Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Қазіргі  кезде  қоғамымызда  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарды  еңбекпен  қамту  ҿзекті 
мҽселе  болып  отыр.  Олар  ҿз  қызығушылықтары  мен  мҥмкіндіктеріне  сай  мамандыққа  ие 
бола алмай жҽне қоғамда ҿз орындарын таппай жатады. Мҥмкіндіктері шектеулі адамдардың 
толық еңбекпен қамтылып, ҿмір сҥріп кетуіне сырттай қолдау қажет болады. Кешенді қолдау 
жҧмысы  мектеп  жасынан  басталуы  тиіс.  Сонымен  қатар  арнайы  мектептің  бітірушілеріне 
ҽлеуметтік-еңбектік  бағдарлау  жҧмысының  маңызы  зор.  Осы  мақалада  ҽлеуметтік-еңбектік 
бағдарлаудың  мазмҧнын  қарастырып,  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарды  жҧмыспен  қамту 
мҽселесіне тоқталып ҿтеміз.  
«Бейімдеу», «ҽлеуметтік бейімдеу» жҽне «ҽлеуметтік-еңбектік бейімдеу» терминдерін  
алғаш  рет  неміс  физиологы  Ауберг  18  ғасырдың  екінші  жартысында  қолдана  бастады.  Ол 
бҧл терминдерді адамның кҿру жҽне есту мҥшелерінің сыртқы жағдайға бейімделуі ретінде 
қарастырған.  «Бейімделу»  (латын  тілінде  «adapto»  -  ыңғайлану)  –  адам  ағзасының  сыртқы 
орта  жағдайына  ыңғайланып,  бейімделуін  білдіреді.  Осындай  биологиялық  бейімделумен 
қатар  адамда  ҽлеуметтік  бейімделу  де  қатар  жҥреді.  Атап  айтқанда,  «еңбектік  бейімделу» 
адамның толыққанды ҽлеуметтенуіне ҽсер ететіні сҿзсіз /1/.  
Ҽлеуметтік  бейімделу  –  сыртқы  ҽсерден  тҽуелді  болмау  жҽне  адамның  ҿз  жағдайын 
дҧрыстауға  деген  белсенділігін  білдіреді.  Сондықтан  ҽрбір  ата-ана  мен  педагог  баланың 
ҽлеуметтік  бейімделуіне  қолдау  жасағаны  дҧрыс.  Бала  жеке  тҧлға  ретінде  қалыптасса  ғана 
қоғамға  ҽлеуметтене  алады.    Адамның  тҧлға  ретінде  қалыптасуы  жҽне  ҧжым  мен  топқа 
енуінде  оның  кҽсіби  бейімделуінің  алатын  орны  зор.  А.П.Ростигаев  пен  Б.Д.Парыгин 
бейімделуді  ҥш  тҥрге  бҿлген.  Олар:  ҿндірістік  (кҽсіби),  тҧрмыстық  жҽне  бос  уақыттағы 
бейімделу. Олардың ішіндегі ҽлеуметтік бейімделу адамның кҽсіби белсенділігін арттырады, 
жеке  тҧлға  ретінде  дамытып,  ҿз  тҽжірибесін  іс  жҥзінде  қолдануға  итермелейді.  Адамның 
кҽсіби бейімделуіне ҧжым мен қоғам ҽсер етеді.  
Ҽлеуметтік-еңбектік бейімделу – бҧл тҧлғаның ҽлеуметтік жҽне кҽсіби қалауларының 
жҥзеге асыруға бағытталған ҽлеуметтік бейімделудің бір бҿлігі болып саналады. Ҽлеуметтік-
еңбектік  бейімдеу  кҽсіби  бағдарлаудың  ҿзекті  мҽселесі  болып  отыр.  Кҽсіби  бағдарлау 
жҧмысын 
кҿптеген 
ғалымдар 
зерттеген. 
Олар: 
В.И.Журавлев, 
Е.А.Климов, 
Е.М.Павлютенков,  В.Л.Савиных,  В.А.Сазонов,  А.Д.Сазонов,  В.Д.Симоненко,  А.И.Ростунов, 
Б.А.  Шавир,  П.Р.Атутов,  Е.И.Землянская  жҽне  т.б.  Зерттеушілер  ҽлеуметтік-еңбектік 
бейімдеу  туралы  ҽртҥрлі  пікір  айтқан.  Мысалы,  кейбіреулері  бейімдеуді  кҽсіби  бағдарлау 
тҧрғысынан  зерттеу  қажет  емес  десе,  ал  кейбіреулері  еңбектік  бейімдеуді  кҽсіби 
бағдарлаудың  жетістігі  ретінде  қарастырады.  Сонымен  қатар  бейімдеуді  кҽсіби 
бағдарлаудың қҧрамы  ретінде қарастыратын  зерттеушілер де кездеседі.  А.Д.Сазонов (1988) 
кҽсіби бағдарлау жҥйесін мынадай бҿліктерге бҿледі:  
-
 
кҽсіби ағарту жҧмысы (кҽсіби ақпарат беру); 
-
 
теориялық жҽне практикалық дайындық; 
-
 
оқушыларды кҽсіби бағдарлау мақсатында зертету; 
-
 
кҽсіби кеңес беру; 
-
 
кеңестен соңғы бақылау жҧмысы; 
-
 
кҽсіби іріктеу жҧмысы; 
-
 
кҽсіби бейімдеу.  
Ал В.В. Коркунов «ҽлеуметтік-еңбектік бейімдеуге» келесідей анықтама берген - «бҧл 
қоғамдағы  қалыптасқан  нормаларға  сай  еңбектік  іс-ҽрекетке  дайын  тҧлғаның  қалыптасу 
процессі».  Бҧл  автор  ҽлеуметтік-еңбектік  бейімдеу  процессінің  негізгі  мақсаты  баланы 
ҧжымда ҿзін еркін ҧстай алатындай етіп тҽрбиелеу деп атап ҿткен. Бҧл мақсатқа жету ҥшін 
келесі міндеттер орындалуы тиіс:  
1. Ҽрбір балаға жалпы мамандық туралы білім беру; 
2. Таңдалған мамандық бойынша кҽсіби бағдарлау жҧмысын жҥргізу; 
3. Еңбектік қарым-қатынас барысын дҧрыс ҧйымдастыруға ҥйрету; 
4. Ҽр баланың ҿз мҥмкіндіктерін іс жҥзінде жҥзеге асыруға кҿмектесу.   

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Кҽсіби  бағдарлау  жҧмысын  зерттеген  ғалымдардан:  А.  Н.  Волковский,  М.  Д. 
Виноградова, Е. Н. Вольский, О. И. Галкина, А. Е. Голомшток, В. И. Журавлев, Л. М. Зюбин, 
Н. И. Калугин, Г. М. Кочетов, Н. Д. Левитов, А. Д. Сазонов, В. Ф. Сахаров, В. Д. Симоненко, 
В. В. Чебышева, С. Н. Чистякова жҽне т.б атап ҿтуге болады. Бҧл ғалымдар кҽсіби бағдарлау 
жҧмысының  мазмҧны  мен  қҧрылымын  зерттеген.  Олардың  барлығы  дерлік  оқушыларға 
кҽсіби ағарту жҧмысының қажеттігін жоққа шығармайды. Біреулері мҧны кҽсіби бағдар деп 
атаса, екінші біреулері кҽсіби ақпарат беру дейді. Ҥшіншілері мамандық туралы білім беру 
десе,  тҿртіншілері  оқушыларды  мамандықпен  таныстыру  деген.  Ал  тағы  біреулері  кҽсіби 
ақпараттық  іс-ҽрекет  деп  атаған.  Бҧл  пікірлерге  бҽріне  ортағы  –  бҧл  оқушыларды  кҽсіби 
еңбекке  дайындау  болып  табылады.  Яғни  оқушыға  ҽртҥрлі  мамандықтар  туралы  ақпарат 
беріп, оларды ақыл-ой жҽне дене еңбегін сыйлауға шақыру.  
Халықты  еңбекпен  қамту  жҽне  еңбекке  бейімдеу  жҧмыстарын  қадағалайтын  заңдар 
мен нормативтік қҧжаттарда мҥгедек пен денсаулығы қалыпты адамның заңды тҧрғыда тең 
қҧқылы екендігі жазылған. Сонымен қатар мҥгедектерді еңбекпен қамту саласында кҿптеген 
ҽлеуметтік қолдаулар жасалады.  
«Қазақстан  Республикасында  мҥгедектердi  ҽлеуметтiк  қорғау  туралы»  Заңында 
кәсiптiк  бағдарлау  -  мҥгедектiң  еңбек  қызметi  тҥрлерiн  таңдауына  кҿмек  кҿрсетуге 
бағытталған  шаралар  жҥйесi  деп  кҿрсетілген.  Ал  мҥгедектердi  кәсiптiк  оңалту  - 
мҥгедектердiң бҧзылған не жоғалтқан кҽсiптiк дағдыларын, бiлiмi мен машықтарын алуына 
немесе қалпына келтiруiне жҽне оларды бейiмдеу мен жҧмысқа орналастыруға бағытталған 
шаралар кешенi ретінде белгіленген.  
Оңалту  жҧмыстары  бағдарлама  бойынша  жҥзеге  асады.  Мҥгедектi  оңалтудың  жеке 
бағдарламасы  -  мҥгедектi  оңалтудан  ҿткiзудiң  нақты  кҿлемiн,  тҥрлерi  мен  мерзiмдерiн 
белгiлейтiн қҧжат болып табылады. Осы заңның 10-шы бабының 4-ші тарауында Заңға жҽне 
мҥгедектi  оңалтудың  жеке  бағдарламасына  сҽйкес  мҥгедектердi  кҽсiптiк  оқытуды  (қайта 
оқытуды)  ҧйымдастырылытанындығы  туралы  жазылған.  14  баптың  6  ыншы  тарауында 
мҥгедектер  кҽсiптiк  даярлыққа  жҽне  қайта  даярлыққа,  еңбек  қабiлетiн  қалпына  келтiруге 
жҽне  жҧмысқа  орналасуға  қҧқылы  деп  бекітілген.  Сонымен  қатар  осы  Заңның  30-32 
баптарында мҥгедектердi  кҽсiптiк оңалту жҽне жҧмыспен қамтуды қамтамасыз ету туралы, 
олардың еңбек қатынастары саласындағы қҧқықтары сипатталған /1/.  
Мҥгедектерді  жҧмысқа  орналастырумен  жҧмыспен  қамту  орталығы  айналысады. 
Орталық жҧмыссыздарды тіркеуге алып, оларға жҧмыс табуға қолдау кҿрсетеді.  
Алматы  қаласының  халықты  еңбекпен  қамту  жҽне  ҽлеуметтік  бағдарламалар 
бҿлімінде  осы  2010  жыл  барысында  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарға  арналған  30ға  жуық 
кҽсіби  білім  беру  курстары  ҿткізілген.  Сонымен  қатар  160  қа  жуық  ҽлеуметтік  жҧмыс 
орындары  ашылып,  30ға  жуық  қоғамдық  жҧмыстар  жҽне  9  бос  жҧмыс  орын 
жҽрмеңкелерімен ҧйымдастырылған.   
Жалпы  жҧмыспен  қамту  орталығына  тіркелген  мҥгедек  жандар  саны  460  екен. 
Олардың 189 ы 2010 жылдың басынан бері тіркелгендер. Орталықта олардың 29ын қоғамдық 
жҧмыстарға  тартып,  172-ін  ҽлеуметтік  жҧмыс  орнымен  қамтыған.  Ал  12  ін  жҧмысқа 
орналастырған.  
Ҽрине,  жоғарыда  кҿрсетілген  жҧмыстарға  қарап,  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарға 
кҿрсетілетін  қолдаудың  жан-жақты  жҥретінін  байқадық.  Алайда,  жарым  жанды  жандар 
арасындағы жҧмыссыздықтың белең алып келе жатқаны ешкімге де сыр емес. Осы мҽселенің 
астары  неде?  деген  сҧраққа  жауап  іздедік.  Осы  мҽселе  тҿңірегінде  жоғарыда  аталған 
халықты  еңбекпен  қамту  орталығына  тіркеуде  тҧрған  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарға 
сауалнама жҥргізген болатынбыз. Осы зерттеудің нҽтижесіне кҿз жҥгіртейік.  
Зерттелушілер саны- 33. Олардың 67% - ер адам, 33% ҽйел адам. Аңғарымдары: есту 
мҥмкіндіктері шектеулі адамдар - 9%, кҿру мҥмкіндіктері шектеулі адамдар – 48%, басқа ҽр 
тҥрлі  ауру  тҥрлері  36  %.  Олардың  мамандықтары:  педагогтар,  тігіншілер,  заңгерлер, 
медициналық  ҧқалау  мамандары,  шаштараздар,  компьютер  мамандары,  аспаздар,  ҽр  алуан 
жҧмысшылар, экономисттер, ҽн-кҥй мамандары жҽне т.б. Жҧмыс ҿтілдері: 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
-
 
Жоқ - 21 %. 
-
 
1-3 жыл - 12 %. 
-
 
4-10жыл - 15 %. 
-
 
11-20 жыл - 9 %. 
-
 
20 жылдан жоғары 43 %. 
Жҧмыссыз болып қалу себептері: 
-
 
қысқарту; 
-
 
мекеменің мекен-жайының ауысып кетуі; 
-
 
отбасылық жағдайлар; 
-
 
ҿз еркімен кету; 
-
 
ауру салдарынан. 
Жҧмыс орындарындағы ҽлеуметтік бейімдеу қажеттіліктері: 
-
 
пандустар; 
-
 
кҿмекші; 
-
 
сурдо аудармашы; 
-
 
тифло қҧрал-жабдықтар; 
-
 
жҧмыс уақытының қысқалығы; 
-
 
жҧмыс орнын бейімдеу жҽне т.б. 
«Мҥгедектер  арасындағы  жҧмыссыздық  деңгейі  қандай?»  деген  сҧраққа 
зерттелушілердің 91 % ы «жоғары» деп жауап берді, ал қалған 9% ы нақты білмейтіндіктерін  
атап  ҿткен.  Олардың  ойынша  мҥгедектер  арасындағы  жҧмыссыздықтың  негізгі  себептері 
мыналар: жҧмыс берушілердің мҥгедектерді жҧмысқа алмауы мен қоғамдық кері кҿз қарас - 
37%,  ҽлеуметтік  жағдайдың  жоқтығы  -  15%,  мҥмкіндіктердің  шектелуінен  -  21%,  жалпы 
жҧмысм орындарының аздығы - 21%, ҿмір жағдайыны тҿмендігі - 3%, дағдарыс - 3% /2/.  
Сонымен  мҥмкіндіктері  шектеулі  жандарды  еңбекпен  қамтудың  негізгі  мҽселелеі 
ретінде мыналарды атап ҿтуге болады /2/: 
-
 
Жоғарыда аталған Заңдардың орындалуына бағытталған іс-шаралардың аздығы. 
-
 
Заңдардың  орындалуын  бақылап,  ережелерін  бекітетін  нормативтік  қҧжаттардың 
жеткіліксіздігі.  
-
 
Мҥмкіндіктері шектеулі жандардың арасындағы жҧмыссыздықтың басымдылығы. 
-
 
Мҥмкіндіктері шектеулі жандарды жҧмысқа алу барысындағы мҽселелер. 
-
 
Жҧмыс орындарының ҽлеуметтік бейімдемеуі мен ―мҥгедек‖ адамға жағдай жасалмауы; 
-
 
Олардың бір жҧмыс орнында тҧрақтамауы, 
-
 
―Мҥгедек‖ адамдарға ҧсынылатын мамандық тҥрлерінің аздығы. 
Тоқсан  ауыз  сҿздің  тобықтай  тҥйінін  шығаратын  болсақ,  жоғарыда  аталған  мҥмкіндіктері 
шектеулі  жандарды  еңбекпен  қамту  мҽселелерін  шешіп,  олардың  қоғамда  толыққанды 
азамат  ретінде  ҿмір  сҥруіне  ҽр  адам  ҿз  ҥлесін  қосса  екен.  Яғни,  мҥмкіндіктері  шектеулі 
жандарға  деген  қоғамдық  кҿз  қарасты  ҿзгертіп,  олардың  еңбек  етуі  мен  ҽлеуметтенуіне 
жағдай туғызу ҽрбіріміздің борышымыз.  
Мҥмкіндіктері  шектеулі  жандардың  атқаратын  қызметтер  тізімі  сол  баяғы  Кеңес 
ҥкіметі  кезінде  бекітілген:  етікші,  тігінші,  аула  тазалаушы,  ҧста  мен  аспашыдан  аспай-ақ 
қойды. Алайда, оларға жҧмыс орындарында ҽлеуметтік жағдай жасалса, олар ҿз жҧмыстарын 
денсаулығы қалыпты жандардан да артық жасары анық. Олардың ҿмірге қҧлшынысы артып, 
денсаулығына  қатысты  уайым-қайғыларын  ҧмытып,  қоғамның  белсенді  мҥшесі  болуға 
тырысар еді /3/.  
Мҥмкіндіктері шектеулі жандарды еңбекке дайындау мектеп қабырғасынан басталып, 
олардың  жҧмысқа  араласу  кезінде  жалғасын  табуы  қажет.  Ҽлеуметтік-еңбектік  бейімдеу 
жҧмысы жан-жақты кешенді жҥзеге асуы керек. Сонда ғана мҥмкіндіктері шектеулі жандар 
арасындағы жҧмыссыздық азайып, олардың ҽлеуметтену дҽрежесі артады.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
1.
 
Григутис  А.В.  Расширение  профессионально-трудовой  деятельности  лиц  с  нарушением 
зрения в сфере материального производства. 
2.
 
Болсун Н. В. Профессиональное самоопределение лиц с ограниченными возможностями. 
3.
 
«Қазақстан Республикасындағы мҥгедектердi ҽлеуметтiк қорғау туралы» Заңы. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ  
Мақалада мҥмкіндіктері шектеулі тҧлғалардың кҽсіби бейімделуінің ҿзекті мҽселелері 
қарастырылады. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются актуальные проблемы профессиональной адаптации лиц  с 
ограниченными возможностями. 
 
 
 
МҤГЕДЕКТЕРДІҢ ЖҦМЫССЫЗДЫҚ МӘСЕЛЕСІ 
 
 Жексембаева Р.С.- магистрант (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Ҿз жҧмысымызда біз қарастырған басты мҽселе қазіргі Қазақстандағы мҥгедектердің 
еңбек  саласындағы  жағдайы  жҽне  оны  жақсартудың  кейбір  жолдары.  Мҥгедектер  еңбек 
нарқының  қай  саласында  азаматтық  қҧқықтарын  байқата  алуда.  Себебі  олардың 
мҥмкіншіліктері шектеулі екені бізге мҽлім, ҽрі мемлекеттік саясаттың бақылауында екені де 
белгілі. Ҽрине, барлық нарықтық қҧлдыраудан шығудың жолдары ҽлеуметтік экономикалық, 
қҧқықтық,  ҿміріміздің  саяси  салаларымен  қақтығысып  жатады.  Сондықтан  мҥгедектерді 
мҥмкіндігіне қарай кешенді  жҥйе арқылы еңбек саласына тарту мҽселесін шешетін іс шара 
қажет. Бҧл ҽлеуметтік топ кҽсіптік еңбек нарқында ҽр тҥрлі салада кҿрініс таба алады. Бірақ 
бҽсекеге  тҥсу  қабілеттері  тҿмен  болғандықтан  қосымша  қиындықтары  тағы  бар.  Қоғамда  
елеңсіз  бҧл  топтың  материалдық  жҽне  психологиялық  қҧлдырау  себептері  де  осы  еңбекке 
араласу талаптарының орындалмауынан. 
Мҥгедектердің  жҧмыссыздығы  мҽселесінің  ҿзектілігі  оларға  арналған  жаңа  жҧмыс 
орындарының  ашылмауы.  Осы  айтқандардан  шығатын  қорытынды  ҽлеуметтік-еңбек 
қатынастар саласын ретке келтіре отырып, қоғамдық бағытты дҧрыс жолға қою. 
Бізде  қазір  кҽсіби  оқу  орындарынан  кҿптеген  мҥгедектер  білім  алып  шығуда.Таңдаған 
мамандықтары  олардың  мҥмкіншіліктеріне  қарай  ҽр  тҥрлі.  Мысалы  есту  қабілеті  тҿмен 
мҥгедектер  шаштараз,  тігінші,  ҥлгілеуші-қҧрастырушы,  етікші  т.б.  мамандықтарды  алып 
шығады. Бірақ оларды жҧмыспен қамтамасыз ету ҿте қиын шара.  
Осындай  мҥгедектер  ҥшін  мемлекет  тарапынан  ҽр  тҥрлі  қолдау  болса.  Бҧл  шара 
мҥгедектер ҥшін ҿзін-ҿзі дербес қамтамасыз етуге кепілдік беретін қҧқықтық, экономикалық 
қолдауға  бағытталуы  тиіс.  Мҥгедектердің  ҿз  бастамаларын  дамыту  ҥшін  қоғамдағы 
ҽлеуметтік  келісімді  қолдау,  ҽр  мҥгедектің  жеке  мақсаттарының  мҽдени-саяси  тҧрғыда 
қалыптасуына  кҿмек  беру  қажет.  Оларды  жҧмыстарға  орналастыру  шарасының  ауқымын 
кеңейту,  денсаулықтарына  байланысты  жҧмыс  уақытын  белгілеу  мҽселелері,  білім  жҥйесін 
ретке келтіру арқылы еңбекке қабілеттілігін саралауды қолға алу мҽселелері социологиялық 
зерттеулерді талап етеді.  
Соңғы  статистикалық  мҽліметтер  бойынша  еңбек  биржасына  жҧмыс  іздеп  460 
мҥгедек  тіркелген.  Еңбекке  жарамды  мҥгедектердің  мақсаттары  ҿзіне  тиесілі  еңбек  тҥрі 
болса деген сҧраныс. Біз мҥгедектердің ҿз талаптарын білу ҥшін Алматы мемлекеттік сервис 
жҽне  технологиялар  колледжінің  арнайы  топтарында  сауалнама  жҥргіздік.  Шаштараз, 
тігінші,  киімді  ҥлгілеуші-қҧрастырушы  мамандығын  алып  жатқан  есту  қабілеті  тҿмен 
мҥгедектердің жауаптарынан ҽр тҥрлі қорытынды шығаруға болады.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
«Сіз  қандай  жолмен  жҧмыс  қарастырдыңыз,  нҽтижесі  қалай  болды»  деген  жалпы 
сауалға  5  пайызы  ақпараттық  қҧралдар  арқылы,  10  пайызы  ғаламтордан  қарастырдым,  15 
пайызы  жҧмыс  берушімен  тікелей  байланыстым,  5  пайызы  коммерциялық  агентствоға 
жазылдым, қалғандары туыстарым арқылы  деп жауап берген, бірақ бізге деген сҧраныс аз 
дейді. Олардың білімдері мен кҽсіби шеберліктері денсаулығы дҧрыс адамдардан ҿзгешелігі 
жоқ.  Тек  арнайы  жабдықталған  жҧмыс  орындары  ҿте  тапшы.  Кҽсіби  білім  алып  шыққан 
жастардың  85  пайызы  ҿз  мамандығы  бойынша  жҧмыс  таба  алады,  ал  мҥгедектердің  40 
пайызы жҧмыссыз қалады екен. 
Жҧмысымызды қорытындылай келе, мҥгедектер арасындағы жҧмыссыздық мҽселесін 
шешу ҥшін мынадай шараларды іске асыру керек деген ҧсыныстар айтамыз: 
-
 
кҽсіби  білімін  орта  оқу  орындарында  жетілдіру  арқылы  қабілеті  мен  мҥмкіндігіне  қарай 
белгілі мамандыққа бағыттау керек; 
-
 
кҽсіби  білім  беріп  отырған  оқу  мекемелері  шағын  жҽне  орта  кҽсіпорындармен  келісім-
шарт жасап, ҿндірістік практикадан ҿткізуі қажет; 
-
 
денсаулығының  ақауларына  байланысты  жҧмысқа  орналастыру  мҽселелерін  шешу, 
мысалы есту қабілеті тҿмен мҥгедектерге сурдо-аудармашыны қосымша жҧмысқа алу; 
-
 
мемлекеттің  қолдауымен  мҥгедектерге  арналған  шағын  жҽне  орта  кҽсіпкерлік  орындар 
ашу, мысалы шашатараз, тігіншілік т.б.; 
-
 
заң актілері арқылы мемлекеттік бақылаулар жҥргізіп, оларға еңбекақы, зейнетақы, жҧмыс 
уақытын белгілеу шараларын іске асыру қажет; 
-
 
мҥгедектердің  ҽлеуметтік  жҽне  еңбекпен  байланысты  қарым-қатынастарын  реттейтін 
тиімді  механизм  жасайтын  Республикалық  деңгейдегі  ҽлеуметтік  серіктестік  орындары 
қажет; 
-
 
мҥгедектердің  еңбек  қҧқықтарына  кепілдік  беру  мен  олардың  ҽлеуметтік  қорғалуын 
қамтамасыз етуін жасау; 
-
 
салалық кҽсіби одақтар кҽсіби білім орындарымен тығыз байланыста болып, мҥгедектерді 
жҧмысқа орналастыру шарттарын орындауы қажет; 
-
 
мҥгедектердің  жеке  шағын,  орта  кҽсіпкерлік  ашуын  қаржыландыру  (несие,  гранттар, 
қайырымдылық бағдарламасы, жҧмылдырылған бюджет, ҽлеуметтік инвестиция т.б.); 
-
 
салық тҿлеуден босату; 
-
 
лицензиялау мҥмкіндігін жасау. 
Мемлекеттік  мҥгедектерді  жҧмыспен  қамту  саясатын  қолға  алу  мҽселесінің  бҥгінгі 
таңда  ҿзектілігі  жай  дамып  жатқан  шаралардың  бірі  /1,2/.  Барлық  мҽселе  ғылыми  тҧрғыда 
талдынып, жҥйелі бағдарлама жасалуы қажет. Ол ҥшін ҽлеуметтік жобалар мен бағдарлама 
жҽрменкесін  ҧйымдастыру  қажет.  Бағдарлама  мемлекеттік  экономикалық  реформалармен 
жҽне мемлекеттік заңдармен сҽйкес болуы керек. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР  
1.
 
Алещенок С.В. Общественные работы в системе государственного регулирования труда. 
М.: Социум, 1999ж 
2.
 
Бабушкина Т., Гарсия-Исер М. Молодежь на рынках труда и образовательных услуг. 
Человек и труд. -2000 №6 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье рассматривается безработица, которая беспокоит многие страны. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  кҿптеген  мемлекеттерді  мазалайтын  мҥгедек  адамдардың  арасындағы 
жҧмыссыздығының мҽселесі қарастырылған.  
  
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ҤЛГЕРІМІ ТӚМЕН  ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІН 
ПРОЦЕСТЕРІНІҢ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ   
 
Мҧңалбаева Д.Р.- оқытушы (Алматы қ-сы,ҚазмемқызПУ) 
 
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында ҿткізіліп жатқан білім реформасы кҿптеген 
проблемаларды кҿрсетті. Зерттеу тақырыбының ҿзектілігі бірінші кезекте жалпы білім беру 
мектебінің бастауыш сыныптағы кезеңде шиеліске тҥсумен анықталады.  
Осы проблеманы зерттеудің мҽнісі білім беру жҥйесіндегі қоғамның жаңа талаптары 
мен ҽлеуметтік сҧранысын анықтайды. Ҥлгермеушілікті ескерту жҽне жеңу мектеп ҿмірінің 
"мҽңгі"  проблемасына  жатқызуға  болады.  Оған  батыста  да,  Ресейде  де  мектептегі  баланың 
ҥлгірмеушілігіне  жаман  ҽсер  ететін  себептер  мен  факторлар  қаралған,  психологиялық-
педагогикалық ҽдебиеттер бойынша кҿп кҿлемде жҧмыстар арналған/4/. 
Ресей  ҽдебиетінде  бҧл  проблемаларға  H.А.Менченскийдің,  Б.Г.Ананьевтің, 
А.М.Гельмонттың, С.М.Ривестің, Ф.Ф.Королевтің, М,А,Даниловтың, М.НСкаткинаның, Л.В 
Занкованың, 
А.А.Бударныйдың, 
Л.С.Славиннің, 
З.И.Калмыковтың, 
В.И.Зыковтың, 
Р.И.Мурачковскийдің, 
С.В.Петриченконың, 
Е.Ф.Власовтың, 
М.С.Певзнердің, 
П.О.Эфруссидің,  Т.Л.Мусиридзенің  M.M.Безрукидің,  С.П.Ефимовтың,  А.Ф.Ануфриевтің, 
С.Н.Кострминнің, Р.В.Овчаровтың жҧмыстары арналған.  
Ж.Бастин  ҥлгермеушілік  терминінің  ҿзі  оқушылар  дайындығының  білім  мағынасы 
талаптарына сҽйкес келмейтінін білдіреді . 
С.А.Домишкевичтің,  З.И.Калмыкованың,  И.Ю.Кулагинаның,  Т.Д.Пускаеваның 
еңбектеріне  жҥгінетін  болсақ,  онда  ҥлгермеуші  оқушыларда  ойдың  барлық  тҥрлерінде 
аналитикалық-синтетикалық ҽрекет жеткіліксіз қалыптасқан.Затты немесе қҧбылысты талдау 
кезінде  балалар  тек  ҥстіртін,  маңызды  емес  қасиеттерін  атайды.  Нҽтижесінде  балалар 
қҧрбыларына қарағанда заттың аз белгілерін анықтайды. Топтастыру операцияларын ҿткізу 
барысында балалар ҥшін негізгі  қиындық заттың немесе қҧбылыстың екі  жҽне одан да кҿп 
қасиеттерін ойша біріктіре алмауынан туындайды. 
Л.С.Выготский "дамуға жақын аймағы" барынша бола беруі ҽрі қарай сҽтті оқытудың 
жҽне баланың жалпы алғандағы дамуының белгісі деп кҿрсеткен/2/.  
Қазақстанда  бҧл  проблемамен  Х.Т.Шерниязов,  А.К.Ерсарина  айналысты.  Бҧлардың 
еңбектері қазақ тілінде оқитын тҿменгі сынып оқушыларына бағытталған. 
Біздің  жҧмысымыздың  мақсаты  бастауыш  сыныптағы  (2-3-4  сынып)  ҥлгерімі  тҿмен 
оқушылардың зейін процестерін анықтауға бағытталған. 
Осы  мақсатты  іске  асыру  ҥшін  Алматы  қаласындағы  №26  жалпы  білім  беретін  орта 
мектептің  бастапқы  класстарында  (2-4  сынып  )  ҿткізілді.  Экспериментке  оқумен 
қиындықтары бар жҽне негізгі пҽндерден 2 немесе 3 деген баға алатын бастауыш сыныптағы 
ҥлгерімі  тҿмен  36  (1  сыныптың  5  оқушысы;  2  сыныптың  9  оқушысы;  3  сыныптың  10 
оқушысы; жҽне 4 сыныптың 12 оқушысы; )  
 
Зерттеу  барысында  мынадай  ҽдістер  қолданды:  "Корректуралық  сынау"  (Б.Бурдон) 
(ҽріптік    вариант),  "Қызыл-қара  кесте",  "Шультенің  кестесі",  ҽдістемелері  жҽне  "Тҿртінші 
артық" ҽдістемесі пайдаланылды. 
Зерттеу  барысында  жинақталған  жҧмыстарын  талдау  барысында  ҽр  сынып 
оқушыларының зейінге байланысты қиындықтар туындады. 
 
Зерттеудің  нҽтижелері  зейінді  дамыту  деңгейі  мен  оқушылардың  ҥлгерімділігі 
арасында  байланыс  бар  екенін  кҿрсетті.  Зейіннің  жақсы  ҧйымдастырылуы  сҽтті  оқудың 
негізгі  факторы  болып  табылады.  Ҿте  жақсы  зейінмен  ерекшеленген  барлық  оқушылар, 
зейінін  (ойын)  жинақтай  алмайтын  оқушылардан  жақсы  оқиды.  Зерттеудің  нҽтижелері  1 
кестеде кҿрсетілген. 
 
Оқыту процесінің тиімділігі ҥшін зейіннен басқа есте сақтау қабілеті ҽсер етеді. 
Зерттеудің  нҽтижесі  бойынша  қортындылар  жасауға  болады.Сыналғандардың  зейінді  бҿлу 
кҿлемінің даму деңгейі орташа деңгейде дамыған жҽне зейіннің басқа да қасиеттеріне, яғни 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ойды  жинақтау,  кҿңілді  аудару,  назардың  (қараудың)  бағдарлау-іздеу  жылдамдығы 
нормасына сҽйкес келеді. /1/Олар негізінен тҿменгі жҽне ҿте тҿменгі дейгейде дамыған. 
Зерттеу нҽтижесінде зейінді дамытудың жастық ерекшеліктері анықталды. 
 
Сонымен,  барлық  жас  тобының  зейінді  болу  концентрациясы  бір  деңгейде  десе  болады. 
Кҿңілді  аудару  жҽне  назардың  (қараудың)  бағдарлау-іздеу  жылдамдығының  2  сыныптан  4 
сыныпқа  дейін  елеусіз  жас  динамикасы  бар.  Тҿменде  берілген  кестеде  зерттеудің  барлық 
нҽтижелері  толығымен  ашып  кҿрсетілген.  Бҧл  кестеде  балалардың  жас  аралықтарына 
байланысты пайыздық кҿрсеткіштер бойынша кҿрсетілген. 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: