Пунктуациясы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ 
 
 
 
 
 
 
ЕРҒАЛИЕВ ҚУАНЫШ СОВЕТҰЛЫ 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ОРФОГРАФИЯСЫ МЕН 
ПУНКТУАЦИЯСЫ 
Оқу құралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Павлодар 
2016 

 
2 
УДК 81'35=512.122 
ББК 81.632.4 я 7 
Е 65 
 
 
Баспаға Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
жанындағы ҚР БҒМ Республикалық оқу-әдістемелік Кеңесінің «Білім» тобы 
мамандықтары бойынша оқу-әдістемелік секциясы ұсынған. 
 
 
 
Пікір жазғандар: филология ғылымының докторы, профессор Сағындықұлы Б. 
                       филология ғылымының докторы, профессор Б.Қ. Қасым 
                       филология ғылымының кандидаты, доцент Қ.А. Мамаділ 
 
 
 
Е 65 Ерғалиев Қ.С. Қазақ тілінің орфографиясы мен пунктуациясы. Оқу құралы. 
3-басылымы. –Павлодар: ПМПИ баспасы, 2016. –209 бет. 
 
 
 
 
 
ISBN 978-601-267-172-8 
 
Оқу құралында емле және тыныс белгілерінің соңғы ізденістер негізіндегі 
теориялық  мәселелері  қарастырылған.  Білімді  бекіту  мақсатында  түрлі 
деңгейдегі жаттығу жұмыстары мен тест тапсырмалары ұсынылған. 
Оқу  құралы  қазақ  тілі  мамандарын  дайындайтын  жоғары  оқу 
орындарының  филология  факультетінің  студенттеріне,  тілші  мамандарға, 
мектеп мұғалімдеріне, жалпы көпшілік қауымға арналады. 
 
 
УДК 81'35=512.122 
 
 
 
 
 
ISBN 978-601-267-172-8 
 
 
© Ерғалиев Қ.С. 

 
3 
Алғы сөз 
 
Орфография  мен  пунктуация  –  сауаттылықты  және  зеректілікті 
талап  ететін  тіл  білімінің  салалары.  Сауаттылық  –  мәдениеттіліктің 
белгісі. Сондықтан емле ережелерін сақтап жазуға баса көңіл бөлген 
жөн.  Орфография  заңдылықтарына  негізделіп  құрастырылған 
сөздіктер  де  жыл  сайын  дамып,  толықтырылып,  өзгеріске  түсіп 
отырады.  Ол  –  заңды  да  тарихи  құбылыс.  Осыған  орай  түрлі 
деңгейдегі  практикалық  тапсырмаларды  қамтитын  еңбектер  де 
жарияланатыны  белгілі.  Олар  заман  талабы  мен  сұранысынан, 
қажеттілігінен туындайды.  
Адамның көңіл күйі мен сезімін, айтайын деген ойын әсерлі де 
түсінікті  жеткізуге  көмектесетін,  синтаксистік  байланыстарды  дәл 
ажыратып тұратын таңбалар – тыныс белгілері. Тыныс белгілері қате 
қойылған мәтіннің, сөйлемнің мағынасы күңгірттеніп не тіпті өзгеріп 
кетеді. Сондықтан оны дұрыс қоюдың мәні зор.  
Бүгінгі  таңда  орфография  мен  пунктуация  мәселелерінен 
біршама  толық  әрі  жүйелі  тұрғыда  мағлұмат  беретін  еңбекке 
Р.Сыздықованың 
«Емле 
және 
тыныс 
белгілері» 
зерттеуін 
жатқызамыз.  Оның  қатарында  Ф.Мұсабекованың  «Қазіргі  қазақ  тілі 
пунктуациясы»,  Н.Оралбаева  мен  Ә.Абылақовтың  «Қазақ  тілі», 
А.Қыдырниязованың  «Орфография  және  тыныс  белгілері»  оқу 
құралдары  бар.  Алайда  аталған  еңбектердің  шыққанына  біршама 
уақыт  өтуіне  байланысты  және  олар  арнаулы  орта  оқу  орындарына 
арналып жазылғандықтан пысықтау материалдары да шағын. 
Қазіргі оқу үрдісі талаптары мен сұраныстарын қамтамасыз ету 
қажеттілігі  ұсынылып  отырған  оқу  құралын  жазуға  алып  келді. 
Еңбекте  теориялық  мәселелер  оқушылар  мен  студенттердің  жылдам 
есте  сақтауларына  негізделіп,  кестеге  түсіріліп,  нақты,  қысқа  түрде 
берілген. 
Пысықтау 
тапсырмаларының 
әртүрлілігі 
олардың 
қызығушылығын  арттыруға  көмектеседі.  Онда  тәрбиелік  мәні  бар 
мәтіндер 
теріліп, 
сараланып, 
іріктеліп 
алынған. 
Олардың 
тақырыптары да қазіргі заман талаптарына жауап береді. 
Оқу  құралында  қазақ  тілі  синтаксисінің  күрделенуіне,  мәтін 
синтаксисінің  қалыптасуына  байланысты  және  емле  ережелерінің 
дамуына  орай  пунктуация  мен  орфография,  оның  теориялық 
негіздеріндегі  қиындық  келтіретін  жағдайларға  айрықша  назар 
аударылды. 

 
4 
І БӨЛІМ 
ОРФОГРАФИЯ 
 
Орфография  (грек.  оrthographia,  orthos  –  дұрыс,  grapho  –  жазу, 
жазамын)  –  жазудың  біркелкілігі  үшін  ережелер  жүйесін  жасайтын 
тіл білімінің саласы. 
 
Қазақ орфографиясының принциптері 
Тіліміздегі сөздер фонетикалық, морфологиялық-фонематикалық 
және 
тарихи-дәстүрлік 
принциптер 
бойынша 
жазылады. 
Фонетикалық  принцип  –  сөздердің  дыбыстық  өзгеріске  ұшырауы 
негізге 
алынып, 
айтылуы 
(естілуі) 
бойынша 
жазылуы; 
морфологиялық-фонематикалық  принцип  –  сөздердің  айтылуында 
көршілес  дыбыстардың  дыбыстық  өзгерістерге  түсуі  ескерілмей, 
түбір  тұлғасы  (негізгі  фонемалық  түрі)  сақталып  жазылуы;  тарихи-
дәстүрлік  принцип  –  сөздердің  тілде  қалыптасқан  тұлғасы  бойынша 
жазылуы. 
 
Принцип  
морфологиялық-фонематикалық 
фонетикалық 
тарихи-дәстүрлік 
жарқабақ 
бүгін 
совхоз 
қарақалпақ 
білім 
хат 
ақуыз 
пәуеске 
хал 
 
1-жаттығу.  Төмендегі  сөздерді  орфографиялық  принциптерге  бөліп 
жазыңыздар, ережесін түсіндіріңіздер. 
 
морфологиялық-
фонематикалық принцип 
фонетикалық принцип 
тарихи-дәстүрлік 
принцип 
Жазса, ... 
 
 
 
Жазса,  сенбі,  фестиваль,  түнгі,  қашанғы,  совхоз,  жарқабақ, 
орынбасар,  шекара,  көзбе-көз,  тауып,  қан  қызыл,  тарағы,  бозжусан, 
көк  дөнен,  жүрегі,  белбеу,  керек  екен,  қолғап,  самауырын,  шайнек, 
пәуеске,  көпене,  бөрене,  пайда,  хат,  ес  жоқ,  жеребе,  халық,  шкаф, 
гауһар,  бес  жыл,  он  қап,  жиһан,  қаһарман,  колхоз,  геометрия,  ауа, 
сәнқой,  Досжан,  жан  кешті,  тас  жол,  стакан,  дүйсенбі,  қарлығаш, 
ашудас, сөзжасам, бозкөде, бозша, бүгін. 
 
2-жаттығу.  Асты  сызылған  сөздердің  ережесін  еске  түсіріп,  қандай 
орфографиялық принцип бойынша жазылғанын анықтаңыздар. 

 
5 
 
морфологиялық-
фонематикалық принцип 
фонетикалық 
принцип 
тарихи-дәстүрлік принцип 
 
 
 
 
Төмен сырғанақтаған бөшкені бүктетіле тіреп, сілеусін көзі ызғар 
шаша қарап қалғаны  Танабайдың  көз алдынан кетпей  қойды.  (Ш.А.) 
Бейшара  несіне  жетіседі,  мұның  халінде  бетегеден  биік,  жусаннан 
аласа тірліктен басқа  не бар...  (Ш.А.)  Биыл  Қарауыл суы мол тасып, 
Жидебай,  Мұсақұл  үстіндегі  кең  қорық  көк  жайқын  қалың  шалғын 
боп  келе  жатыр  еді.  (М.Ә.)  Дәл  бүгін  осы  қонысқа  жеткенше  бұл 
ауылдар  өзге  Шыңғыс  бөктерінен  көшкен  Бөкенші,  Жігітекті  қуып 
жете алмаған. (М.Ә.) Сүйтіп, қазаннан жаңа түскен ет бір қолдан бір 
қолға  лып-лып  етіп,  салқындамай,  тоңазымай  лезде  жетіп  тұрды. 
(М.Ә.)  Бердіқожаның  көнген  хабарын  алысымен  Құнанбай  қалың 
малды, жыртысты бір-ақ жібертті. (М.Ә.) 
 
3-жаттығу.  Төмендегі  үзіндіден  морфологиялық-фонематикалық  және 
фонетикалық  принциптер  бойынша  жазылған  сөздерді  тауып,  ережесін 
түсіндіріңіздер. 
 
морфологиялық-фонематикалық 
принцип 
фонетикалық принцип 
 
Ерліктің негізі – сүйіспеншілік. Кісі сүйгенінің құлы да, құрбаны 
да  болады.  Отанын  сүйген  солдат  ол  үшін  отқа  да,  суға  да  түседі. 
Сөйтіп, саналы түрде ерлік жасайды. Ол ерлікті қай күні, қай сағатта 
жасайтынын солдаттың өзі білмейді. Сәт сағаты жетіп, жан толқыны 
тулап, шиыршық атып аспанға шапшығанда, солдаттың жұдырықтай 
жүрегінен ерліктің жалыны бұрқ ете лаулап атылады. Дүниені дүлей 
тасқын  кернейді.  Жер  сілкініп,  тау  төңкеріледі.  Күн  күркіреп, 
найзағай  жарқылдайды.  Солдат  ерлік  жасағанда  осындай  болады! 
Бірақ  солдат  оны  ерлік  жасадым  деп  есептемейді.  Азаматтық 
міндетімді атқардым, Отан алдындағы перзенттік борышымды өтедім 
деп  қана  біледі.  Ерлік  жасаған  сәтте  солдаттың  басындағы  ой  осы 
ғана болады. Өзінің ерлік жасағанын өлген солдат білмей кетеді, тірі 
қалған  артынан  ұғады.  Онда  да  алғашында  ол  ондай  ерлік  жасаған 
емес,  басқа  біреу  болар  деп  ойлайды.  Мінеки,  ерліктің  ешқандай 
есепке көнбейтіні де сондықтан!
 
(Ә.Нұршайықов «Ақиқат пен аңыз»)
 
 

 
6 
4-жаттығу.  Қазақ  тілінің  сөздік  құрамына  орыс  тілінен  енген  сөздерге 
мысалдар келтіріңіздер. 
 
5-жаттығу.  Фонетикалық  принцип  бойынша  жазылатын  сөздерге  мысал 
келтіріңіздер, олармен сөйлем құрастырыңыздар. 
 
Тақырып бойынша тест тапсырмалары 
 
І-ІІ – сәйкестік 
ІІІ-Ү – бірнеше жауабы бар тапсырма 
 
І. 
Орфографиялық 
принциптерді 
мысалдарымен 
өзара 
сәйкестендіріңіздер. 
1) морфологиялық-фонематикалық принцип 
2) фонетикалық принцип 
3) тарихи-дәстүрлік принцип 
A) білімді 
B) жиһаз 
C) Талдықорған 
 
ІІ.  Берілген  мысалдарды  орфографиялық  принциптерімен 
сәйкестендіріңіздер. 
1) география 
2) қарлығаш 
3) жанқияр 
A) морфологиялық-фонематикалық принцип 
B) фонетикалық принцип 
C) тарихи-дәстүрлік принцип 
 
ІІІ. Морфологиялық-фонематикалық принцип бойынша жазылған 
сөздерді белгілеңіздер. 
A) жал-құйрық 
B) жаужүрек 
C) жасбуын 
D) жарыссөз 
E) жанпида 
F) жауырын 
 
ІҮ.  Фонетикалық  принцип  бойынша  жазылған  сөздерді 
белгілеңіздер. 

 
7 
A) зауыт 
B) ирекгүл 
C) кинескоп 
D) көпене 
E) үстел 
F) география 
 
Ү.  Тарихи-дәстүрлік  принцип  бойынша  жазылған  сөздерді 
белгілеңіздер. 
A) орыс 
B) жаһан 
C) кисель 
D) кириллица 
E) шауып 
F) ауа 
 
Әліпби 
Алфавит  –  тіл  дыбыстарының  рет-ретімен  орналасқан 
графикалық таңбалар (әріптер) жүйесі. 
 
Қазақ әліпбиі 
Баспа түрі 
Әріптердің 
аты 
Баспа түрі 
Әріптердің аты 
Бас әріп 
Кіші әріп 
Бас әріп 
Кіші әріп 
А 
а 
а 
П 
п 
пы 
Ә 
ә 
ә 
Р 
р 
ыр 
Б 
б 
бы 
С 
с 
сы 
В 
в 
ве 
Т 
т 
ты 
Г 
г 
гі 
У 
у 
ұу 
Ғ 
ғ 
ғы 
Ұ 
ұ 
ұ 
Д 
д 
ды 
Ү 
ү 
ү 
Е 
е 
е 
Ф 
ф 
эф 
Ё 
ё 
йо 
Х 
х 
хы 
Ж 
ж 
жы 
Һ 
һ 
һы 
З 
з 
зы 
Ц 
ц 
це 
И 
и 
ій 
Ч 
ч 
че 
Й 
й 
й 
Ш 
ш 
шы 
К 
к 
кі 
Щ 
щ 
ща 
Қ 
қ 
қы 
Ъ 
ъ 
айыру белгісі 
Л 
л 
ыл 
Ы 
ы 
ы 
М 
м 
мы 
І 
і 
і 
Н 
н 
ны 
Ь 
ь 
жіңішкелік белгісі 
Ң 
ң 
ың 
Э 
э 
э 
О 
о 
о 
Ю 
ю 
йұу 
Ө 
ө 
ө 
Я 
я 
йа 

 
8 
 
6-жаттығу. Төмендегі сөздерді алфавит ретімен көшіріңіздер. 
І. Білім, парасат, үлгі, сана, ынта, шапағат, өнер, қанағат, ой, ес, 
арман,  қиял,  еңбек,  тәртіп,  абырой,  әділ,  амандық,  қасиет,  бағбан, 
махаббат, төзім, әлем, бейбіт, ақыл, дарын, жақсылық, зейін, инабат, 
оқу,  өнеге,  әрекет,  дәурен,  өсиет,  рақым,  ғылым,  бостандық,  сенім, 
табандылық, ұлағат, береке, ғибрат, дана, үздік, қабілет, шәкірт, өмір, 
шыдамдылық, ықылас, мейірбан, бақыт, ажуа, кемеңгер, ілім. 
 
ІІ.  Әдепті,  ержүрек,  бүйрек,  ұстаз,  дастарқан,  қазақ,  мағлұмат, 
ибалы, ақкөңіл, баспана, әсемпаз, кішіпейіл, қадірлі, адалдық, ғалам, 
намысқой, байсалды, хабар, шаңырақ, ұғымтал, зиялы, тіршілік, сіңлі, 
қоғам, халық, ағайын, алтыбақан, балахана, тұлға, жамандық, ізбасар. 
 
7-жаттығу.  Төмендегі  сөздерді  алфавит  ретімен  көшіріп, лингвистикалық 
түсіндірме сөздіктен анықтамаларымен танысыңыздар. 
Абзац,  литота,  бастауыш,  толықтауыш,  элизия,  сөйлем,  жалғау, 
негіз,  түбір,  фонема,  полисемия,  лексика,  дисфемизм,  метафора, 
омоним, морфема, акустика, апокопа, әріп, бунақ, гипербола, диэреза, 
екпін,  жазу,  инверсия,  көсемше,  қиысу,  мақал,  анықтауыш,  мәтел, 
диалект, монолог, эпифора, неологизм, одағай, антоним, орфография, 
пауза,  баяндауыш,  плеоназм,  антитеза,  графема,  анлаут,  редукция, 
семантика,  буын,  есімше,  мағына,  сөздік,  етістік,  жұрнақ,  графика, 
стиль,  табу,  деривация,  қабысу,  термин,  есімдік,  дыбыс,  матасу, 
ассонанс,  фраза,  шылау,  синоним,  эвфемизм,  грамматика, 
ономастика,  протеза,  диалог,  эпентеза,  меңгеру,  орфоэпия, 
метонимия, жаргон, этимология. 
 
8-жаттығу.  Төмендегі  ақын-жазушылардың  фамилияларын  әліпби  ретіне 
түсіріп, шығармаларын тауып көшіріңіздер. 
Үлгі: Ж.Аймауытов «Қартқожа», М.Әуезов «Абай жолы», ... 
 
С.Сейфуллин, 
М.Жұмабаев, 
Ж.Аймауытов, 
Б.Майлин, 
І.Жансүгіров,  С.Мұқанов,  М.Әуезов,  Ғ.Мүсірепов,  Ә.Кекілбаев, 
М.Мағауин,  І.Есенберлин,  Х.Есенжанов,  Ғ.Мұстафин,  Қ.Исабаев, 
Б.Момышұлы,  С.Жүнісов,  Д.Әбілев,  С.Торайғыров,  Т.Ахтанов, 
Н.Ғабдуллин, Ш.Мұртаза, С.Мұратбеков, Т.Әлімқұлов, А.Құнанбаев, 
Қ.Мырзалиев,  Д.Исабеков,  Ә.Тәжібаев,  Ә.Нұрпейісов,  Ә.Әбішев, 
М.Дулатов,  С.Көбеев,  М.Мақатаев,  М.Шаханов,  Ф.Оңғарсынова, 
Т.Айбергенов,  Ж.Молдағалиев,  С.Шаймерденов,  Т.Молдағалиев, 

 
9 
М.Әлімбаев,  С.Иманасов,  Х.Ерғалиев,  Ғ.Қайырбеков,  Ә.Сәрсенбаев, 
Ш.Құдайбердиев, Ш.Айтматов, Қ.Аманжолов, Ж.Жабаев, И.Байзақов. 
 
Шығармалар: 
«Райымбек, 
Райымбек», 
«Қарағанды», 
«Қартқожа»,  «Ақан  сері»,  «Қан  мен  тер»,  «Ақ  кеме»,  «Москва  үшін 
шайқас»,  «Найзағай»,  «Масығұт»,  «Ақын  өлімі  туралы  аңыз», 
«Қаһарлы күндер», «Батыр Баян», «Баянауыл баурайында», «Ұлпан», 
«Маралдым»,  «Ақ  Жайық»,  «Аласапыран»,  «Замана  екпіні»,  «Абай 
жолы», «Құралай сұлу», «Жігер», «Бақытсыз Жамал», «Құрманғазы», 
«Қалың мал»,  «Кім жазықты?»,  «Инеш»,  «Бір  тойым бар»,  «Жабайы 
алма»,  «Көшпенділер»,  «Қызыл  жебе»,  «Өтеген  батыр»,  «Құлагер», 
«Бел-белес»,  «Шоң  би»,  «Сүйекші»,  «Аңыздың  ақыры»,  «Дала 
қоңырауы»,  «Қалқаман  –  Мамыр»,  «Қазақтарды  шетелдіктерге 
таныстыру»,  «Шұғаның  белгісі»,  «Мен  қазақпын»,  «Украина 
қызына»,  «Ботагөз»,  «Оюлар»,  «Ақша  бұлт»,  «Көкшетау»,  «Майра», 
«Отырар дастаны». 
 
Тақырып бойынша тест тапсырмалары 
 
І. Әріптерді әліпби ретімен орналастырыңыздар. 
A) ъ 
B) ы 
C) ф 
D) ұ 
E) ч 
 
ІІ. Сөздерді әліпби ретімен орналастырыңыздар. 
A) ұшқыр 
B) тілашар 
C) шағала 
D) ұштауыш 
E) хаттама 
 
ІІІ. Терминдерді әліпби ретімен орналастырыңыздар. 
A) шылау 
B) цитата 
C) литота 
D) тембр 
E) фонема 

 
10 
 
ІҮ. 
Ғалымдардың 
фамилияларын 
әліпби 
ретімен 
орналастырыңыздар. 
A) Т.Шонанов 
B) Р.Сыздық 
C) С.Мырзабеков 
D) Н.Оралбаева 
E) Ғ.Мұсабаев 
 
Ү. Шығармаларды әліпби ретімен орналастырыңыздар. 
A) Мұхаббат жыры 
B) Хұсрау-Шырын 
C) Кодекс куманикус 
D) Ақиқат сыйы 
E) Гүлістан-бит түрки 
 
Қазіргі қазақ емлесінің ережелері 
Дауыстылардың жазылуы 
 
Жалаң дауыстылар: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, э. 
Қосынды дауыстылар: ё (йо), и (ый, ій), у (ұу, үу), ю (йұу, йүу), я 
(йа). 
Барлық буындарда жазылатын әріптер: а, е, ы, і. 
Буын талғайтын әріптер: ә, о, ө, ұ, ү. Олар біріккен сөздер мен қос 
сөздердің екінші сыңарларының басқы буындарында жазылады: дәрі-
дәрмек,  Есенәлі,  Қызылорда,  жөн-жосық,  өте-мөте,  басқұр, 
кешқұрым, бүрсігүні. 
Кірме әріптер: э, ё. 
 
Ескерту.  Сөз  басындағы  ж,  ш  дыбыстары  мен  й  дыбысының  ортасында 
келген а дыбысы көбінесе жіңішке ә болып айтылады, алайда а әрпі жазылады: 
жай, жай-жапсар, жайлау, жайсаң, жайт, шай, шайқас, шайтан, шайыр. 
Сөздің  алғашқы  буынындағы  не  алдыңғы  буындарындағы  жіңішке 
дауыстылардың  әуенімен  келесі  буында  жіңішке  айтылатын  (естілетін)  ә 
дыбысының  орнына  а  әрпі  жазылады:  ләззат  (айтылуы  –  ләззәт),  рәсуа 
(айтылуы  –  ірәсүуә),  Жәмила  (айтылуы  –  Жәмійлә),  тәкаппар  (айтылуы  – 
тәкәппар). 
Айуан, айуанат, хайуан, хайуанат, кейуана, миуа, диуана, қиуа, қиуаз деген 
сөздер осы таңбаланғандай жазылады. 
Қосарлы ый әріптері тек сый, тый сөздерінде жазылады: сыйлық, сыйлау, 

 
11 
сыйымды, тыйым, тыю, тыйылу. 
Ә, ұ, ү әріптері мына сөздердің екінші буындарында жазылады:  сірә, кінә, 
күнә, куә, іңкәр, күмән, шүбә, зәмзәм, мүсәпір, дүдәмал, Күләш, Күләнда, Күләй; 
мағлұм, бұлбұл, мақұл, байғұс; мәжбүр, әңгүдік, дүлдүл. 
 
9-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  тиісті  әріптерді  қойып,  сөздердің 
жазылуына түсінік беріңіздер. 
З...ялы,  қ...янат,  акт...р,  бейқ...сап,  би...лай,  би...зы,  бұрти..., 
бүйр...к,  вал...та,  б...ро,  в...кализм,  ғар...п,  ғұс...л,  дәлд...ріштік, 
деб...тор,  д...фис,  дз...до,  ду...т,  жанқ...яр,  ж...нақ,  ж...ю,  жымп...ю, 
кәст...м,  көкп...ңбек,  қад...р,  қау...п,  құд...рет,  лағ...нет,  майм...ю, 
ма...стро,  мет...ор,  ми...а,  ми...,  рухани...т,  дәлд...ң,  дәнек...с, 
тауқ...мет. 
 
10-жаттығу. Көп нүктенің орнына а, ә әріптерінің бірін қойып, жаттығуды 
орындаңыздар. 
Т...урат,  ...жу…,  ку...л...ндыру,  б...дия,  д...нд...ку,  күн…к...р, 
т…к...ппар, 
мүш...йра, 
мүһ...зин, 
н...руыздық, 
олд...-білд..., 
сүтшәрб...т, әз...зіл, б...ғбан, б...йбіше, бейкүн..., бейж...й, бейм...ғлұм, 
бейп...ру…, бейш...ра,  м...шине, г...кку, гүлт...ж, дүд...м...л, күп...йке, 
дүб...р…,  ділд...,  әмірл...шкер,  ділм...р,  дімк...с,  дінд...р,  ж...йлау, 
күл...пара, ж...йнамаз, күм...жнік, т...б...рік, күм...н, күн...ра, ж...мағат, 
к...у...п,  ж...риялау,  күш...н,  ж...дит,  з...мз...м,  к…ус...р,  кін...л...у, 
кін...р...т, м...н-ж...й, мүк...ммал, мүл...йім, н...м...рт, емд...м, мәрм...р, 
мін...жат, п...руай, пірәд...р, р…су..., ш...й, үк...м...н, ш...йнек. 
 
11-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  ұ,  ү,  ы,  і  әріптерінің  тиістісін  қойып, 
жаттығуды көшіріңіздер. 
Дәлд...ң,  дәнек...с,  ақк...с,  ақти...н,  алақ...йын,  алақ...рт,  аһ...лау, 
уһ...леу,  әж...м,  әндиқ...л,  байм...р,  бейқад...р,  беймағл...м,  беск...л, 
бет-ж...зі,  борғ...й,  ғар...п,  д...лд...л,  д...рия,  жақ...т,  жар...мес,  жаһ...л, 
жекс...рын,  ж...млә,  зәйт...нағаш,  Зәб...р,  зәб...р,  итм...рын,  келіт...п, 
қаб...лет,  қағ...лез,  қад...р,  қалам...ш,  қан...шер,  қарағ...с,  қас...рет, 
қат...гез, қат...м, қау...п, құд...р, құд...рет, құз...рет, лағ...нет, мазм...н, 
мазл...м,  мағз...м,  мағл...м,  мақс...т,  мақл...қат,  малғ...н,  мақ...л, 
мақ...л...қ,  марқ...м,  манс...қ,  мәжб...р,  мәжн...н,  мәнз...р,  мәмл...к, 
мәңг...рт,  мәшһ...р,  миғ...ла,  неғайб...л,  сам...рық,  сәк...н,  соғ...рлым, 
сөзт...лға, с...мс...р, тауқ...мет, тәтп...ш, хаз...рет, хак...м. 
 
12-жаттығу.  Төмендегі  жаттығуды  көшіріп,  ә,  ү,  ұ,  о  әріптері  келген 

 
12 
сөздердің астын сызыңыздар, олардың емлесін есте сақтаңыздар. 
Бектай өз қатесін түсініп, опынып, кінәсін мойнына алса екен деп 
тіледі.  (Ш.А.)  Оң  бұрышта  радиоприемник,  сол  жақта  малдас  құрып 
отырған  құндыз  бөрікті  біреудің  қара  мәрмәрдан  шабылған  кішкене 
статуэткасы қойылған. (С.Ш.) Осы жалған дүниеден, Шешен де өткен 
не бұлбұл, Көсем де өткен не дүлдүл.  (А.Қ.) Өнер алды – қызыл тіл, 
Тілде  жүйрік  –  ол  дүлдүл.  (Ж.Ж.)  Қазақ  жұмыскерлерінің  неден 
кешіккендерін біле алмай дүдәмал болып  отырғанда  Байшегір келді. 
(Ғ.М.)  Ардақ  бәйек  болып  кішірейген  кінәсіз  жігіттің  сағын  қалай 
сындырар?! (Ғ.М.) Әрине, бұл жерге даусы естілмеген соң не айтып, 
не  қойып  бара  жатқаны  өзгеге  беймағлұм  болғанымен,  бала  бәрін 
біліп  отыр.  (Ш.А.)  Шынында,  Қодар  мен  Қамқаның  осы  сорына 
себепкер болған да дәл осы Жетпіс пен соның ағасы даукес, бәлеқор 
Жексен.  (М.Ә.)  Бала  осы  сәтте  өзін  мүлде  бір  қорғансыз,  бейшара, 
көзге  ілінбес  мүсәпір  сезінді.  (Ш.А.)  Жаңа  ғана  көрінген  автолавка 
осылардың  бәрінен  қол  үзіп,  тұра  жүгіруге  мәжбүр  етті.  (Ш.А.) 
Соққыдан әлі есін жиып болмаған әкем байғұс жиі тоқтайды. (С.Ш.) 
Қол шананың жібі аш болсын, тоқ болсын бір мойымайтын, бір қабақ 
шытпайтын  өгей  шешеме,  дүлдүл  шешеме  қайта-қайта  ауысып 
барады  да  ұзағырақ  тоқырап  қалады.  (С.Ш.)  Қуандықтың  екі  көзі 
күлімсіреп, ақша беті балбұл жанады. (М.Ә.) 
 
13-жаттығу.  Орфографиялық  сөздіктен  мамандығыңызға  байланысты  ә 
әрпі  бар  бірнеше  сөз  теріп,  оларды  қатыстыра  отырып  сөйлем 
құрастырыңыздар. 
 
14-жаттығу.  Көп  нүктенің  орнына  о,  ө  әріптерінің  тиістісін  қойып, 
жаттығуды көшіріңіздер. Олардың сөздегі орнына назар аударып, емлесін есте 
сақтаңыздар. 
Данаг...й,  мүрт...т,  ақылг...й,  бақа...т,  б...зк...де,  д...ңес,  кастр...л, 
кәл...ш, кәст...м, кәсіпқ...й, кәсіп...дақ, к...збе-к...з, к...нет...з, к...к...ніс, 
қамқ...р, қамз...л, қаск...й, ләмб...к, селқ...с, селс...қ, сенат...р, с...вх...з, 
шанд...з, шабанд...з.