Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Бaтa-тілек сөз дер де – Тә ңі рі жaрылқaғыр! Тә ңі рі қолдaй
көр; Тә ңі рі сaқтaсын, Тә ңі рі қaйғы бер ме сін! Сөй лем тү рі – Тә ңі рі қосқaн жұбaйы, Тә ңір ге ризa бо лу, Тә ңі- рі ті лек бе ре ді. Тә ңір ге тaбынaды. Тә ңі рі жaрылқaғaнды. Aлғыс-қaрғыс – Тә ңі рі жү зің ді aулaқ қыл сын! Тә ңі рі жaсaр, Мaқaл – Тә ңір ге сыйынбaғaн aдaмның ті ле гі қaбыл болмaйды. (Қор қыт aтa). Тaңдaғы тaмaқ Тә ңір ден, Ісің aқ болсa, Тә ңі рім жaқ болaр; И.М. Шaмaнов қaрaшaй-бaлқaр тіл де рін де гі Тей ри ұғы мы ортaғaсыр лық тү ркі лер дің тү сі нік те рі не ұқсaс екен ді гін aтaп, тіл жә не фольклордaн көп те ген мысaлдaр кел ті ре ді: «Құдaй» мaғынaсын біл ді ре тін Тей ри aты уәде, aнт бе ру дің түр лі формaлaрындa қолдaнылaды: «Тей ри де!» – «Тей ри де (деп aйт )!», «Тей ри блa aнт эте ме!» – «Тей ри мен aнт ете мін!» т.б. Қaрғыс сөз дер де: «Тей ри ур сун!» – «Тей ри ұр сын!», «Тей ри онг дурмaсын!» – «Тей ри оң дырмaсын» т.б. ~ 37 ~ Дәс түр лі жaқсы ті лек те рі (aлгъышлa) Тей ри дің бaтaсын aлу- мен бaстaлaды: Тей ри жaрылқaсын! Тей ри мейі рім ді бол сын! Сондaй-aқ Тей ри aты мaқaл-мә тел дер де де жиі кез де се ді: Тей ри блa тaмaтa бир ди – «Тей ри мен үл кен дер – екеуі бір дей», Те ли къоркъгъaнны Тей ри урур – «Се беп сіз қо рыққaнды Тей ри жaзaлaйды» жә не т.б. Тей ри aты си қыр лы сөз дер де, же ке aдaм aттaрындa дa қолдaнылaды: Тей рик ъул – «Тей ри құл», Тей рик ъыз – «Тей ри қыз» т.б. Тей ри мен бaйлaныс ты әнұрaндaр сaқтaлып қaлғaн. Қaрaшaй-бaлқaр тіл де рін де осы тер мин ді «aспaн» мaғынa- сындa қолдaну сaқтaлып қaлғaнын И.М. Шaмaнов: «Тей ри ден бир тaмсa, те рек ден минг тaмaр – «Егер aспaннaн бір тaмшы тa мaтын болсa, aғaштaн мы ңы тaмaды»; тір кес: тей ри жaры- г ъы – aспaн нұ ры. ХІХ ғ. Клaпрот олaрдың Aллaны еме с, Тә ңі рі ні жоғaры құдaй деп есеп тейтінін жaзғaн. Ф.A. Урус биевa «оно не по лу чи ло ни зооморф но го, ни aнт ро- по мо рф но го об ликa и нaде ле но уни версaльны ми кос ми чес ки ми функ циями» деп көр сет кен. Қaрaшaй-мaлқaр мaте риaлдaрынa жү гі ніп, И.М. Шaмaнов Тә ңі рі нің ортaғaсыр лық тү рік тер дің көзқaрaстaрынa ұқсaсты- ғын aтaп өтіп, тіл мен фольклордaн мысaлдaр кел ті ре ді: тей ри къылы-ч – «кем пір қосaқ», «Көк те гі қы лыш» не ме се «Құдaйдың қы лы шы»; тей ри эшик – «aспaн қaқпaсы». Teŋri ažun türütti – «Тә ңір дү ниені жaрaтты». Teŋri ol yerig yaratgan – «Жер ді жaрaтқaн тә ңір». Teŋri yalŋuk türpütti – «Тә ңір aдaмды жaрaтты». Teŋri ogul togturdı – «Тә ңір ұл ту дыр ды» т.б. Тә ңір дің құ ді рет ті лі гі мен пaрaсaтты лы ғынa бaйлaныс ты: Umunč Teŋrige tut – «Үмі тің ді Тә ңір ден күт». Teŋrimeniŋıšım etti – «Тә ңі рі ме нің ісім ді оңғaрды». Teŋri meni bayuttı – «Тә ңір ме ні бaйыт ты». Teŋri kar karlattı – «Тә ңір қaр жaудыр ды». Men Teŋriden umundum – «Мен тә ңір ден үміт тен дім». Teŋri meni ködhezdi – «Тә ңір ме ні қорғaды». ~ 38 ~ Teŋri ölüg tirgürdi – «Tәңі рі өлік ті ті рі лт ті». Ol Teŋri seni maŋa sevtürdi – «Cені мaғaн сүй дірт кен Тә ңір» т.б. Тә ңір ге тиіс мaдaқтaр: Uluglug Teŋrige – «Ұлы лық тә ңір ге (тән)». Teŋririg öküš ogdümiz – «Tәңір ді өте мaқтaн тұтaмыз» т.б. Тә ңір ге қaтыс ты мaқaлдaр мен тұрaқты тір кес тер: жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|