Р е д а к ц и я а л қ а с ы Редакция алқасының төрағасы

78
1. 
Шежіре деген не? «Шежіре» деген сөздің 
төркіні  арабтың  «шыжре»  –  «бұтақ»,  «тармақ» 
деген  мағына  білдіретін  атаусөзінен  шыққан. 
Шежіре  –  бір  ұлттың  шығу  тегі  мен  аталық 
нәсілінің  тармақтап  ұрпақ  жалғастығын,  руға 
таралуын  баяндайтын  тарих  ғылымының  бір 
тармағын  түсіндіретін  атау.  Қазақ  ру  шежіресі 
қазақ жазу  тарихынан  бұрын  ауызша сөз өнері 
көлемінде  туып,  дамыған  «ата  тек»,  нәсіл 
шежіресі  ретінде  болды  да,  шешен,  шежіреші, 
билер  ауызша  таратты.  Бұл  шежірелер  бір  ата-
дан  тараған  ұрпақтардың,  туыс-қандастық 
қатынасын  білдіретін  рулық  шежіре  алғаш  сол 
рудың  ақылды  қариялар  аузынан  аңыз-ертек 
ретінде  айтылып,  соңғы  ұрпаққа  өсиет,  мұра, 
ақыл, нақыл, шешен тіл арқылы жетіп отырды. 
Сондықтан қазақ ұрпағына рулық шежіре білуді 
өсиет, міндет деп үйретіп, «жеті атасын білмеген 
– жетесіздік белгісі», кейде «жеті атасын білмеген 
– жетімдіктің белгісі», деп сөгеді. Оның себебі: 
1. жеті атасының кім екенін үйрететін атасы бол-
мауы; 2. атасы үйретсе де жетесіз, тексіз, намыс-
сыз,  зейін-зердесіз  балада  ақыл  ойсыздығынан 
үйренбейді; 3. қазақ жеті атаға толмай қыз алы-
спайды;  4.  бір  әкеден  туған  жеті  туысты  әкесі, 
баласы, немересі, шөбересі, шөпшегі, неменесі, 
туажаты  деп  атаудан  «шежіре»  басталады;  5. 
жеті саны – қазақтың наным-сенім, салтына да 
қатысты жағы бар киелі тотемдік ұғым.
Жеті  атаның  бір  буынының  ұрпақ  жалғасар 
уақыты – 30 жыл десек, жеті ата 210 жыл – екі 
ғасыр уақыт. Шежіре арқылы бір адамның ата-
тегін, нәсілін, руын, ұлысын білуге, қоғамдағы 
орнын,  болмыс-бітімін  білуге  болады.  Қазақта 
үш жұрт бар: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын 
жұрты.  Шежіреде  осы  үш  жұрттың  салыс-
тырмасы  негізде  халықтану  қалыптасады. 
Ру-қандастық  бірлік,  ұлыс-  мүдделік  бірлік, 
мемлекеттік  саяси  экономика,  мәдениеттік 
бірлік. Шежіре рудан бастау алғанымен, ол – ұлт 
шежіресі, ал жүз тарихы, әлеуметтік жүйе ең ал-
дымен  орналасуды  тұрмыс-тіршілігі  бойынша 
Отан, елін, жерін қорғау мүддесінен – жеті ата 
қандастық  тазалығын  сақтау  негізіне  құрылған 
қазақ  ұлтының  тәуелсіздігін,  бірлігін,  дін,  тіл, 
салт  бірлігін,  ұрпақ  жалғастығын  сақтауға 
құрылған бірлік. Ол біртұтас мемлекеттік бірлік 
болып келген, ол жүзі ішінің – жер, жесір дауы, 
мал  дауы,  құн  дауын,  өзі  шешетін,  әскер  алу, 
қолбасшылар  сайлау,  хан  сайлауда  осы  жүзбен 
тәуелді болып отырған. 
Қазақтың  ата-баба  шежіресі  –  рулық, 
тайпалық,  ұлыстық,  ұлттық  шежіреге  ұласқан 
ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІ 
ТУРАЛЫ
Ғазиз
РАЙЫС   
М. Әуезов атындағы 
әдебиет және өнер институты
Фольклор және қолжазба өнерінің
ғылыми қызметкері
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

79
шежіре.  Сондықтан  тарихшылар  бір  ұлттың 
шығу тегі мен қоғамдық жағдайы туралы зерт-
тегенде,  алдымен  сол  ұлттың  мұралық  аңыз 
шежірелеріне көңіл бөледі. Қазақта 20-10 атаға 
дейін  тарататын  ақсақалдарды  «шежіреші» 
деп  атады.  Қазақта  әр  рудың,  әр  тайпаның  өз 
шежіресі  болды.  Бұлар  көбіне  оқығанынан 
тоқығаны  көп,  ақылды  адамдар  болып,  ата-ба-
ба шежіресін жинап, реттеп, жазып, таратушы, 
айтып таратушы болды. Бұл шежірешілер өз за-
манында  және  ерте  заманда  болған  ірі  тарихи 
оқиғалар, соғыс, апат, жұт, үркін-қорқын, қоныс 
ауған  ел,  оқиғаларды,  жеке  хандар,  батырлар, 
шешендер,  жыраулар  туралы  тарихи  мәлімет, 
шежірелік  дерек  беріп  отырды.  Және  мұндай 
шежірешілер  байырғы  қазақ  тұрмыс,  салты, 
наным-сенімі, календарі, жыл, ай, күн есептері, 
дәрігерлік, шипагерлік, оташылық қатарлы жан-
жақтылы білікті адам болған.
2.  Қазақ  жазба  шежіресі  қашан  туған? 
Қазақта  жазу  мәдениетінің  қалыптасу  тарих 
ғылымының  дамуына  байланысты  бұрынғы 
ауыздан-ауызға  тарап,  ұрпақтан-ұрпаққа  жал-
ғасып келген шежірелер жиналып жазбаға түсе 
бастады. Қауырсын, қаламмен қағазға түсірілген 
шежірелер рубасы мен билер, хан, сұлтандардың 
қолында  сақталды.  Ерте  орта  ғасырларда  өмір 
сүрген,  тарихшылар,  этнографтар,  ғалымдар 
қазақ  шежірелерін  жинап,  реттеп,  сақтауды, 
өз  көзқарастарын  қосып  баяндауды  дәстүрге 
айналдырған,  сөйтіп,  ауызша  шежірелер  хатқа 
түсіп,  жазба  шежірелерге  айналды.  Мысалы, 
қазақ  тарихшысы  ғалым  М.Ақынжановтың  ай-
туынша, Қазақ шежіресі есте жоқ ерте заманнан 
ру-тайпалық  дәуір  басталған  VII  ғасырдан  ХХ 
ғасырға дейінгі мезгілді қамтиды
1
.
1.  Іле  өзенінің  алқабындағы  Алмалық  қала-
сында  туып-өскен  қаңлы  тайпасынан  шыққан 
тарихшы,  шежіреші  және  ақын  Жапал  Қарши 
(1230-1315)  1300  жылы  жазған  шығармасы 
«Мүлка хат ас-сұрақ» (сөздікке қосымша) атты 
еңбегінде  қаңлы,  қыпшақ,  найман,  оғыз  т.б. 
тайпалардың  ХІ-ХІІІ  ғасырға  дейінгі  өмір-
тіршілігі  мен  шежіре-аңыздарын  баяндаған. 
Осындай  шежіренің  бірі  «Насіпнама-қазақ» 
(қазақ  шежіресі)  қолжазбасы  мұнда  ХІІІ-ХVІІІ 
ғасырға дейін баяндаған.
2.  Қазақ  халқынан  шыққан  әйгілі  тарих-
шы,  ғұлама  ғалымдар  жинаған  шежірелердің 
ұндылары  қазақтың  дулат  руынан  шыққан 
1. М.Ақынжанов. Қазақ халқының тегі туралы.
Мұхаммед  Қайдар  Дулати  (1499-1551)  жазған 
«Тарихи-Рашиди»;  3.  Қыдырғали  Қосымұлы 
Жалаири  (1530-1605)  жазған  «Тарих  ат  тауа-
рих» («Жылнамалар жинағы») және 4. «Көшен 
Қарауыл  шежіресі»  (ХVІІІ  ғас.)  мен  Жәңгір 
хан  шежіресі  (1835);  5.  Шоқан  Уәлиханов  жа-
зып алған «Ұлы жүз шежіресі», Ә.Нияз жазған 
«Үш  жүздің  шежіресі»,  Ахмет  Жантөрин, 
Мұса  Шорманұлы,  Өтеубай  Бөжейұлы  қатар-
лы  жинаған  «Қазақ  жұртының  шежіресі», 
Қорғанбек Бірімжанұлының ұйымдастыруымен 
жиналған  «Орта  жүз  бен  кіші  жүз  шежіресі» 
(1894)  және  Торғай  қаласында  ғалым,  ақын, 
жыраулар  бас  қосып,  бір  жыл  кеңесіп  жасаған 
шежіре «Ғажайып шежіре», «Шыңғыснама» т.б
3.  Қазақ  хандығына  шежіре  неге  керек 
болды?  ХV-ХVІІІ  ғасырда  қазақ  хандығы  за-
манында қазақ хандары өзіне қарасты елдің ру, 
тайпа шежірелерін жинап, реттеп жаздырып хан 
ордаларында  сақтауды  өз  дәстүріне  айналдыр-
ды.
Қазақ хандарының әкімшілік басқару жүйесі, 
жерлік  басқару  жүйесі  емес,  ұлыстық  басқару 
жүйесі болатын. Сондықтан қазақ елін, ру, тай-
па, ұлыс, жүздерге бөліп басқарғандықтан, 200-
ден  артық  ру,  тайпалардан  құралған  қазақ  елін 
билеп басқару үшін хандарға ру шежіресін білуі 
қажет болды. Нақтылап айтқанда, хан басқарған 
жүйе  уәзір,  әскери  қосын  құру,  билер  белгілеу, 
рубасшылар белгілеу, қазына алып, салық, рулар, 
өріс-қоныс,  жаз  жайлау,  қыс  қыстау  жерлерін 
белгілеу,  рулар  ара  жер  дауы,  жесір  дауы,  құн 
дауына билік айтуда шежіре білудің маңызы заң 
білумен бірдей болды. Бұл ру-тайпа шежіресінен 
сырт ел билеген хандардың нәсілдік шежірелер, 
сол хан заманында туған ірі оқиғалар жылдарын-
да жаздырып сақтады. Мұндай шежіре Есім хан, 
Тәуке хан, Әбілмәмбет ұрпақтарында болды.
«Жоғарыда  айтылған  шежірелердің  бір 
бөлімі  Жәңгір  ханда  сақталған.  ХVІІІ-ХІХ 
ғасырларда қазақ хандары қытай елі мен мәдени 
қатынаста  болған.  «Қазақ  шежіресі»  атты 
кітап  мәнжу  тілінде  Бейжіңдегі  хан  сарайы 
мұрағатында тұр. Тарихи, ғылымдық құндылығы 
жағынан  ең  құнды  мәліметті  шежіренің  бірі 
Ш.Құдайбердіұлының «Қазақ, қырғыз һәм хан-
дар шежіресі» деуге болады. Бұл шежіреде араб, 
парсы,  түрік,  моңғол,  орыс,  қытай  тілдеріндегі 
мәліметтермен 
салыстырылып 
деректер 
берілген және өз көзқарасы да айтылған. Бұдан 
қалса  тағы  бір  ғалым  Құрманғали  Халидов 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

80
жазған «Тауарих хамса» атты шығармада да өте 
құнды мәліметтер бар. 
Шежірелік  деректерді  жазып,  жинауда 
Шәкәрім  Құдайбердіұлы,  Шоқан  Уәлиханов, 
Нұржан  Наушабаев,  Мұхаметжан  Тынышбаев, 
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтер көп еңбек етті. 
4.  Шежіренің  түрлері.  Шежіренің  ру 
шежіресі,  тайпа  шежіресі,  ұлыс  шежіресі,  ұлт 
шежіресі,  хандар  шежіресі,  мемлекет  шежіресі 
сияқты  түрлері  болады.  Қазақ  шежірелерінің 
жанры бойынша: 1. өлең сөз (поэзия), 2. жайын-
сөз (проза) шежіре, 3. өрнек (кесте) шежіре, 4. 
жағрапиялық (жер, су, тау, тас) шежіре, 5. айтыс 
(ақындық) шежіре қатары жанрларға бөлінеді.
Қазақ шежірелерінің үлкен бір саласы – өлең 
шежіре. Мұның негізгі себебі: қазақ халқының 
өмірінде  өлең  сөздің  (поэзияның)  атқаратын 
тарихи-традициялық  рөлі  мен  мұрагерлік 
қасиеті  жатыр.  Қазақ  өлең  сөзінде  «Ата  өлең» 
деген өлең түрі бар. Әсіресе ақындар айтысында 
ақын әріптесінен «адамға тегін білмеу мін бола-
ды, айта отыр ата тегің кім болады», – деп жөн 
сұраса айтысады. Әне, сол өлең шежіре осы ата 
жөн  сұрасудың  дамыған  түрі  –  қазақтың  ақын 
халық  екендігін,  өз  өмірін  өлеңмен  түсіндіру, 
шежірелік  жыр-дастан  ету,  қазаққа  тән  қасиет, 
сондықтан  өлең  шежіре  қазақ  фольклорының 
шежірелік бір жанры.
Қазақ  шежіресінің  енді  үлкен  арнасы  – 
жайынсөз  шежіре,  (проза).  Бұл  да  –  қазақтың 
шешендік  өнерінің  бір  саласы  ертегі,  аңыз-
әңгіме,  тарихи  естелік,  әңгіме,  ұлы  әңгімеге 
ұласқан  жанр  түрлері.  Мұны  жазушы  адам-
дар  оқымысты,  көпті  көрген  көсем,  ойлы,  ше-
шен  тілді  ел  аталары  ру  шежірешілері  болған, 
шежіренің ана үш түрі де осылай тек мазмұндық 
парықты.
Адамзат қоғамының даму тарихынан алғанда, 
ру,  тайпа,  ұлыс,  халық,  ұлт  болып  қалыптасу, 
даму  барысы  бар.  Қазақ  шежіресі  –  қазақ 
ұлтының  үш  мың  жылдық  даму  барысының 
мәдени мұрасының бір саласы.
Қазақ  ұлтының  шығу  тегі  (нәсілі)  атадан 
таралуы  туралы  қазақ  шежірелерінің  көбінде 
барлық  «қазақ»  аталатын  адамдар  «қазақ  -  ата 
нәсілінен  таратылады».  Қазақтан  Ақарыс,  Бе-
карыс, Жанарыс деген үш ұл туады. Ақарыстың 
ұрпағын «Ұлы жүз» деп атап, одан үйсін, қаңлы, 
дулат, түркеш, жалайыр, албан, суан, шапыраш-
ты, ошақты, шанышқылы, сіргелі т.б. тайпалар 
кірген.  Бекарыстың  ұрпағын  «Орта  жүз»  деп 
атап, одан: арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, ке-
рей,  уақ  тарайды.  Жанарыстың  ұрпағын  «Кіші 
жүз»  деп  атап,  одан:  әлімұлы  (әлім,  шөмекей, 
кете,  қаракесек,  қарасақал,  төртқара,  шекті), 
байұлы (адай, беріш, алшын, жаппас, есентемір, 
малқар,  таз,  байбақты,  тана,  шеркеш,  ысық, 
қызылқұрт);  жетіру  (кердері,  жағалбайлы,  ке-
рейт, төлеу, табын, тама, рамадан) тарайды. Осы 
рулардың өзіндік ұраны, таңбасы болған.
Ұлт  дегеніміз  –  адамдардың  бір  терри-
торияда  жасаған  отандық  бірлігі.  Бір  тілде 
сөйлейтін  тілдік  бірлігі,  бір  наным-сенімдегі 
діндік, бірлігі бір, салт-саналық рухани бірлігі, 
тұрмыс-тіршіліктегі 
шаруашылық 
бірлігі 
негізінде  қалыптасқан  қандастық  қатынастағы 
туысқандық бірлігін ұлт дейміз.
5.  Шежіренің  қазіргі  маңызы.  Бір  ұлттың 
тарихының  бір  бөлімі  болғандықтан,  ұлт 
болудың жоғарғы шарты арқылы ата тегін тани 
білетін  ұрпақты  тарихи  өнеге  арқылы  қайта 
тәрбиелеу  болып  табылады.  Біздің  шежіре  жи-
нап,  жария  ету  мақсатымыз  –  халқымыздың  өз 
шежіресін  оқып,  білу,  танып,  қайсысы  шын, 
қайсысы  өтірік  екенін  зерттеп,  шындыққа  көзін 
жеткізу, сөйтіп ұлтымыздың мұралық шежіресін 
табу.
Қазіргі  кезде  қазақтың  екі  жүзден  астам 
ру  шежіресі  бар.  Осылардың  ортақ  кемістігі 
сол  –  айтқан,  жазған,  не  жинаған  адамдардың 
шежірелік  білімі  әртүрлі,  көбіне  өз  руына  тар-
ту,  діни  көзқарас  жетегіне  еру  басқаларды 
қорлау, кемсіту, жауластыру сияқты көзқарастар 
араласқан. Мысалы, VІІІ-Х ғасырларда қазаққа 
ислам  діні  таралуына  байланысты  қазақтың 
тегін  арабтың  Аннас  сахабасына  қатысты  та-
ратулар,  кейде  уақыт  жағынан  ауыстырулар, 
жер-су,  адам  аттарының  ауысулары  сияқты 
жаңсақтық  болады.  Шындыққа  көз  жеткізу 
үшін  тарихи,  ғылыми  дәлелді  сипатқа  жеткен-
ше іздену керек. Шежіре – тарихтың бір бөлімі 
болғанмен,  шежірені  тарих  орнына  қоюға  бол-
майды.  Сонымен  бірге  шежіреде  ұлтымыздың 
тарихи,  этнографиялық,  фольклорлық,  тілдік 
өміріне қатысты мол мәліметтер бар. Шежіреге 
немқұрайды  қарасақ,  тарихымыздың  мәнді  бір 
қайнар  көзінен  айрылып  қаламыз.  Қазақ  үшін 
ататекті білу – ұрпағына жеті атасын үйрету па-
рыз, қарыз. Және жеті атаға толмай қыз алыспа-
уды – ұлттық дәстүр тазалығы деп түсінгеніміз 
абзал. 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

81
 1. Şejire degen ne? «Şejire» degen sözdiñ 
törkini  arabtıñ  «şıjre»  –  «butaq»,  «tarmaq» 
degen  mağına  bildiretin  atawsözinen  şıqqan. 
Şejire – bir ulttıñ şığw tegi men atalıq näsiliniñ 
tarmaqtap  urpaq  jalğastığın,  rwğa  taralwın 
baïandaytın  tarïx  ğılımınıñ  bir  tarmağın 
tüsindiretin ataw. Qazaq rw şejiresi qazaq jazw 
tarïxınan  burın  awızşa  söz  öneri  köleminde 
twıp, damığan «ata tek», näsil şejiresi retinde 
boldı  da,  şeşen,  şejireşi,  bïler  awızşa  tarattı. 
Bul  şejireler  bir  atadan  tarağan  urpaqtardıñ, 
twıs-qandastıq qatınasın bildiretin rwlıq şejire 
alğaş  sol  rwdıñ  aqıldı  qarïalar  awzınan  añız-
ertek retinde aytılıp, soñğı urpaqqa öset, mura, 
aqıl, naqıl, şeşen til arqılı jetip otırdı. Sondıqtan 
qazaq  urpağına  rwlıq  şejire  bilwdi  öset, 
mindet  dep  üyretip,  «jeti  atasın  bilmegen  – 
jetesizdik belgisi», keyde «jeti atasın bilmegen 
–  jetimdiktiñ  belgisi»,  –  dep  sögedi.  Onıñ 
sebebi:  1.  Jeti  atasınıñ  kim  ekenin  üyretetin 
atası bolmadı ğoy; 2. Atası üyretse de jetesiz, 
teksiz,  namıssız,  zeyin-zerdesiz  balada  aqıl 
oysızdığınan  üyrenbeydi;  3.  Qazaq  jeti  atağa 
tolmay qız alıspaydı; 4. Bir äkeden twğan jeti 
twıstı äkesi, balası, nemeresi, şöberesi, şöpşegi, 
nemenesi,  twajatı  dep  atawdan  «şejire» 
bastaladı; 5. Jeti sanı – qazaqtıñ nanım-senim, 
saltına da qatıstı jağı bar keli totemdik uğım. 
 Jeti atanıñ bir bwınınıñ urpaq jalğasar waqıtı 
– 30 jıl desek, jeti ata 210 jıl – eki ğasır waqıt. 
Şejire arqılı bir adamnıñ ata-tegin, näsilin, rwın, 
ulısın bilwge, qoğamdağı ornın, bolmıs-bitimin 
bilwge  boladı.  Qazaqta  üş  jurt  bar:  öz  jurtı, 
nağaşı jurtı, qayın jurtı. Şejirede osı üş jurttıñ 
salıs tırması  negizde  xalıqtanw  qalıptasadı. 
Rw-qandastıq  birlik,  ulıs-müddelik  birlik, 
memlekettik  saïasï  ekonomïka,  mädenettik 
birlik. Şejire rwdan bastaw alğanımen, ol – ult 
şejiresi, al jüz tarïxı, älewmettik jüye eñ aldımen 
ornalaswdı  turmıs-tirşiligi  boyınşa  otan,  elin, 
jerin  qorğaw  müddesinen  –  jeti  ata  qandastıq 
tazalığın saqtaw negizine qurılğan qazaq ultınıñ 
täwelsizdigin,  birligin,  din,  til,  salt  birligin, 
urpaq  jalğastığın  saqtawğa  qurılğan  birlik.  Ol 
birtutas memlekettik birlik bolıp kelgen, ol jüz 
işinen – jer, jesir dawı, mal dawı, qun dawın, 
özi şeşetin, äsker alw, qolbasşılar saylaw, xan 
saylawda osı jüzben täweldi bolıp otırğan. 
 Qazaqtıñ ata-baba şejiresi – rwlıq, taypalıq, 
ulıstıq, ulttıq şejirege ulasqan şejire. Sondıqtan 
tarïxşılar  bir  ulttıñ  şığw  tegi  men  qoğamdıq 
jağdayı  twralı  zerttegende,  aldımen  sol  ulttıñ 
muralıq añız şejirelerine köñil böledi. Qazaqta 
20-10  atağa  deyin  taratatın  aqsaqaldardı 
«şejireşi»  dep  atadı.  Qazaqta  är  rwdıñ,  är 
taypanıñ  öz  şejiresi  boldı.  Bular  köbine 
oqığanınan toqığanı köp, aqıldı adamdar bolıp, 
ata-baba şejiresin jïnap, rettep, jazıp, taratwşı, 
aytıp taratwşı boldı. Bul şejireşiler öz zamanında 
jäne  erte  zamanda  bolğan  iri  tarïxï  oqïğalar, 
soğıs,  apat,  jut,  ürkin-qorqın,  qonıs  awğan 
el,  oqïğalardı,  jeke  xandar,  batırlar,  şeşender, 
jırawlar  twralı  tarïxï  mälimet,  şejirelik  derek 
berip  otırdı.  Jäne  munday  şejireşiler  bayırğı 
qazaq turmıs, saltı, nanım-senimi, kalendari, jıl, 
QAZAQ ŞEJIRESI 
TWRALI
Ğazïz RAYIS, 
M. Äwezov atındağı ädebet jäne 
öner ïnstïtwtı fol klor jäne qoljazba 
öneriniñ ğılımï qızmetkeri 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

82
ay, kün esepteri, därigerlik, şïpagerlik, otaşılıq 
qatarlı jan-jaqtılı bilikti adam bolğan. 
  2.  Qazaq  jazba  şejiresi  qaşan  twğan? 
qazaqta  jazw  mädenetiniñ  qalıptasw  tarïx 
ğılımınıñ damwına baylanıstı burınğı awızdan-
awızğa tarap, urpaqtan-urpaqqa jal ğasıp kelgen 
şejireler jïnalıp jazbağa tüse bastadı. Qawırsın, 
qalammen  qağazğa  tüsirilgen  şejireler  rwbası 
men  bïler,  xan,  sultandardıñ  qolında  saqtaldı. 
Erte  orta  ğasırlarda  ömir  sürgen,  tarïxşılar, 
etnograftar,  ğalımdar  qazaq  şejirelerin  jïnap, 
rettep,  saqtawdı,  öz  közqarastarın  qosıp 
baïandawdı dästürge aynaldırğan, söytip, awızşa 
şejireler xatqa tüsip, jazba şejirelerge aynaldı. 
Mısalı,  qazaq  tarïxşısı  ğalım  M.Aqınjanovtıñ 
aytwınşa, qazaq şejiresi este joq erte zamannan 
rw-taypalıq  däwir  bastalğan VII  ğasırdan  XX 
ğasırğa deyingi mezgildi qamtïdı . 
  1.  Ile  özeniniñ  alqabındağı  almalıq  qala-
sında  twıp-ösken  qañlı  taypasınan  şıqqan 
tarïxşı,  şejireşi  jäne  aqın  Japal  Qarşï  (1230-
1315)  1300  jılı  jazğan  şığarması  «Mülka  xat 
as-suraq»  (sözdikke  qosımşa)  attı  eñbeginde 
qañlı, qıpşaq, nayman, oğız t.b. Taypalardıñ XI-
XIII  ğasırğa  deyingi  ömir-tirşiligi  men  şejire-
añızdarın  baïandağan.  Osınday  şejireniñ  biri 
«nasipnama-qazaq» (qazaq şejiresi) qoljazbası 
munda XIII-XVIII ğasırğa deyin baïandağan. 
  2.  Qazaq  xalqınan  şıqqan  äygili  tarïxşı, 
ğulama  ğalımdar  jïnağan  şejirelerdiñ  undıları 
qazaqtıñ  dwlat  rwınan  şıqqan  Muxammed 
Qaydar  Dwlatï  (1499-1551)  jazğan  «Tarïxï-
Raşïdï»;  3.  Qıdırğalï  Qosımulı  Jalaïrï  (1530-
1605)  jazğan  «Tarïx  at  tawarïx»  «Jılnamalar 
jïnağı»;  4.  «Köşen  qarawıl  şejiresi»  (XVIII 
ğ.)  men  Jäñgir  xan  şejiresi  (1835);  5.  Şoqan 
Wälïxanov  jazıp  alğan  «Ulı  jüz  şejiresi», 
Ä
.Nïaz  jazğan  «Üş  jüzdiñ  şejiresi»,  Axmet 
Jantörïn,  Musa  Şormanulı,  Ötewbay  Böjeyulı 
qatarlı  jïnağan  «Qazaq  jurtınıñ  şejiresi», 
Qorğanbek  Birimjanulınıñ  uyımdastırwımen 
jïnalğan «Orta jüz ben kişi jüz şejiresi» (1894) 
jäne Torğay qalasında ğalım, aqın, jırawlar bas 
qosıp,  bir  jıl  keñesip  jasağan  şejire  «Ğajayıp 
şejire», «Şıñğısnama» t.b. 
 3. Qazaq xandığına şejire nege kerek boldı? 
XV-XVIII  ğasırda  qazaq  xandığı  zamanında 
qazaq  xandarı  özine  qarastı  eldiñ  rw,  taypa 
şejirelerin jïnap, rettep jazdırıp xan ordalarında 
saqtawdı öz dästürine aynaldırdı. 
 Qazaq xandarınıñ äkimşilik basqarw jüyesi, 
jerlik  basqarw  jüyesi  emes,  ulıstıq  basqarw 
jüyesi bolatın. Sondıqtan qazaq elin, rw, taypa, 
ulıs,  jüzderge  bölip  basqarğandıqtan,  200-
den  artıq  rw,  taypalardan  quralğan  qazaq  elin 
bïlep basqarw üşin xandarğa rw şejiresin bilwi 
qajet boldı. Naqtılap aytqanda, xan basqarğan 
jüye  wäzir,  äskerï  qosın  qurw,  bïler  belgilew, 
rwbasşılar  belgilew,  qazına  alıp,  salıq,  rwlar, 
öris-qonıs,  jaz  jaylaw,  qıs  qıstaw  jerlerin 
belgilew,  rwlar  ara  jer  dawı,  jesir  dawı,  qun 
dawına bïlik aytwda şejire bilwdiñ mañızı zañ 
bilwmen birdey boldı. Bul rw-taypa şejiresinen 
sırt el bïlegen xandardıñ näsildik şejireler, sol 
xan  zamanında  twğan  iri  oqïğalar  jıldarında 
jazdırıp  saqtadı.  Munday  şejire  Esim  xan, 
Täwke xan, Äbilmämbet urpaqtarında boldı. 
  «Joğarıda  aytılğan  şejirelerdiñ  bir  bölimi 
jäñgir  xanda  saqtalğan.  XVIII-XIX  ğasırlarda 
qazaq  xandarı  qıtay  eli  men  mädenï  qatınasta 
bolğan. «Qazaq şejiresi» attı kitap mänjw tilinde 
Beyjiñdegi xan sarayı murağatında tur. Tarïxï, 
ğılımdıq qundılığı jağınan eñ qundı mälimetti 
şejireniñ  biri  Ş.Qudayberdiulınıñ  «Qazaq, 
qırğız xäm xandar şejiresi» dewge boladı. Bul 
şejirede  arab,  parsı,  türik,  moñğol,  orıs,  qıtay 
tilderindegi mälimettermen salıstırılıp derekter 
berilgen jäne öz közqarası da aytılğan. Budan 
qalsa tağı bir ğalım qurmanğalï xalïdov jazğan 
«tawarïx  xamsa»  attı  şığarmada  da  öte  qundı 
mälimetter bar. 
 Şejirelik derekterdi jazıp, jïnawda Şäkärim 
qudayberdiulı,  Şoqan  Wälïxanov,  Nurjan 
N
awşabaev,  Muxametjan  Tınışbaev,  Mäşxür 
Jüsip Köpeevter köp eñbek etti. 
 4. Şejireniñ türleri. Şejireniñ rw şejiresi, 
taypa şejiresi, ulıs şejiresi, ult şejiresi, xandar 
şejiresi, memleket şejiresi sïaqtı türleri boladı. 
Qazaq şejireleriniñ janrı boyınşa: 1. Öleñ söz 
(poezïa),  2.  Jayın söz  (proza)  şejire,  3.  Örnek 
(keste) şejire, 4. Jağrapïalıq (jer, sw, taw, tas) 
şejire, 5. Aytıs (aqındıq) şejire qatarı janrlarğa 
bölinedi. 
 Qazaq şejireleriniñ ülken bir salası – öleñ 
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

83
şejire.  Munıñ  negizgi  sebebi:  qazaq  xalqınıñ 
ömirinde  öleñ  sözdiñ  (poezïanıñ)  atqaratın 
tarïxï-tradïцïalıq  röli  men  muragerlik  qaseti 
jatır.  Qazaq  öleñ  sözinde  «ata  öleñ»  degen 
öleñ  türi  bar.  Äsirese  aqındar  aytısında  aqın 
äriptesinen «adamğa tegin bilmew min boladı, 
ayta  otır  ata  tegiñ  kim  boladı»,  –  dep  jön 
surasa  aytısadı.  Äne,  sol  öleñ  şejire  osı  ata 
jön  suraswdıñ  damığan  türi  –  qazaqtıñ  aqın 
xalıq ekendigin, öz ömirin öleñmen tüsindirw, 
şejirelik  jır-dastan  etw,  qazaqqa  tän  qaset, 
sondıqtan öleñ şejire qazaq fol klorınıñ şejirelik 
bir janrı. 
  Qazaq  şejiresiniñ  endi  ülken  arnası  – 
jayınsöz  şejire,  (proza).  Bul  da  –  qazaqtıñ 
şeşendik öneriniñ bir salası ertegi, añız-äñgime, 
tarïxï  estelik,  äñgime,  ulı  äñgimege  ulasqan 
janr  türleri.  Munı  jazwşı  adamdar  oqımıstı, 
köpti körgen kösem, oylı, şeşen tildi el ataları 
rw şejireşileri bolğan, şejireniñ ana üş türi de 
osılay tek mazmundıq parıqtı. 
  Adamzat  qoğamınıñ  damw  tarïxınan 
alğanda,  rw,  taypa,  ulıs,  xalıq,  ult  bolıp 
qalıptasw,  damw  barısı  bar.  Qazaq  şejiresi  – 
qazaq  ultınıñ  üş  mıñ  jıldıq  damw  barısınıñ 
mädenï murasınıñ bir salası. 
  Qazaq  ultınıñ  şığw  tegi  (näsili)  atadan 
taralwı  twralı  qazaq  şejireleriniñ  köbinde 
barlıq  «qazaq»  atalatın  adamdar  «qazaq  - 
ata  näsilinen  taratıladı».  Qazaqtan  Aqarıs, 
Bekarıs,  Janarıs  degen  üş  ul  twadı. Aqarıstıñ 
urpağın «Ulı jüz» dep atap, odan üysin, qañlı, 
dwlat,  türkeş,  jalayır,  alban,  swan,  şapıraştı, 
oşaqtı,  şanışqılı,  sirgeli  t.b.  taypalar  kirgen. 
Bekarıstıñ urpağın «Orta jüz» dep atap, odan: 
arğın,  nayman,  qoñırat,  qıpşaq,  kerey,  waq 
taraydı. Janarıstıñ urpağın «Kişi jüz» dep atap, 
odan: älimulı (älim, şömekey, kete, qarakesek, 
qarasaqal, törtqara, şekti), bayulı (aday, beriş, 
alşın, jappas, esentemir, malqar, taz, baybaqtı, 
tana,  şerkeş,  ısıq,  qızılqurt);  jetirw  (kerderi, 
jağalbaylı, kereyt, tölew, tabın, tama, ramadan) 
taraydı.  Osı  rwlardıñ  özindik  uranı,  tañbası 
bolğan. 
 Ult degenimiz – adamdardıñ bir terrïtorïada 
jasağan otandıq birligi. Bir tilde söyleytin tildik 
birligi, bir nanım-senimdegi dindik, birligi bir, 
salt-sanalıq  rwxanï  birligi,  turmıs-tirşiliktegi 
şarwaşılıq  birligi  negizinde  qalıptasqan 
qandastıq  qatınastağı  twısqandıq  birligin  ult 
deymiz. 
  5.  Şejireniñ  qazirgi  mañızı.  Bir  ulttıñ 
tarïxınıñ  bir  bölimi  bolğandıqtan,  ult  bolwdıñ 
joğarğı şartı arqılı ata tegin tanï biletin urpaqtı 
tarïxï önege arqılı qayta tärbelew bolıp tabıladı. 
Bizdiñ  şejire  jïnap,  jarïa  etw  maqsatımız  – 
xalqımızdıñ  öz  şejiresin  oqıp,  bilw,  tanıp, 
qaysısı  şın,  qaysısı  ötirik  ekenin  zerttep, 
şındıqqa  közin  jetkizw,  söytip  ultımızdıñ 
muralıq şejiresin tabw. 
  Qazirgi  kezde  qazaqtıñ  eki  jüzden  astam 
rw  şejiresi  bar.  Osılardıñ  ortaq  kemistigi 
sol  –  aytqan,  jazğan,  ne  jïnağan  adamdardıñ 
şejirelik  bilimi  ärtürli,  köbine  öz  rwına 
tartw,  dinï  közqaras  jetegine  erw  basqalardı 
qorlaw, kemsitw, jawlastırw sïaqtı közqarastar 
aralasqan.  Mısalı,  VIII-X  ğasırlarda  qazaqqa 
ïslam  dini  taralwına  baylanıstı  qazaqtıñ  tegin 
arabtıñ  Annas  saxabasına  qatıstı  taratwlar, 
key de waqıt jağınan awıstırwlar, jer-sw, adam 
attarınıñ  awıswları  sïaqtı  jañsaqtıq  boladı. 
Şındıqqa köz jetkizw üşin tarïxï, ğılımï däleldi 
sïpatqa jetkenşe izdenw kerek. Şejire – tarïxtıñ 
bir  bölimi  bolğanmen,  şejireni  tarïx  ornına 
qoyuğa  bolmaydı.  Sonımen  birge  şejirede 
ultımızdıñ tarïxï, etnografïalıq, fol klorlıq, tildik 
ömirine  qatıstı  mol  mälimetter  bar.  Şejirege 
nemquraydı  qarasaq,  tarïxımızdıñ  mändi  bir 
qaynar  közinen  ayrılıp  qalamız.  Qazaq  üşin 
atatekti bilw – urpağına jeti atasın üyretw parız, 
qarız.  Jäne  jeti  atağa  tolmay  qız  alıspawdı  – 
ulttıq dästür tazalığı dep tüsingenimiz abzal. 
  
  
ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ

84

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: