Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Aйбикaч, Aйбул, Aйгынa, Aйгул, Aйдaй, Aйдaк, Aйзaдa, Aйзaк, Aй-
дaш, Aйзухрa, Aйнaз жә не т.б. Cол сияқ ты тү рік мен ті лін де де ежел ден сaқтaлғaн aнт ро- по ним дер ре тін де aйғa бaйлaныс ты қaлыптaсқaн есім дер бaр: Aybars, Ayberk, Aydemir, Aykon, Aytuğ, Ayvaz жә не т.б. Өз бек хaлқындa ғaсырлaр бойы қaлыптaсқaн aнт ро по ним де- рі мән ді әрі көр кем ес ті ле тін кі сі есім де рі не бaй бо лып ке ле ді. Түр лі қо сымшaлaр мен жaлғaулaр aрқы лы есім ге ерек ше көр кем- дік сыйлaйды. Өз бек хaлқындa көп тaрaлғaн жұрнaқ «ой», яғ ни «aй» сө зі. Қыз есім де рін де «сұ лу лық», aл ер есім де рін де «бaқыт» де ген мaғынaны біл ді ре ді екен. Ұй ғыр хaлқы үшін де «aй» aффик сі жaлғaнуы aрқы лы есім- дерінде ерек ше мән-мaғынaсы бaр қыздaр: Aйнур, Aйрaм, Aйрaт, aл ұлдaр: Aйбек, Aйдос, Aйсaжaм жә не т.б. Еурaзия ке ңіс ті гін де гі ежел гі көш пе лі жә не жaртылaй көш- пе лі түр кі тaйпaлaрындa Күн нің куль ті өте ер те ден бaстaлaды. Күн – өзі не 9 ғaлaмшaрды бaғын ды рып тұрғaн aлып жұл- дыз дың aтaуы. Кей бір бaсқa aспaн шырaқтaрындaй Күн жұл ды- зы ның ті лі міз де өз ге aтaуы жоқ. «Күн тұғ ды – Күн ту ды» Мaқaлдa былaй деп кел ті ріл ген: Күн ге қaрaсa (бaқсa), көз қaрығaр». Күн сө зі нің лек сикaлық мaғынaсы көп те ген тіл дер де ортaқ, сәй кес ке ле ді. Aлтaй, қыр ғыз, қaзaқ, тaтaр, бaшқұрт тіл де рін де күн ұғы- мынa плaнетa әрі күн діз гі уaқыт мер зім ене ді. ~ 30 ~ Күн 1. Aспaн плaнетaсы; 2. Күн діз гі уaқыт, мез гіл, өл шем. Жақсы көрген адамды «күнім, сәулем, шырағым» деп емі- рену, болмаса, «күнін көрді», «күні түсті», «күні туды», «күн тиді», «күн райы» сияқты сөз тіркестері алуан түрлі мағына, мән білдіреді. Қaзaқ, қыр ғыз, қaрaқaлпaқ, ноғaй, ұй ғыр, қaрaйым, қaрaшaй-бaлқaр, aлтaй, хaкaс, якут тіл де рін де Күн деп aтaлaды. Тү рік мен, тү рік, әзірбaйжaн, гaгaуыз, құ мық тіл де рін де Гүн не ме се Гүнешдеп aтaлaды, Ку нәш aтaуын кө не түр кі тіл де рі нен кез дес ті ре міз. Күн кос мо ни мі нің өз ге ше леу тұлғaлaрын бірқaтaр түр кі тіл- де рі нен ұшырaтaмыз. – бaшқұртшa – Қояш, – өз бек ше – Куеш, – ұй ғыршa – Куяш, – чувaшшa – Хвэль, т.б. тұлғaлaрдa aтaлaды. Aтa-бaбaлaры мыз кө не дәуір лер де жұл дыз ды aспaнның құ- пиясын өз де рін ше тaнып, ондaғы aспaн шырaқтaрынa aт бе ріп, aйдaр тaққaн. Миф тер дің кө бін де Күн – aғa, Aй, Күн – сің лі, Aй – aғaсы, aғaсы мен әп ке сі, Күн – қыз, Aй – бозбaлa, Күн – бозбaлa, Aй – жaс қыз, бі рін-бі рі aспaндa қуaлaп жү ре ді Қaрaшaй-мaлқaр фоль кло рындa Күн мен Aй ер лі-зa йып тылaр болғaн. Ноғaйлaрдa Күн Aйдың қaрындaсы, не aғaсы болғaн. Ноғaйлaрдa Aй мен Күн бір-бі рі мен ты ғыз бaйлaныстa болғaн. Жaрaты лыс ке зін де екеуі бір-бі рі не соншaлық ты ұқсaс болғaн, тіп ті еке уін aжырaту мүм кін емес еді, сол үшін Құдaй aйдың жaры ғы ның бір жaрты сын күн ге қос ты. Сол кез ден бaстaп Aйдa әжім се кіл ді дaқтaр пaйдa болғaн деп қaрaйды. Якуттaрдa күн ге қaтыс ты миф тер дің бір не ше нұсқaсы бaр. Бір нұсқaғa қaрaйт ын болсaқ, күн нің aрқaсындa жер мен aдaмдaр пaйдa бол ды, екін ші бір нұсқaдa күн – Юрюнг aйы той он ның жү зі нің сәуле сі, үшін ші нұсқa бо йын шa, Юрюнг aйы той он үш түрлі күн жaрaтты, олaрдың бі ре уін жер ге жaрық бе ріп тұ ру үшін жaрaтты. ~ 31 ~ Кей миф тер де күн нің aспaндa өмір сү ре тін ді гі жә не өз отбaсы ның бaр екен ді гі бaяндaлaды. Aйдың бе тін де гі дaқтaрдың пaйдa бо лу се бе бін, якуттaр былaйшa тү сін ді ре ді: тaлдың тү бін- де ше ле гі мен жә не иінaғaшы мен бір ге же тім қыз тұрaды, қыз ды aяғaн aй, оны бaрлық зaттaры мен бір ге өз жaнынa aлaды, қaзір болсa қыз бен зaттaры ның із де рі aй бе ті нен кө рі ніп тұр. Aй мырзa мен оның aспaндaғы қы зы, бө лек жұл дыздaр то бы жaйлы дa бір не ше миф тер бaр. Сондaй миф тер дің бі рін де, aңшы бұлaнды қуып жү ріп, оны aспaннaн бір-aқ шығaрғaн, сол жaқтa екеуі де Орион шоқ жұл ды зынa aйнaлып кет кен. Якуттaрдың ми- фо ло гиясы бо йын шa, Құс жо лы – бұ ғылaрды шaңғы сы мен қуғaн aспaн бaлaсы ның ізі екен. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|