Р. А. Авакова филология ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 0,6 Mb.
|
annotation30756
- Бұл бет үшін навигация:
- Судыр Ахметтің
- Судыр Ахмет
- Сары Шая
| Қарабай. Сатириктер Қарабай атын көп қолданады. Оның себебі бірнеше: 1.ауыспалы мағынада арам, қара ниет, зұлым дегенді білдіріп тұр. 2. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырындағы ұнамсыз бейне. Бұл туралы М.Әуезов: «Оның айқын сипатының бірі – сараңдық, малқұмарлық, құлқы жаман қомағай байлық. Мал-дәулеттің қасында оған туған ел, дос-жар, іштен шыққан баланың көз жасы түк емес. Бұл жасынан шық бермес Шығайбайға, Қарынбайға тартқан. Елдің жауыз байды жиренішті етіп көрсеткен бір мол көрінісі осы образда»,– деп айқын көрсеткен [М.Әуезов, 401]. Ниеті қара, мейірімсіз, сараң, дүниеқоңыз адам туралы сөз болса, ауызға алдымен Қарабай аты ілінеді, себебі бұл апеллятивтенуден болған құбылыс.
Мұндай халықтық аттарды ғалым Д.М.Керімбаев «жоғары образдылығымен, жоғары дәрежеде типтендірілгендіктен, яғни жалпыұлттық символға айналады және ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді» [Д.М.Керімбаев, 2004; 23-б ] ,–дейді. Мырқымбай – көркем сөз шебері Б.Майлиннің кейіпкерінің аты. Қарапайым қыр қазағының бойынан бүкіл ұлтқа тән қасиеттер: адалдық пен аңқаулық, жалқаулық пен енжарлық, көнгіштік пен көмбістік, бірбеткейлік пен қырсықтық т.б. қасиеттер жинақталған. Осы жинақталған бейне бірте - бірте жалпыланып қарабайыр тірлігіне дән риза, өз жайымен жүрген қазақи адамы ретінде ұлт жүрегінен орын алды. Өз кейіпкері жөнінде Б.Майлин: «Менің Мырқымбайым әр дәуірде әртүрлі пішінде болған секілді. Ауыл өмірінде колхозшылар бірін-бірі еркелетіп, сүйкімді атпен атаймын дегенде, «әй, Мырқымбай-ау» дейді екен. Бұл «сүйгенін шұнағым дейдінің» кері ғой»,– деп жазды [Майлин Б.,1986,155]. Академик, сөз зергері З.Қабдолов Мырқымбайды – «қазақ әдебиетінде бұрын-соңды мұншалық бедерлі бейнеленбеген, дәлірек айтқанда, мұншалық жан-жақты жинақталмаған және дараланбаған, мұншалық мүсінделмеген тың тип» [З.Қабдолов,1988;100-б] ,– деп бағалайды. Мырқымбай атын бүгін айтпаған күнде cол кездің өзінде-ақ мырқымбайшылау, мырқымбайлар деген сөз жалпақ жұрттың аузында жүрді. І.Жансүгіровтің «Газет емес, концерт» фельетонында Қостанай мырқымбайлары, мырқымбайлар қалаға ағылды, Мырқымбайлардың екі көзі сахнада, Ардақты Мырқымбай, Қопаңдаған мырқымбайлар деп қолданысының өзі қазақ шаруа бейнесін Мырқымбайдан артық елестету мүмкін еместігін дәлелдейді. «Бейімбет кейіпкерлерінің аты неге Мырқымбай, неге Құрымбай, неге Желдібай Жындыбаев? Сол кездегі шаруаның кейпі – Мырқымбай, тәртіп күзетшісі – Құрымбай, Совет үкіметінің өкілі – Желдібай Жындыбаев болса, соның астарынан не іздеуге болады? [,Байменше С., 2007, 320 ]. Бейімбет кейіпкерлерінің аттары табиғи жаратылысымен, мінез-құлық, әдет-ғұрып ерекшеліктерімен астасып жатады. Заманындағы әлеуметтік топ – кедейлердің аттары қарапайым тіршілігіне ұқсаған Бұқабай, Түйебай, Айранбай, Құрымбай, Қайрақбай, Талқанбай, Тұтқыш, Тышқанбай, Жарықбас, Етікбай, Бұзаубас, Тымақбай, Дәуғара, Боқбасар, Жалбыр болып келеді. Ал бұған қарама-қарсы топтағы тұрмыс иелерінің аттары – Белденбоқ, Шоңмұрын, Итаяқ, Желдібай, Талтаңбай т.б. болып келеді. М.Әуезов атындағы академиялық драма театры сахнасында қойылған «Саботаж» пьесасының авторы Қ.Ысқақ: «Бейімбет творчествосы – 20–30-жылдардағы ел өмірінің тұнып тұрған болмысы мен тарихы. Тарих болғанда да, мұнда сол бір алмағайып заманның трагедиясы тұнып тұр»деп тамаша айтқан. Ғ.Қабышұлы – шебер қаламгер арызқой, даукес жалақордың аты-жөнін ұқсастырып, Бейімбеттің Дайрабайының жалғасы іспетті алған. Сықақ әңгімеде былай деп суреттеледі: Дамылбай Дайрабайұлының бұған дейінгі он жеті мекеменің үстінен жаудырған арызы Алматының көк базарына төрт қабат етіп төсеп тастауға жетеді [29,120 б]. Әрине, бұл аттар Бейімбеттің Мырқымбайындай жұрттың көкейіне ұялап, ұлттық бейнеге айналып кеткен бейнелер емес. Дәл Мырқымбай, Дайрабайдай болып мақалданып-мәтелденіп, керек жерінде математикалық ереже секілді сақылдап тұрмағанмен, бүкіл ұлтқа тән қасиеттерді бойына жинақтаған, тумысынан берекесіз, өтірікші, жалқау, суайт жанның – Судыр Ахметтің (Ә.Нұрпейісов. «Қан мен тер») бір ғана әрекетін мысалға келтірелік. Оразаның тұсында баласына жарапазан айтқызып, оны әр үйге итеріп кіргізіп, өзі отынның тасасында тығылып тұрып, баласының әкелген азын-аулақ нәпақасын жинап үйіне келеді. «...Қатын, торықпа! Құдай қаласа, осы оразаның тұсында өзіңе қыстық азығыңды жинап беремін. Тек, ерте бастан күтініп, қаптарыңды даярлай бер», –дейді Судыр Ахмет. Жарапазаннан жинаған нәпақаны қыстық азыққа санап тұрған осынау берекесіз, күлкілі бейне қазақ әдебиетіндегі қайталанбас, ұлттық бейне болып қалары сөзсіз. Қоғамда жоғары дәрежелі лауазымды адамдар болғанымен, әдебиетте жоғары дәрежелі кейіпкер болмақ емес. Судыр Ахмет. Судыр ↔ су+дыр ~ су+ылдау ~ су+сылдау ~ су+дырау ~ су+дырақ. Су сөзінің бірнеше мағынасы бар. 1. су. өзен, көл; 2. судырау, құрғақ бос сөйлеу; 3. судыр. ауыс. іліп алары жоқ тұрлаусыз жылтыр сөздің иесі, жылпос 4. судырақ. бөспе, көпіртіп сөйлейтін адам [Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,1986, 371;375 б]. Осы су сөзінің алғашқы мағынасынан екіншілік мағына судырау етістігі туындаса, үшіншіден, судырау қимылы бір жерде тұрмай, тоқтамай ағу сияқты қимылдың көрінісі ЖпЕ-ге айналып кетеді. Ісінде, сөзінде береке жоқ немесе су сияқты тоқтамай, өте көп сөйлейтін адам жөнінде Судыр аты, яғни ЖқЕ пайда болып, жаңа бір мағынаға ие болып тұр. Жалпы су сөзі көптеген кейіпкер аттарының жасалуына негіз болған: Су+мұрын, Су+айт, Су+ғынбек, Су+дырбай, Су+аяқов, Су+жұқпасов, Суылдақов, Су+қан, Су+қылдақов, Су+нақбай, Су+айтбек Су+дырахметович, Су+жұқпас, Су+дыр сары т.б. Әрбір қылығы кісі көңілін қытықтап, күлкі шақырып тұратын осы бір тумысынан берекесіз трагикомедиялық тоғышар жандар ұрпағының қай кезде де өмір сүре алатынына оқырмандардың көзін жеткізеді. «Судыр Ахметті өзім жақсы білетін тағы үш кісінің бойындағы қылықтарын жиып-теріп, осы образдың өз көкірегімде күні бұрын қалыптасқан болмысы мен бітімі бейнесіне үйлесе келіп, үндес шығып жататын ортақ судырақтықтарын алдым» [Ә.Нұрпейісов,1976; 98-б] ,– дейді жазушы Ә.Нұрпейісов. Сары Шая мен Көткеншек Көшен – трилогиядағы аты шулы Судыр Ахметтің бүгінгі ізбасары. Азғантай балықшы ауылдың өзін сан түрге түсіріп, рушылдық отын қыздырып жағып, аузымен орақ орған бәтуасыз Сары Шаяның жан дүниесін жазушы әжуалап аша білген. Оларды типтендіріп отырған – жазушы қаламының құдіреті. «Жазушының бояуын келістіре жасаған образы – Судыр Ахмет, көк мылжың, қуыс кеуде, есі кірмеген баладай пәруайсыз жан. Қолынан дәнеңе келмейтін, бір бақаннан бір қазық шығара алмайтын, қандай да іске орашолақ, бос белбеу. Судырдың артында жалғыз қалғаны – ақ киіз қалпағы.Ұлт тағдыры, адамның өмірдегі еңбегі туралы ойға шомдырады. Бұрау басын сындырмаған адамның өмірге келдісі не, кеттісі не дегізеді» [ Ш.Елеукенов, 2004;49-б]. Судыр Ахмет, Қарақатын – феодалды-патриахалды қоғамның, олардың дүниеге келуіне бірден-бір жағдай жасаған көшпелі өмірдің мал шаруашылығымен айналысқан интенсивті мешеу тірлігінің төл перзенттері екені даусыз. «Жұт жеті ағайынды» дегендей рухани жұт – тоғышарлық одан да көп, нағыз «қызыл көздің» өзі. Олар: көзқарастағы тайыздық, мінездегі өзімшілдік, дүниетанымындағы дүмшелік, сезімдегі желбуаздық, сөздегі екіұштылық, ниеттегі арамдық пен көкейдегі тойымсыздық, жүрістегі сұйықтық, позициядағы самарқау бейтараптық, әрекеттегі жалтақтық, қарым-қатынастағы есеп пен пайдакүнемдік, принциптегі солқылдақтық, мақсат-мұраттағы жер бауырлаған ұсақтық, сенімдегі немқұрайлық. Осының бәрі тоғышарлық «аурудың» басты-басты симптомдары» [С.Әшімбаев,1993; 63-б]. Мұның бәрі, сайып келгенде, адам бойындағы түрлі жағымсыз құбылыстардың жиынтығын рухани жұт деуге болады. Сыншы С.Әшімбаев санамалап көрсеткен қоғамдағы жағымсыз құбылыс – сатираның нысаны. Кеңестік идеология ауанымен қазақ классик қаламгерлеріміздің қаламынан туған әр шығарманы, әр кейіпкерді орыс әдебиетінің әсері, ықпалы деп бар жақсыны теліген. Оған мысал ретінде 50-жылдардағы пікірді дәлел ретінде келтірейік: «Гоголь көптеген шығармаларында геройларының ішкі-сыртқы дүниесіне, іс-әрекеттеріне, мінезіне лайық ат қойып отырады. «Ботакөздегі» Итбай, атаман Шайтанов, «Теміртастағы» Қасқырбай, Түлкібай, «Өмір мен өлімдегі» Сойдақтіс т.б. сөзсіз орыс әдебиетіндегі Гоголь үлгісінен туған кейіпкерлер» [Б.Сахариев 1952; 24-б] ,–деген пікірлерді кездестірдік. Бұл туралы жарияланған мақалалар, жазылған еңбектер, тіпті қорғалған диссертациялар бар, бірақ оларды да жоққа шығаруға болмайды. Десек те, жоғарыда талданылған ерте ғасырлардан ауыз әдебиетімен жеткен Алдар көсе, Қаңбақ шал, Тазша бала, Шынашақ, Көлтаусар, Желаяқ, Жалмауыз кемпір, Бекторы т.б. көптеген фольклорлық-мифтік бейнелерді қайда жібереміз?! Бұлар жырланған дәуірде Н.Гоголь дүниеге келмеген де болатын. Б.Кенжебаев қазақтың күлдіргі әңгімелерін жинап, бір жинақ етіп шығарған. Сол ел аузындағы әңгімелердің бірінде бір қыдырымпаз жігіт көрші үйден шықпай, әбден мезі етеді. Жақтырмаған көршісі: – Сенің атың кім еді осы? – деп сұрайды. – Күнде осында ,– деп жауап береді әлгі жігіт. – Әттең-ай, Анда-Санда деп қоймаған екен,-деп өкінген екен көршісі [Б.Кенжебаев, ,11]. Қазіргі қазақ сатириктері де осы бай ауыз әдебиетінен сусындап өскендіктен, кейіпкерге ат беруде осындай үрдісті жалғастыруы заңды құбылыс: Алдар көсе, Шығайбай (Қ.Мырзалиев), Алдар, Бізбике, Тазша бала (С.Кенжеахметов), Қожанасыр, (С.Адамбеков) т.б. Егер осы ауыз әдебиетіндегі кейіпкер атында заты тұрмаса, яғни белгілі уәжбен аталмаса, ол соншама ғасырлар бойы бізге ауызба-ауыз жетер ме еді, кім білсін? Жоқ қарап жүрген бір қарт Алдар көкемнің үйінде түстеніп отырып, Бізбике жеңгейдің қыстан қалған сары ала қазыны қазанға салғаны көзі көріп қалды. - О, жақсыдан жаман туады, бір тиынға алғысыз, жаманнан жақсы туады, адам айтса нанғысыз деген рас екен-ау. Бізбике келіннің қолы ашық, пейілі кең ғой. Шығайбай марқұмға тіл тигізбей-ақ қояйын,- деп шынтақтап жатып қалды. (С.Адамбеков, .) Шебер сықақшы әзіл-сықақ жазу барысында өзінің алдына кейіпкерлердің дербес, қайталанбайтын бөлек бітімді бейнесін жасауды мақсат етеді, ат беру уәждемесіне әлеуметтік мән беріп, эмоционалды-экспрессивті ыңғайда жұмсалуына, адам көңілін селт еткізерліктей мазмұнда қолданған. Қорыта келгенде, қазақтың классик ақын-жазушылары болсын, сатира мен юморда жүрген сықақшы қауым болсын жағымсыз құбылыс жөніндегі бағалауды бастан-аяқ күлкілі ситуацияға негізделген кейіпкерлері апелятивтеніп кеткен. жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|