ДНҚ-ның ұйымдасуының бірінші деңгейі - нуклеосомалық
ДНҚ тығыздауының бірінші деңгейі - нуклеосомалық. Егер хроматин нуклеаза әсеріне ұшыраса, ДНҚ-ның үнемі қайталанатын құрылымдарыда ыдырауға ұшырайды. Бұл қайталанатын құрылымдар - 8 гистондық ақуыз молекуласы (октамерлер) және осы октамердің айналасында ДНҚ оралынған. Мұндай күрделі нуклеопротеинді бөлшек нуклеосомалар деп аталады. Онда гистондар ақуыз жүрекшесін түзеді, оның бетінде ДНҚ-ның 2 орамы болады.
Нуклеосомалардың арасында ДНҚ-ның гистондармен байланысы жоқ бөлігі - линкер орналасады, екі қасындағы нуклеосоманы босата отырып келесі нуклеосоманың ДНҚ-на өтеді.
Мұндай тығыздау деңгейі кейде «жіптегі бисер» деп аталады, моншақтар - нуклеосомалар, ал жіпше - бұл ДНҚ. Нуклеосоманың диаметрі шамамен 11 нм құрайды. Бірінші, нуклеосомалық, хроматинді тығыздау деңгейі ДНҚ-ның оралу тығыздығын 6-7 есе қамтамасыз ететін реттеуші және құрылымдық рөл атқарады.
Гистонды қабатты 4 түрлі - Н2А, Н2В, Н3, Н4 гистонды ақуыздар құрайды. Гистонды қабатқа 145 жұп нуклеотид-терден тұратын ДНҚ оралады. Н1 гистоны линкерлік ДНҚ-ға (ұзындығы әр түрлерде 10-150 жұп нуклеотид) жалғанады. Линкер – нуклеосомаларды жалғастырушы буын. Нуклеосомалық жіпшенің диаметрі – 10 нм.
Әрбір хромосомада ДНҚ жіпшесі нуклеосомаларды құрайтын сегіз «сақтаушы ақуыздардан» (гистондардан) тұратын октамер кешеніне екі рет оралған, ал құрылымы «жіп тәрізді бисерге» ұқсайды.
Әрбір хромосомада ДНҚ жіпшесі нуклеосомаларды құрайтын сегіз «сақтаушы ақуыздардан» (гистондардан) тұратын октамер кешеніне екі рет оралған, ал құрылымы «жіп тәрізді бисерге» ұқсайды.
Нуклеосоманың қабығы (өзегі) төрт гистонның әрқайсысының екі молекуласынан тұрады - H2A, H2B, H3, H4.
ДНҚ-ның ұйымдасуының екінші деңгейі - Нуклеомерлік
Екінші деңгей - 30 нм фибрила. Митоздық хромосомаларда және интерфаза ядроларында диаметрі 25-30 нм болатын хроматинді фибриллалар анықталады. Нуклеосоманың бүктелуінің соленоидты түрі ерекшеленеді: диаметрі 10 нм болатын тығыз оралған нуклеосомалардың тізбегі шамамен 10 нм спиральды жиекпен айналады. Мұндай суперспиральдің бір оралымына 6-7 нуклеосома келеді. Осындай қаптаманың нәтижесінде орталық қуысы бар спираль тәрізді фибрила пайда болады. Ядролардың құрамындағы хроматиннің құрамында 25 нм фибриллалар болады, олар бірдей мөлшерде тығыз оралған глобулалардан тұрады - нуклеомерден. Бұл нуклеомерлер жоғарғы моншақтар (сверхбусины) деп аталады («супербидтер»).
Диаметрі 25 нм болатын басты хроматиннің фибриласы, нуклеомерлердің компактіленген ДНҚ молекуласының бойымен сызықтық ауысуын көрсетеді.
Нуклеомер құрамында нуклеосома фибрилінің екі айналымы пайда болады, әрқайсысы 4 нуклеосома. Хроматинді бүктеудің нуклеомерлік деңгейі ДНҚ-ны 40 есе тығыздауды қамтамасыз етеді. Хроматин ДНҚ-ның тығыздалуының нуклеосомалық және нуклеомерлік (супербидті) деңгейлері гистон ақуыздарының арқасында жүзеге асырылады.
Содан кейін бисер тәрізді жіп спиральдары соленоидке немесе 5-6 нуклеосомадан тұратын зигзаг спиральына (ұзындығы 30 нм фибрилге) айналады. Сонымен қатар, оның құрылымы бір нуклеосомаға бір H1 молекуласынан тұрады. Соленоидты қалыптастыру кезіндегі орау коэффициенті шамамен 5, бұл өз кезегінде жиынтық орау коэффициенті 50-ді құрайды. Осы күйде эвроматин гендер көрінбейтін жерлерде интерфаза кезінде орналасады деген болжам бар.
