Қр бғМ Ғк философия, саясаттану және дінтану институтының
(лат. a posteriori, − кейінгіден
жүктеу/скачать 1,22 Mb.
|
Филос Энцикл Создик Документ Microsoft Office Word (2)
- Бұл бет үшін навигация:
- (лат . ар-probatio – мақұлдау, құптау
| АПОСТЕРИОРИ (лат. a posteriori, − кейінгіден) − a priori-ға («тәжірибеге дейін» берілген білім) қарама-қарсы, тәжірибеден алынған білімді білдіретін философиялық термин. Осы екі білім түрлерінің қарама-қарсылығы туралы тұжырымдар Аристотель мен Боэций, сонымен қатар ортағасырлық христиан схоластарының еңбектерінде кездеседі. Лейбниц «ақыл-ой ақиқаттарынан» яғни, a priori-лық танымнан басқа барлық тәжірибелік танымды немесе «іс жүзіндегі ақиқаттарды» А-лық таным деп санайды, яғни А-лық таным тікелей тәжірибеден алынады. И. Кант бойынша, A-лық білім априорлық білімнің қасиеттеріне ие бола алмайды. Сезімдік қабылдаудың көмегімен алынатын апостериорлық білім әрқашанда кездейсоқты әрі ол ақиқат бола алмайды, өйткені, өткен тәжірибеге негізделген мұндай білім болашақта ескі нұсқасымен сәйкес келмейтін жаңа тәжірибе жинақтау мүмкіндігін де жоққа шығармайды. Мұндай білім қажеттік, заңдылық, жалпымағыналық дәрежеге көтерілуі үшін априорлы білім формаларымен тексерілуі тиіс.
АПРИОРИ (лат. a priori – алдымен, бұрын, дейін) – тәжірибеге дейін берілген және одан тыс, тәуелсіз алынған, санаға әуел бастан тән, тіпті туа біткен білімді білдіретін таным теориясындағы, нақтылап алғанда Кант философиясында маңызды мәні бар философиялық термин. А-лық білім апостериорлық білімге қарама-қарсы. Сезімдік қабылдаудың көмегімен алынған білім реттелмеген және анық емес білім саналып, оған шынайы білім ретіндегі сезімдік аңдаудың А-лы формалары (кеңістік пен уақыт) және ақыл-ой (себеп, қажеттілік және т.с.с.) қарама-қарсы қойылады. Антика дәуірінде Аристотельдің заттарды олардың себептеріне байланысты тануды екіге бөліп көрсетеді: заттардың алғышарттары болатын себептерін (мақсатты, формалды себеп) тану – бұл А-лық таным; ал, оның іс-әрекетінен шығатын себептерді тану – апостериорлық таным. Лейбниц заттардың себептерін білу олардың соңғы және жоғарғы себептерін (ол бұл себептерді «мәңгілік ақиқаттар» деп атайды) таныған кезде ғана толық болады деген ұйғарым жасап, «А-лық» терминінің мағынасын өзгертеді және А-лық танымды ақыл-ой үшін дерексіз, алғышартсыз, өздігінен айқындалатын білімге теңестіреді. Неміс философиясына Вольф кіргізген А. ұғымы Кант философиясында негізгі ұғымдардың біріне айналды. «Таза ақылға сын» еңбегінің кіріспесінде Кант біздің білімдеріміздің пайда болуының мәні туралы жаза келе: «біздің танымымыз тәжірибеден басталса да, тәжірибе арқылы болса да, оның барлығы тұтасымен алғанда тәжірибеден туындайды деген ой тумау керек» − деп пайымдайды. Канттың пікірінше заттар біздің сезімдік аңдауымызды аффицирлендіре отырып, сонымен бір мезетте адамның танымының ішкі белсенділігін оятады. Адамның тәжірибелік таныммен бірге, тәжірибеден тыс тану қабілеті − танымның бұл белсенділігінің көрінісі болып табылады. Мұндай танымды Кант А-лы таным деп атайды. Бұдан арғы уақытта Кант қандайда бір нақты тәжірибеге емес, кез-келген тәжірибеге тәуелсіз болатын білімді ғана А-лы білім деп атайды. Кант А-лық білімдердің ішінен де ешқандай эмпирикалық білім араласа алмайтын, жалпымағыналық және қажетті сипаты бар «таза априорлық» білімдерді бөліп көрсетеді. Кант бойынша бұл А-лық жалпымағыналық және қажетті білім эмпирикалық жолмен емес, тәжірибеге дейін немесе тәжірибеден тыс тұжырымдалады. Әйтсе де, бұл білім түрлері өзінің формасы жағынан алғанда ғана априорлы, ал олардың мазмұны тәжірибеден шығады. Кант сезімдік аңлаудың А-лық формалары − кеңістік пен уақытты және А-лық ақыл-ой формалары – сан, сапа, модальдық, қарым-қатынас категорияларын бөліп көрсетеді. Сезімдік аңдау мен ақыл-ойдың А-лық формалары сезімнің аңдаумен тәжірибеден алынған ретсіз білімді ұйымдастырады, өзара байланыстырады, тәртіпке келтіреді және қажеттілік, жалпымағыналық дәрежеге көтереді. Қазіргі заманғы ғылым әдіснамасында ғылымның негізгі постулаттары білімнің А-лық формаларына жатқызылады (дегенмен, оларды таңдауда шарттылық пен конвенциалдылық ескеріледі). АПРОБАТИВТІК этика (лат. ар-probatio – мақұлдау, құптау) – мораль теориясы, мұнда ізгілік атаулы − беделдің мақұлдауымен немесе бұйыруымен болады деп түсіндіріледі. Мұндай беделге (құдай, адамның немесе қоғамның моральдық сезімі) кімді, не болмаса нені жатқызуына байланысты А.э. теологиялық, психологиялық және әлеуметтік-апробативті теорияларға бөлінеді. Моральдың ең басты заңын құдайдың абсолютті еркі деп ұғынатын жаңа протестантшылдықтың этикалық ілімін теологиялық теорияға мысал ретінде келтіруге болады. Әлеуметтік-апробативтік этиканың негізін қалаушы француз әлеуметтанушылары К. Дюркгейм мен Леви-Брюль болып саналады. Бұл ғалымдардың теориялары бойынша «ұжымдық түсініктер», моральдық құндылықтар мен ережелердің қандай да бір объективті және танымдық мән-мазмұны жоқ, олар тек қоғамның билігіне негізделіп, қабылданған. Сондықтан да олардың ақиқаттылығын ғылыми тұрғыда дәлелдеу нәтижесіз болмақ. Мораль ұғымын бұлайша психологиялық және әлеуметтік-апробативтік тұрғыда айқындаудың салдары мораль құбылысын скептикалық және нигилистік тұрғыда талдаған түсіндірмелерді туғызды (мәселен: логикалық позитивизм, эмотивизм). Жалпы алғанда, А.э-ның моральды бағалаудағы нақты объективті өлшемдер барлығын теріске шығаруы, адамның өз бойындағы немесе қоғамда қалыптасқан адамгершілік түсініктерін соқыр сенім немесе субъективті бейімділік деп қана қабылдап, оған қатысты рационалды-сыни көзқарасынан бас тартуына әкеледі. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|