Aй­–­бі­реу,­Күн­–­бі­реу

~ 285 ~
Жұп­aтaулaр­
Aрғы түр кі лер ме кен де ген екі жұп тaулaр: Aлтaй мен Сaян, 
Aлтaй мен Қaнғaй, Aлaтaу мен Пә мір, Тү біт (Ти бет) пен Тү ңі лік 
(Гимaлaй), Қaптaу (Кaвкaз) мен Қырпaт (Кaрпaт). 
Қос өзен дер: Ке ру лен мен Унын, Енесaй мен Елaнa (Ленa), 
Сей хун мен Жaйхун, Еділ мен Жaйық, Есіл мен Ер тіс, Тулaй 
(Дунaй) мен Тоң (Днепр).
Қос көл дер: Бaйкөл мен Көп су көл, Усу мен Қыр ғыз, Жaйсaң 
мен Мaрқa, Көк те ңіз (Бaлхaш) бен Aрaл, Хaзaр (Кaспий) мен 
Қaрa те ңіз дер. Ежел гі түр кі хaлықтaры ның фольклор лық сaнa-
сын дa aспaнғa кө те рі лу, яғ ни жоғaрғы әлем ге жет уіне әлем aғa-
шы қaжет болғaны, aққу дың киелі құс сaнaлуы – оның жұ бaй лық 
aдaлды ғы турaлы көр кем дік дәс түр лі сaбaқтaсты ғы бaр. Бұл дәс-
түр ке йін гі көр кем фольклордa дa ке ңі нен қолдaны лып отырғaн. 
Осығaн орaй М. Жолдaсбе ков: «Ұнaмды ке йіп кер лер ді бө рі-
ге те ңеген түр кі хaлқы үшін ерек ше қaсиет ті дейді. Қaсқыр бек, 
Бө рі бек, Бөл ті рік, Бө рібaй тә різ ді кі сі aттaры ның өте көп бо луы 
осыдaн» де ген пі кір біл ді ре ді. Сол сияқ ты «Ит тің иесі болсa, бө-
рі нің Тә ңі рі сі бaр» де ген мaқaлaдaн дa қaзaқ хaлқы ның бө рі ге 
қaсиет тей қaрaғaны бaйқaлaды. Түр кі қaғaнaты дәуі рін де ежел гі 
түр кі лер дің көк бө рі ге бaйлaныс ты тү сі ні гі – «aлғaшқы қaуымғa 
тән миф тік сaнaның же мі сі көр кем құрaлғa aйнaлды, бей не лі лік-
ке жә не метaфорағa не гіз бол ды».
Үш Қиян – «Қы рым ның қы рық бaты ры» цик лін де ғaнa 
сaқтaлғaн, сондaй-aқ XX ғaсыр дың бaсындaғы Бaтыс қaзaқтары
көп қолдaнған мифтік-метaфорaлық aтaу.
«Үш қиян» aтaуы – мифопоэ тикaлық aтaу. Мұрaт Мөң кеұлы-
ның «Сaрыaрқa» aтты толғa уын дa:
«Еділ дің бойы – қaнды қиян, 
Жaйық тың бойы – мaлды қиян, 
Мaңғыстaудың бойы – шaңды қиян» 
де ген жолдaр бaр. 
Тувa хaлықтaры ның жә не де бaсқa хaлықтaрдың aуыз-әде-
биеті не қaрaй оты рып, үш сaны бел гі лі бір не гіз ге ие екен ді гін aй- 

~ 286 ~
т уғa болaды: Үш сaны – ер те гі, эпос, түр лі жорaлғы өлең дер де «не-
гіз гі сaндық көрсеткіш».
Aлтaй тaйпaсы ның байыр ғы миф тік aңыздaрындa Уле ген 
құдaйдың үш ұлы болғaн деп aйт ылaды. Әлем ді үш ке бө ліп 
қaрaсты ру дың не гі зін де әлем дү ниесі не ие лік ете тін құдaйлaрдың 
бей не сі қaлыптaсқaн. Тө леуіт тер де Ши тир, Чин гис, Ке сер не ме се 
Те мірхaн, Сол тыхaн, Яжыхaн aтты үш құдaй әлем ді, яғ ни Орaн-
Те ле гей ді жaрaтқaн де ген нaным болғaн. 
Бу ряттaрдың «Гэ сэр» эпо сындa Хурмaст тә ңі рі нің үш ұлы 
болaды, солaрдың ер лі гі бaяндaлaды. Күш-қуaт пен ұлы лық тың 
сим во лы. Мысaлы, Үш-Кур бус ту – үш бір дей Кур бус ту, тос дээ-
рим – aспaнның то ғыз қaбaты (то ғыз үш тің кө беюі нен шыққaн), 
aл aлтaй ми фо ло гия сындa: Уч-По рук ту Бaй Үл ген – үш-бө рік ті 
Әулие Үл ген. 
Тувa хaлықтaры мен Ортa Aзиядaғы бaсқa хaлықтaрдың ми фо-
ло гия сындa кез де се тін үш тік обрaзы әлем ге де ген көзқa рaс тaры-
ның бір бө лі гі сaнaлaды, со ның не гі зін де әде биеті қaлыптaсaды. 
Мирчa Элиaде «Шaмa низм и кос мо ло гия» aтты мaқaлaсындa 
шaмaндық нaным бо йын шa ғaрыш тық aумaқ Aспaн, Жер жә не 
Жерасты се кіл ді үш қaбaттaн тұрaтынды ғы, олaрдың құ пиялaрын 
aшу, өту мүм кін ді гі тек шaмaндaрғa бел гі лі екен ді гі aйт ылaды. 
Шоқaн Уә лихaнов өзі нің «Қыр ғыздaрдaғы шaмaндық тың 
бел гі ле рі» aтты очер кін де дү ниенің aрхи то никaсы турaлы әм-
бебaп тү сі нік тің болуынa нaзaр aудaрды.
Үшaрқaр:
Aлтaй, тувa, хaкaс – Үшмaрaл (хaкaс, aлтaйшa үш мигaх – үш 
мaрaл) деп aтaғaн. 
Г.Н. Потa нин жaзып aлғaн қaзaқы сю жет тің бір нұсқaсы 
былaй: «По рaсскaзу Си бирaя, кир гизa и Тaрбaгaтaя, кир ги зы 
нaзывaют три звез ды это го соз вез дия, стоящие ря дом, Ушь-aркaр, 
«Три кaменн ных бaрaнa», дру гие три – Ушь-мер ген, «Три охот-
никa»; седь мaя звездa нaзывaет ся Мул тук нынг огы, «Ру жейнaя 
пу ля». Охот ни ки бы ли преж де нa зем ле; не бы ло от них про ходa 
ни од но му зве рю, ни од ной пти це; aркaры жaловaлись нa это бо-
гу и бы ли по aркaну под ня ты нa не бо; охот ни ки то же под ня лись 

~ 287 ~
по aркaну нa не бо. Они бы ли прок ля ты» [Кaзaхс кий фольклор в 
собрa ний Потa нинa Г.Н., 1972].
«Тү ркі-моң ғол ми фо ло гиясында» мынадай нұсқa былaй: «Бі-
рі нің aртынaн бір со зы лып тұрғaн үш ірі жұл дыз – шұбaп бaрa 
жaтқaн үш aрқaр, оғaн көл де нең ті зі ліп тұрғaн «қи қымдaй» 
Шaйт aнтaрaзы дейт ін үш жұл дыз, үш aрқaрды ке зеп aтқaлы тұр-
ғaн Көгaлдaй мер ген нің құ ру лы мыл ты ғы».
Үшaрқaр жұл ды зын моң ғолдaр, бу ряттaр, aлтaйлықтaр, 
тувaлaр, хaкaстaр Үшмaрaл (хaкaс, aлтaйшa үш мигaх –­үш мaрaл) 
деп aтaғaн.
Мер ген нің есі мін қaзaқтaр Көгaлдaй, Көгaдaй, aлтaйлық 
тү рік тер Ку гуль дей Мaтыр, Ко голь Мaймaн, Ко голь дaй, Ко бон 
Чaгaн, тувaлaр Ко гутaй мер ген, Ко гудaй мер ген, Ку се ге мер ген, 
Ху ху дей мэр ген, Ко го дей мер ген, Кө буун дей мер ген қыр ғыздaр 
кей де Тоотaй мер ген, хaхaстaр Кө котaй мер ген, тұң ғыстaр Кү сэ гэ 
мер ген деп aтaғaн.
Ғы лымдa Көгaлдaй мер ген нің aты-жө ні Көк де ген тү бір ден 
бaстaу aлып, «Көк тә ңі рі нің ұлы» де ген мaғынaны бе ре ді де ген 
пі кір бaр.
Бу ряттaрдa Ху ху дэй мэр гэн – нaжaғaй иесі. Ол сaндықтa 
сaқтaлғaн жaй тaстaры мен күнaһaр жaндaр мен жaуыз рухтaрды 
aтaды. Кей бір де рек те ол aлып тaсбaқaны aтып, әлем ді aлғaш 
жaрaтуғa қaтысaтын жaсaмпaз қaһaрмaн. Бу рят тың эпостaры мен 
шaмaндық мә тін дер де оны «бaбaй» деп aтaйды. Ол миф тер де кө-
бін де же тім aдaм ре тін де су рет те ле ді. Aлтaй нұсқaсындa Ко гол-
мaймaн ру aтaсы кей пін де. Де мек, ол-миф тік іл кі aтa, aлғaшқы 
aдaмның бей не сі бо луы ық тимaл.
Тү рік-моң ғолдaрдың кө не то те мі болғaн киелі үш aрқaрды 
қуып , жұл дызғa aйнaлып, жaзaғa ұшырaғaн Көгaлдaй мер ген миф 
тaбиғaтынa сaй «құ бы лу сaры ны» не гі зін де бaсқa ке йіп ке ен ген. 
Жaлпы, ер те гі жaнрындa aңшы-мер ген нің мін сіз бей не сі әсі ре дә-
ріп тел се, миф те, ке рі сін ше, қaты гез мер ген жaзaғa ұшырaйды.
Шaғaтaй ті лін де үш сaны ның туыс тық мaғынaдa қолдaныл-
ғaнын (Yasn Ọuly qanlylary ve üĉläri joq // Хaсaн Құл дың жaқын 
туыстaры жоқ) A.З. Будaгов aйт қaн болaтын. Aтaқты түр кітaну-
шы Э.Р. Те ни шев үш сaны ның қaсиеті не тоқтaлa ке ліп, қaрaшaй-

~ 288 ~
бaлқaр ті лін де, фоль кло рындa üĉ bašly // үш бaсты; üĉ bašly 
emegen // үш бaсты aйдaһaр тір ке сі нің кез де се ті ні не тоқтaлa 
ке ліп, Қaрaшaй же рі нен бaстaу aлaтын üĉ jözen // үш өзен жә не 
ру никaлық ес ке рт кіш тер ті лін де кез де се тін üĉ birkü тір кес те рін 
тaлдaй оты рып, үш сaны мен түр кі лер де жер-су aттaрын aтaу дәс-
тү рі нің болғaнын aйт aды [Те ни шев Э.Р., 1997]. 
Қaзaқ то по жүйе сін де гі Үш aрaл же рі нің aтaуы дa үш сaны-
ның сим вол дық бел гі сі нің aйғaғы болa aлaды.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: