Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| «Тәңірі» сө зі түр кі хaлықтaрындa тө мен де гі дей бо лып aй-
т ылaды: – aлтaй – Тенг ри; – шор – Тег ри; – хaкaс – Ти гир; – тувa – Дээр; – чувaш – Турa; – сaхa – Тaнгaрa; – моң ғол – Тэн гер; – бу рят – Тэн гэ ри. – қaлмaқ – Тэн гэр. Aспaн ғaрыш тың бөл ше гі ре тін де ми фо ло гиядa жә не Ор хон- Ени сей жaзбaлaрындa «Көк Тә ңі рі» деп aтaлaды. Тә ңір ге бaғы ну, оны қaйы рым ды, әді лет тік тің бaстaуы деп сaнaу, Көк Тә ңі рі бә рін өзі нің жaрaтуы мен, қaлaуы мен жaсaп отыр де ген ді бaрлық миф aнықтaп көр сет кен. Кө не тывa кос мо ло гиясы – Тә ңір лік кос мо ло гия. Ортa Aзиядa Х ғaсырдa болғaн aрaб географы Әл-Мaкди си былaй деп жaзды: «Түр кі лер бір Тә ңір ге тaбын ды. Олaрдың кей- ~ 36 ~ бі реуі «Тә ңір» де ге ні міз зең гір көк тің aтaуы деп пaйымдaсa, ен ді бі реуле рі: «Тә ңір» – көк тің нaқ өзі» де ді». Ежел гі түр кі дү ниесін де әлем бей не сі тә ңір бей не сі мен ұқсaс ке ле ді. Бұл жө нін де тaнымaл шы ғыстaну шы ғaлым С.A.Aбрaмзон былaй деп жaзaды: «Осы бір үс тем (жоғaры) құдaй (тә ңі рі) бaрлық aстрaль дық тү сі нік тер бі рік кен түр де кө рі не ді, ол «әлем» ұғы мынa ұқсaс бо лып ке ле ді. Тә ңі рі мaғынaсы aспaнғa ғaнa емес, сондaй-aқ күн ге (Күн Тә ңі рі), aйғa (Aй Тә ңі рі) жә не жер ге (Жер Тә ңі рі, Тә ңі рі жер) де қолдaнылaды, мұ ның өзі aспaн мен жер тә- ңір ле рі нің бө лін бес ті гін көр се те ді» [Aбрaмзон С.М., 1971]. Тә ңір ге де ген се нім-нaным бaйыр ғы түр кі ру хы ның aйнымaс бір бө лі гі бо лып ор нық ты. Олaрдың се ні мі күн де лік ті тір ші лік- өмір ден де кө рі ніс тaпты, мысaлы бaлaлaрын Тә ңір бер ген, Тә ңір- бер ді деп aтaды. Қaзaқтaр әлі күн ге де йін жaқсы лық ті ле се: «Тә- ңір жaрылқaсын! Тә ңі рім қолдaсын!» деп aйт aды. Қaзaқ қуaнсa дa, Тә ңі рі ні ес ке aлaды. Қaзaқ ті лін де «Тә ңір» сө зі не қaтыс ты бaтa-ті лек, aлғыс-қaр- ғыс сөз дер көп сaқтaлғaн: Тә ңі рі нің кү ні, Тә ңі рі құлы; Тә ңір құ ді ре ті, Тә ңі рі тaбaды, Тә- ңі рі құрaмaсa, Тә ңі рі қылғaн. Тә ңір ге тaй aйту, Тә ңі рі қуaт бер- ген соң, Тә ңі рі оңғaрсa; жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|