ценностным ориентациям, обеспечило им личную безопасность и защиту в группе. В этой связи одни воспитанники стремятся занять высокий статус в отделении, отряде, колонии и демонстрируют знание тюремных правил, обычаев и традиций, пропагандируют колонистскую романтику, волевые качества, нарушают режим. Соблюдение несовершеннолетними осужденными тюремных традиций и обычаев закрепляет искаженные нравственные ценности, интересы и ценностные ориентации. Других несовершеннолетних отличает повышенная внушаемость, инфантильность поведения, третьих – забитость, конформизм, психические отклонения, из- за которых над ними постоянно издеваются. Повышенная восприимчивость и впечатлительность, высокая подверженность воздействию усугубляются разнородными по направленности влияниями среды осужденных, сотрудников колонии, родителей (родственников), друзей на свободе. У несовершеннолетних в местах лишения свободы неоднозначное отношение к родным и близким: это могут быть обида, злость, враждебность, агрессивность, раскаяние /6/. Общение несовершеннолетних осужденных в колонии происходит ради общения. Как правило, оно малоэффективно, поскольку сводится к рассказам, об увиденных в фильмах Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 погонях, драках, порнографии, а также развлечениях на свободе. Таким образом, узкогрупповой характер еще больше нарушает нормальное соотношение сфер общения, ограничивая его неформальным. Нередко у несовершеннолетних подросткового и юношеского возраста появляется установка жить одним днем. Они рассчитывают на то, что в дальнейшем все само собой образуется. Этим обстоятельством, а также неустойчивостью мировоззрения подростка и юноши, слабостью воли и противоречивостью характера во многом обуславливается отсутствие у них намерения позитивного изменения своей личности. Именно поэтому несовершеннолетние осужденные больше, чем другие возрастные категории в местах лишения свободы, нуждаются в психолого-педагогической помощи. Для разработки наиболее эффективных мер коррекции и профилактики отклоняющегося поведения в пенитенциарных учреждениях необходимы условия для изучения динамики личности несовершеннолетнего и природы происходящих изменений. Как показывает практика, значительная часть рецидивистов, в том числе опасных, становятся на преступный путь именно в возрасте 18 лет. Подобная перспектива для несовершеннолетних более реальна в условиях применения к ним наказания в виде лишения свободы. Зачастую тюрьма становится не местом исправления, а школой криминальной профессионализации. Однако, полностью отказаться от применения в отношении несовершеннолетних правонарушителей наказания в виде лишения свободы не представляется возможным. Характер совершаемых несовершеннолетними правонарушений (убийства, изнасилование, нанесение тяжкого вреда здоровью и пр.) свидетельствуют о том, что многие из них представляют серьезную опасность для социального окружения, в силу чего требуется их изоляция от общества. В результате мы сталкиваемся с трудноразрешимым противоречием: одновременной необходимостью изоляции подростка от общества и осуществления процесса социализации его личности. Научные исследования (ЛА-155/4, ЛА-155/6) влияния социальной изоляции на личность несовершеннолетних правонарушителей позволило нам выявить две группы несовершеннолетних: первая группа с малым сроком изоляции (до 3 лет) и вторая с большим (более 3 лет). Комплексное исследование указанных групп осужденных позволяет обнаружить характерные особенности изолированных от социума: Специфика поведения несовершеннолетних правонарушителей с малым сроком изоляции заключается в том, что для них характерно ожидание неудач, осторожность, озабоченность в сочетании с волнением, беспокойство, импульсивность, агрессивность, что негативно отражается на их поведении. Все это является фактором социально-психологической дезадаптации. Несовершеннолетних правонарушителей с большим сроком изоляции характеризует: уверенность, спокойное поведение, определенная расслабленность, незначительная фиксация на факте изоляции, конформность, пассивность, что можно объяснить хорошей адаптированностью к условиям социальной изоляции /1/. Таким образом, социальная изоляция несовершеннолетних чревата невосполнимыми последствиями. Только при правильно организованной системной психолого-социально- педагогической деятельности специалистов можно позитивно воздействовать на ресоциализацию и реабилитацию несовершеннолетних в условиях лишения свободы. ЛИТЕРАТУРА 1. Акажанова А.Т. Психологическая служба в закрытых учреждениях /Учебное пособие. – Алматы, 2009. 2. Ушатиков А.И., Казак Б.Б. Основы пенитенциарной психологии / Под ред.С.Н. Понамарева. – Рязань, 2002. 3. Филонов Л.Б. Положение несовершеннолетних, отбывающих наказание в воспитательных колониях // Юрид. газета. – 2001. - № 41. – С. 13. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 4. Григорова З.Н. Теория и практика третичной профилактики девиантного поведения несовершеннолетних в условиях пенитенциарной системы. – СПб, 2003. 5. Пирожков В.Ф. Криминальная психология. Кн.2. Криминальная психология в условиях изоляции. – М., 1998. 6. Дмитриев Ю.А., Казак Б.Б. Пенитенциарная психология. - Ростов-на-Дону, 2007. 7. Акажанова А.Т., Ельшибаева К.Г. Влияние социальной изоляции на психическое состояние осужденных женщин / Тезисы докл.межд.конф. Мировая цивилизация и Казахстан. – Алматы, 2007. – Ч.2. – С.107-110. РЕЗЮМЕ В статье раскрываются социально-психологические причины делинквентного поведения несовершеннолетних, находящихся в пенитенциарных учреждениях. ТҤЙІНДЕМЕ Мақалада пенитенциарлық мекемелердегі кҽмелетке толмағандарда делинквентті мінез-қҧлықтың қалыптасуының ҽлеуметтік-психологиялық себептері қарастырылады. ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР СУБЪЕКТІЛІК ЖӘНЕ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ЭТНОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР Ерментаева А. Р. – пс.ғ.д.проф. (Алматы қ-сы, Абай ат. ҚазҦПУ) Қазіргі психология ғылымдарында субъектілік негізге ҽдіснама ретінде тіректелу мҽселесі қойылып келеді. Осыған орай субъектіліктің дамуындағы тірек-негіздерді, психологиялық механизмдерді, ерекшеліктерді, деңгейлерді ықпалдастыра зерттеу қажеттігі шығады. Біздің зерттеулерде /1 – 3/ тҧлғаның ҿзіне жҽне басқаларға деген қҧнды қатынасы арқылы тҥсінілетін субъектілік іс-ҽрекетті, қарым-қатынасты жетілдіру арқылы ашылады. Екінші жағынан, субъектіліктің жалпы заңдылықтарын талдау оның жоғары деңгейінде ғана тҧлға кез-келген ҽлеуметтік-психологиялық проблеманы тиімді шешуге, сҿйтіп, тіршілікті қамтамасыз етуге ҿзінің психологиялық мҥмкіндіктерін қолдана алатынын кҿрсетті. Олай болса, субъект сипаттамасын оның психологиялық негізде дамуы тҧрғысынан жҽне белгілі бір қасиеттердің ҿзара ҧйысқан қҧрылымы ретінде қарастыру керек. Ал, субъектіліктің ҽдіснамалық-теориялық негіздемесін дҽйектеу; этнопсихологиялық негіздері мен ерекшеліктерін тарихи-реконструкциялау жолымен зерттеу аталмыш жҧмыстың басты міндеттері болып табылады. Қазақ халқының субъектілік ерекшеліктері қарым-қатынас процесін жетілдіру мҥмкіндіктері арқылы барынша толымды анықталады. Тарихи-психологиялық реконструкция ҽдісі қазақ халқының қарым-қатынас субъектісі ретінде ҿзара ақпарат алмасудағы, ҿзара ҽрекет пен ҿзара қатынас жасаудағы мҽнді қасиеттерінің қазіргі психология теориясы мен практикасына сҽйкес келетінін кҿрсетті. Мҧнда қазақтардың қарым-қатынастағы субъектілік ерекшеліктері олардың ізгіліктікке, адамгершілікке, ҧлттық этикаға тіректелуімен сипатталады. Оған қоса В.В. Радлов /4/ жазғандай қазақтардың айтып-жеткізуге келгенде аса ептілік танытатыны жҽне кҿркемсҿзді керемет шеберлікпен ҿретіні тағы бар. А.Н. Седельников бай халық ҽдебиеті мен ҿнерінің дамуына қоса, қазақтардың мҽдениеттілігін оларға тҽн тілдік қатынастың сипаты, олардың ҿз ойын жеткізу формасы мен қабілеті анықтайды деген /5, 259 б./. Қарым-қатынас субъектісі ретінде жетілген тҧлға кез-келген жағдаятта – бірлескен іс- ҽрекетте, ҿзара қатынаста, тіпті, қақтығыс кезінде де субъектілік позиция танытады. Мҧнда, қазақтардың қарым-қатынас субъектісі ретінде белсенділік таныту мҽселесін қарастырғанда, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 бҽрінен бҧрын олардың қақтығыс жағдаятындағы субъектілік позициясының ерекшелігін анықтау қызықты болар. Тҥркістан облысында біраз уақыт губернатор болған орыс жазушысы Д.И. Романовский ҿзінің зерттеп-бақылағандары бойынша «қазақтар бейбіт дамуға аса бейім халық» – деп жазған екен /6, 19 б./. Шынында, дҽстҥрлі қазақы ҿзара ҽрекеттестік пен ҿзара қатынаста адамдардың бір-біріне қарсы келуі, шиеленіске жол беруі ешқашан қҧпталмайды. Солай болса да қазақтарға қарым-қатынаста ашықтық тҽн. Бірақ, И. Завалишин /7/ аңғарғандай олардың байқағыштығы арқасында ашықтық қарым-қатынас жағдаяты ерекше мазмҧнмен орын алады. Автор қазақтардың қарым-қатынас жасауындағы бірқатар ерекшеліктерді: «оларда қҧлға ҧқсап тҿрт аяқтап тура жҥгіретін, орыс мҧжықтарында кездесетін мҥлҽйім, мҽймҿңкеліктің мҥлде болмайтынын»; айтар ойын батыл, тура, жасқанбай жеткізе алатынын; орыстармен қарым-қатынаста ҿздерін тең дҽрежеде ҧстап, танытуын; бҿтен салт-дҽстҥрге тез бейімделіп кететіні мен оларға ҿзімен-ҿзі оқшауланып, тҧйықталудың тҽн еместігін; жарасымды, ҧнамды етіп қарым-қатынас жасайтынын; ҿзіне дҿрекі тҥрде берілген бҧйрықты тҥсінбеген немесе тҥсінгісі келмеген сыңайда ҿзін жоғары деңгейден тҥсірмей ҧстай алатынын атап кҿрсетеді. Мҧның себебі тҥсінікті де: қазақ халқының барша салт-дҽстҥрі, рухани қҧндылықтары ҽркезде қақтығыссыз бейбіт ҿмір сҥруді, ізгіліктілікті қисындайды. Бҧл жағдайды батыстық парадигма негізіндегі философия мен психология адекватты емес қарым-қатынас деп бағалауы мҥмкін. Сірҽ, қақтығыстың мҽнін кҿтеретін тҧрғылар, мҽселен, А.И. Сорокинаның /8/ қақтығыс кҿріністерін позитивті белсенділік формасы ретінде қарастыруы, тіпті, осы заманда да қазақы тҥсінік бойынша ҽлеуметте ешқашан қабылдана қоймас. Соңғы кездері кейбір зерттеушілер қазақтар «қақтығыс» деген сҿздің ҿзінен қорқады, шиеленіс жағдайында бҧлтарып, ҿзара ҽрекет барысында орын алатын қақтығыс кезінде қашқалақтап, басқалардың ырқына кҿніп, ығына жығылып сала береді дегендерді жазып жҥр /9/. Расында, қазақтар ҿзара тҥсініспеушілікті, қақтығысты, шиеленісті «дау-дамай», «дау- жанжал», «алыс-тартыс», «ҧрыс-керіс» деп, жайсыз, мҽнсіз жағдай, жағымсыз қҧбылыс ретінде мҽдениет биігінен қарап, оған деген қатынасын субъект ретінде танытады. Сондықтан шетелдік психодиагностикалық ҽдістемелердің (бейімделу процедурасынан толық ҿтпеген) мазмҧндық қҧрылымына орай жасалған «қазақтар қақтығыстан қашады» деген тҥйін астарында ҽдіснамалық мҽдениет пен қатаң ғылыми ҧстанымнан алшақ ой жатқан, ҥстірт қорытынды екеніне шҥбҽ келтірмейміз. Мҧнда мҽдениетаралық сензитивтілікті арттыру техникасын (Т.Г. Стефаненко) меңгеру қажеттігі, тек сонда ғана ҧлттық ҿзіндік сана-сезімді, ҧлттық мінез-қҧлық пен жҥріс-тҧрысты сипаттаудың, этнопсихологиялық ерекшеліктерді анықтаудың дҽлме-дҽл болатыны қисынды келеді. Басқаша айтқанда, этнопсихологиялық зерттеуді жҥзеге асыру қағидаларын қатаң ҧстанумен қоса, бҿтен елдің ҽлемді кҿру ерекшеліктерін эмпатиялық, децентрациялық, идентификациялық арнамен тҥсіне алу арқылы ғана олардың жан-дҥниесін, мінез-қҧлық пен жҥріс-тҧрысын, қылықтарын, қарым-қатынас сипатын, ҽрекеттерін бҧрмалап, тҧспалдамай, адекватты тануға мҥмкіндік болады. Сондай-ақ, кезінде Семей облыстық мҧражайының сақтаушысы болған К. Рычков /10/ этнолог мамандарға қазақ жерінде жиі мҽдени алмасуларды кҿргенде қорытынды шығарып, тҥйін жасауға аса жоғары дҽрежеде сақ болуды, жҽне сҽл ғана кҥдік туа қалса, сол жерде нҥкте қоя қоюы керектігін ескерткен екен. Ҽлбетте, бҧл ескертпе қазақтың ҧлттық ерекшеліктерін зерттеуге ден қойған басқа жҧртқа тек жай ғана қатысты емес, зерттеулеріне қатаң ҽдіснамалық қағида ретінде басшылыққа алынғаны абзал-ақ. Ал, этномҽдениетінің жалпы адамзат мҽдениетінің тарихындағы алатын жоғары орны мен салмақты ҥлесі ерте дамыған /9, 133 б./ ғылым-білімі мен теңдесі жоқ бірегей ҿнері қазақтардың ҿзін-ҿзі тану, ҿзін-ҿзі бағалау, ҿзін-ҿзі реттеу, ҿзін-ҿзі дамыту арқылы қарым- қатынасты жетілдірудегі субъектілік позициясының ерекшеліктерін танытады. Бірақ, табиғатқа да, адамдарға да қатынаста оларды бағынышты етіп, ҥстемдік жасау мен кеудемсоқ ҽрекеттер субъектісі болу тҧрмақ, ондай ойларды сана саңылауына енгізудің ҿзіне Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 қазақтың рухани мҽдениеті, ҧлттық қҧндылықтар қоры мен ізгіліктілік табиғаты тосқауыл болады. Сондықтан ҽрқашан бейбітшіл, дархан қазақтың тҧлғалық болмысында ҿзіндік ерекшелігі бар, рухани жҽне ізгілікті сипаттағы субъектілік қасиеттер биік, жоталы бітістер болып табылады. Қазақтардың табиғатынан ақыл-парасатқа бай, жҧмсақ, мейірімді, кҿңілшек болатындығынан қанішерлікке бармайтын ерекшелігін неміс этнографы И.Г. Георги /11/ сҧңғылалықпен аңғарған. Ал Н. Зеланд /12/ қазақтарды сипаттайтын мінез бітістеріне кекшілдік пен қатігездік кірмейтінін жазған-ды. Қақтығыс ҽрқашан эмоцияның аффектік формасына, стреске, фрустрацияға, депрессияға, субстрессияға себепші болатын жағдаят. Мҧндай жағдайларда кез-келген сҿз, қылық, ҽрекет ҽр мағынада топшыланатыны, олардың байыбына біреулердің бойламауы, ал басқалардың тым терең мҽн беруі мҥмкін. Соның нҽтижесінде жанға аса ауыр тиетін, созылмалы тҥсініспеушілік, араздық орын алатыны, оның ақыры ноогенді проблемаларға ҧласуы бірегей емес, ғылым мен тҽжірибеден белгілі қҧбылыс. Осы орайда біреуді ренжіту, кемсітудің кісінің ішкі жан-дҥниесіне кҥшті психологиялық негативті ҽсер тигізетіні қазақтардың ізгілікті сипаттағы тҧрмыстық психология деңгейінде-ақ «сағы сынады», «нҽсілі тҥседі» деген ҧғымдарды қолдануынан айқын кҿрінеді. Бҧл ҽркімнің қадір-қасиетін жоғары бағалай алатын ҧлттық мҽдениеттің «кімде-кім бҧл дҥниеге келген қонақ» – деп кез-келген адамды қҧрметтеуге, барынша сыйластықпен «ғҧмыр кешуге» бағытталатынын кҿрсетеді. Ал, алпауыт жаһандану қақпасының алдында да, біреулер айтып-жазғандай «қазақтың қақтығыстан қашқалақтауы» байқалып, «ҥндемеген ҥйдей пҽледен қҧтылады», «кішік болсаң, ҧлық боласың», «кішірейгеннен кемімейсің» мағынасындағы қарым-қатынас қағидалары ҽлі кҥнге дейін негізге алынып жатса, онда ҧлттық психологияның айқын ерекшелігі мен рухани мҽдениеттің ҿміршеңдігі деп білген жҿн сияқты. Қазақтардың ҿмірді «қысқа жіптей кҥрмеуге келмейді» – деп ҧтымды анықтауы ҿзара сыйласып тірлік етуді уағыздау болып табылады. Ҿзара қақтығысқа ҧрынбаудың психотехникалары аса терең меңгеріліп, адамгершілік мҽдениеттің негіздері бейсаналық деңгейде ҽрбір жас ҧрпақтың жадында жазылса, онда қазақы жолмен субъектілік дамудың кемшін тҧсы ешқашан бола қоймас. Расында да, психологиялық тренингтер жҥргізу іс-тҽжірибеміздегі проблемалық жағдаяттарды шешу мен ҿзара ҽрекет ету мҽнерлерін, мінез-қҧлық ерекшеліктерін талдау барысы жастардың қақтығысты кҥйретуші, бҥлдіруші қҧбылыс ретінде теріс бағалайтындарын айқын кҿрсетті. Ал енді, ар-намысты таптатпай, абыройға нҧқсан келтірмей, қаншалықты «кішіреюге», қақтығысқа кіріспей шет тҧруға болады? Мҧнда да ҿзін-ҿзі реттеудің психотехникасы ретінде ғасырлар бойы халық арасында қолданылып келе жатқан «дҥние – жалған», «тіршілік дегенің қас қағым сҽт қана», «Жаратқанның алдында бҽрі тең» – деген сынды терең философиялық, дана ойлар негізінде қазақтар ҿмірдің мағынасын жҽне адамдармен ҿзара қатынасты шығыстық парадигмаға сҽйкес ізгіліктілікпен, рухани тҧрғыдан кеңінен байыптап, субъектілік тҧрғыдан толеранттылық танытады. Нақтыласақ, қазақтар басқалардың ҧстанымына, кҿзқарастары мен пікіріне, ҿзара қатынастағы позициясына толерантты қатынас таныта алуды қамтамасыз ететін субъектілік мҽдениетті меңгерген ҧлт ретінде ҿзін таныта алады. Осыған орай ҿзара қатынас жасауда кейде орын алып қалатын шыдамсыздық, дҿрекілік т.б. пендешілік кҿріністері ҽлеумет ҽдепсіздіктің тҧрпайы тҥрі ретінде қабылдаған. Жалпы, қазақтардың тҧрмыстық психологиялық ҧстанымдарының гуманистік бағыттағы ғылыми психологиялық білімге тым жақындығы, іштей астасатыны білінеді. Олай болса, қазақтардың қақтығысқа ҧрынбауды кҿздейтін позициясы ҿзара қатынас жағдайында дҧрыс-бҧрыс, жағымды-жағымсыз, оң-теріс ҽрекеттер мен қылықтардың дҽлме- дҽлдігін анықтауға, келеңсіз тҧрмыстық жағдай деңгейінде мінез-қҧлық кҿрсету мен этикалық ҿрісте іс-ҽрекет жасау арасындағы айырмашылықты аңғаруға, рухани-адамгершілік ҧстанымнан таймауға, толерантты болуға мҥмкіндік беретін дҽрежеде олардың субъектілік мҽдениетті игеруі болып табылады. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 Ҽлбетте, қарым-қатынас процесіне тҥрлі таптаурындар ықпалын тигізеді. Ҽдебиеттен ҽлеуметтік таптаурындардың негативті жҽне позитивті қабылдауға, бағалауға қатысты болатыны белгілі. Қазақтардың ҿмір салтын, мҽдениетін, рухани мҧраларын талдау, олардың ҿзара ҽрекеті мен ҿзара қатынасында жақсы жақтарға бағытталған позитивті таптаурындар ғана орын алатыны кҿрінеді. Бҧл пікірге объективті дҽлел ретінде кейбір соңғы жылдардағы зерттеу мҽліметтерін де келтіруге болады. Мҽселен, қазақ жҽне орыс ҧлтты студенттердің бір-біріне қҧндылықтарды таңудағы ерекшеліктері олардың таптаурындық қабылдауларындағы мҥлде қарама-қарсы сипаттарды ашады /9, 147-149 б./. Мҧнда қазақтар орыс студенттеріне «байсалдыдан гҿрі, бҽрінен бҧрын дегбірсіз», «алаңғасар», «ҧяңнан гҿрі, бҽрінен бҧрын еркін» деген сияқты ҿзін-ҿзі бақылауға қатысты бағалау берген. Бҧл негативті бағалау сияқты кҿрінгенмен, оның астарында батылдық, еркіндік, қызуқандылық сияқты позитив қасиеттерді ҿздерінің орыс замандастарына ақниетпен таңу жатыр. Ал, орыстар қазақ студенттерін «ҧқыптыдан гҿрі, бҽрінен бҧрын ҧқыпсыз», «еңбексҥйгіштігінен гҿрі, бҽрінен бҧрын жалқау» деп бағалап кҿрсеткен. Бҧл қаншама жасырғанмен, барып тҧрған негативті бағалау болып табылады. Оның астарынан позитивтің саңылау-жҧрнағы қандай ҥмітпен талдаса да табыла қоймас. Сол бір отаршылдық саясат кезіндегі идеологиядан қалып, жан-дҥниені кернеп алған қорлау, кемсіту, ҿшпенді қатынас, ҿзімшілдік, басыну айқын кҿрініп тҧр. Бір қызығы, ересектерге қатысты болған осы жҽйт балалармен де жҥргізілген зерттеуде қайталанған: С.М. Жақыпов пен оның шҽкірттерінің жҧмыстарында қазақтардың орыстарға деген позитивті, ал керісінше, орыстардың қазақтарға негативті эмоциялық қатынастары тағайындалған. С.М. Жақыпов бҧл келеңсіз жағдай мҧғалімдерден, ата-аналардан шығатын бағдарды балалардың бейсаналық деңгейде меңгеруінен пайда болады деп, тҽрбиенің дҧрыс берілмеуін басты себеп ретінде тҥсіндіреді /13, 267 б./. Олай болса, қазақтардың ҧжымдық субъект ретіндегі қасиеттеріне ҿзгеше сипат беретін таптаурындар ҧлттық тҽлім-тҽрбие, тағлым-руханияттың ізгіліктігіне негізделіп, басқаларды позитивті қабылдауға, жақсылықты танумен ерекшеленеді деп ҧстанамыз. Қазақ халқының қарым-қатынас процесін субъект ретінде жетілдіруі олардың азаматтық ҧстаным мен ҽлеуметтік белсенділікті жҥзеге асыруынан да айқындалады. Субъектіліктің бҧл ерекшеліктерін нақтылайық. Қазақтардың қайырымдылық кҿрсету қасиеттері мен шаралары арқылы ҿзара қатынастағы толымды субъектілік сипатталады. Бҧл мҽселен, халықтың жҧмыла жҥріп асар, той жасауы, жауапкершілікті сезініп, ағайындасып, жетім-жесірді қаңғытпай, пана болуы арқылы кҿрінеді. Қайырымдылық жасау субъектісі ретінде «халықтың қҧшағы кең» – дейтін қазақтан шыққан дҽулетті адамдардың кедейлерге енші бҿліп берулері де ҧлтқа тҽн бірегей жағдай. Мысалы, Ҽз Жҽнібек ханның фольклорлық бейне Жиренше шешенге неше дҥркін енші беріп, жағдайын тҥзеп отырғаны аңыз да болса ел ішінде таңсық емес ізгі қылық. Халық арасында девианттылық кҿріністерді болдырмаудың дҽстҥрлі шаралары мен кейбір іріткі салушыларды, адамгершілік нормаларын сақтамағандарды бҥкіл жҧрт болып жазалау, шеттету де ҽлеуметтік белсенділікпен қоса ҧлт ішіндегі қарым-қатынастың ерекшелігін сипаттайды. Бҧл ҽлеуметтік ортадағы ҽрбір адамның мінез-қҧлқы, жҥріс-тҧрысы назарда, қалтқысыз бақылауда болуымен байланысты. Осыдан «Кҿптің кҿзі кҿреген», «Кҿп қорқытады, терең батырады» деген афоризмдер қалған сияқты. Бірақ, «Жаңылмас жақ болмас, сҥрінбес тҧяқ болмас», «Ел ішінде – бір тентек» – деген ізгіліктілікті танытатын қанатты сҿздер қазақтардың залалды қылықтарға байланысты аяусыз жазалаудан, шеттетуден гҿрі тҥсінуге, кешіруге, кҿмектесуге тіпті, ақтауға тырысып, ҿрелі болғанын айғақтайды. Ел ішінде басқарудың, жетекшілік жасаудың ерекше қҧрылымының болуы қазақтардың субъект ретіндегі ҿзара ҽрекеттестіктегі азаматтық ҧстанымды, ҽлеуметтік белсенділікті жҥзеге асыруын айғақтайды. Елдің тіршілік жағдайын қадағалап, мҥддесін кҿздейтін жҽне қорғанышын қамтамасыз ететін, тіпті, ҽлеуметтік ортаның ҽрбір мҥшесінің жеке ҿміріне қатыса алатын ресми тағайындалатын жҽне беделіне байланысты ресми емес танылатын халық арасындағы ақыл-парасатымен беделді «ел ағалары», ҧлтжанды, елжанды адамдар Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 болған. Олар халық ішіндегі кез-келген проблемалық жағдаяттарды шешуде, іс-ҽрекетті жҥзеге асыруда, арбитраж қызметін атқаруда, жиын-той ҿткізуде ҧйытқы болып, жауапкерлікпен, бастамашылық жолмен «ағалық» жасап отырған. Елді басқару, оның ішіндегі істерге жетекшілік жасау халық тарапынан бірлікке апаратын жол ретінде тҥсіністікпен қабылданғандығы «Бас-басыңа би болсаң, Балқан тауға сыймассың», «Біріккен жҥз, бытыраңқы мыңды алады», «Ақылды басшың болса, адаспассың», «Алтау ала болса, алақандағы кетеді, тҿртеу тҥгел болса, тҿбедегі келеді» – деген миниатюралар арқылы-ақ кҿрінеді. Қазақтарға қарым-қатынасты жетілдіру жҧмыстарын жҥргізуге байланысты субъектілік тҧрғыдан азаматтық ҧстаным мен ҽлеуметтік белсенділік тҽн болған. Бҧл адамгершілік сипаттағы ҧлттық тҽлім-тҽрбиеге, тағылымға қатысты субъектілік болып табылады. Тҽрбие жҧмысын жҥргізуге деген қазақтардың азаматтық қатынасы мен ҽлеуметтік белсенділігі ортадағы ҽрбір адамның мінез-қҧлқы мен жҥріс-тҧрысына ҧжымдық, қауымдық жауапкершілікке негізделген. Мҧндағы субъектік тҧрғыдан тҽрбие беру балаларға да, қылықтары жҿнсіз болған ересектерге де қауымдаса кҿмектесу, қолдау, қорғау, сақтау жҽне жетілдіріп, дамыту ҽрекеттері жҥзеге асырылған. Ғасырлар бойы халық тҽрбиелеу мен қайта тҽрбиелеудің тҥрлі ҽдіс-тҽсілдерін ойлап шығарған. Зерттеу барысында «кҿргенділік» ҧғымы қазақтардың тҽрбие беруінің діңгегі болатыны, осыған орай ҧлттық психотехнологиялардың – метафоралардың, ғибраттехникалардың, сабағат берудің, ертегі-терапияның, ғҧмырнамалық терапияның ҽдепке тіректеле отырып, аса шеберлікпен қолданылғаны анықталды. Сондықтан «Баламен байқап сҿйлессең, ақылыңа кҿнер. Байқамай кҿп сҿйлесең, кҿрсетер бір «ҿнер»» – деп, агрессиялық ҽрекеттер байқалатын тҽрбие беру жолдары мен амалдары халық ішінде қҧпталмаған. Сонымен, қазақтардың қарым-қатынаста субъектілік мҽдениет танытуына ҧлттық рухани-адамгершілік қҧндылықтар мен ҿзін-ҿзі бақылау, ҿзін-ҿзі реттеу техникасын жоғары дҽрежеде меңгерулері арқау болады; ҿзара қатынасты жетілдіруінің психологиялық механизмі субъектілік мҽдениет болып табылады; қақтығыс жағдаятынан шет болуы/қашуы емес, олардың қатынаста толерантты субъект ретіндегі ҧстанымы орын алады; қарым- қатынаста этномҽдени жҽне ҧлттық психология контестіндегі бейбітшіл стратегия мен тактика, ҽлеуметтік белсенділік пен азаматтық іс-ҽрекет субъектісі ретіндегі позицияны ҧстанады. ҼДЕБИЕТТЕР 1. Ерментаева А.Р. Субъектілікті дамыту тренингі. – Ҿскемен, 2007. – 122 б. 2. Ерментаева А.Р. Студенттерді психологиялық дайындау негіздері. Ҿскемен – 2007. – 404 б. 3. Ерментаева А.Р. Студенттерді субъект-бағдарлы психологиялық дайындау: методология, теория, практика. Алматы – 2008. – 410 б. 4. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в южной Сибири и Джунгарской степи. В 10 т./ Киргизское наречие. Ч.III. – СПб., 1870. 5. Қазақтар // Қҧрастырушылар: Е.Ҽбен, Ж.Шалғынбаева. Кҿпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. VII-т. Қазақстан Һҽм қазақтар хақында. – Алматы: IDK-TIPO, 1998. 6. Романовский Д.И. О географических исследованиях в Киргизской степи и Туркестанской области в 1865 г. // Географические известия. – 1866. – №1. – С. 19-22. 7. Завалишин И. Описание Западной Сибири. Т.3. Сибирско-Киргизская степь. – М., 1867. – 145 с. 8. Сорокина А.И. Конфликтные проявления как форма позитивной активности в детском возрасте. Автореф. дис. д-ра психол. наук. – Уфа, 2001. 9. Ладзина Н.А., Данилевич Ю.И., Назырова Л.С. Этнопсихологические основы взаимодействия и поведения людей: Учебн. пособие. – Усть-Каменогорск, 2004. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №6 2010. 6 10. Рычков К. Ценная археологическая находка. – В кн.: Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Русского Географического общества. Вып.VII. – Семипалатинск, 1913. 11. Георги И.Г. Описание всех В Российском государстве обитающих народов, также их житейских обрядов, вер, обыкновений, жилищ, одежд, и прочих достопамятностей. Ч.2. / Пер. с нем. – СПб., 1776. 12. Зеланд Н. Киргизы / Этнологический очерк. – В кн. Записки Западно-Сибирского отдела Имп.РГО. Кн.VII. Вып.II. – Омск, 1885. 13. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. – Алматы: «Қазақ университеті», 2004. – 312 с. ТҤЙІНДЕМЕ Мақалада қазақтардың қарым-қатынастың субъектісі ретіндегі этнопсихологиялық ерекшеліктері қаратырылады. жүктеу/скачать 2,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|