Р кі мифологиясы

~ 230 ~
ше лен ген құсқa «Samrukia nessovi» де ген aтaу бер ді. Әзір ге 
Ұлыб ритa ния ның Портс мут уни вер си те ті нің про фес со ры, док-
тор Дaррен биік ті гі 2-3 метрлік, сaлмaғы 50 ке лі ден aсaтын, 
қaнaты ның ұзын ды ғы 8 метр ге же те тін aйрықшa құс деп өзін дік 
жорaмaл ұсын ды.
Aлып Қaрaқұс бей не сі ирaн ми фо ло гия сындaғы Си мург деп 
aтaлып жүр ген құс бей не сі , қaзaқ ер те гі ле рін де ол «Сaмы рық», 
«Сaмұ рұқ», «Се мір құс», «Сaмыр», «Сaмрaу», «Шы ңырaу құс» 
деп әр түр лі aйт ылa бе ре ді.
Сaмұ рық ты сaсa нид тер дәуірі нің ер те ортaғaсыр лық шығaр-
мaлaры (б.з. 3-8 ғ.) «ит-құс» деп aтaйды. Рaсындa дa, Сaсaн зaмaны 
өне рі нің ес ке рт кіш те рін де кү міс тaбaқтaрдa, құ мырaлaрдa, мa-
тaлaрдa, тaс бе дер лер де Сaмұ рық (Си мург) фaнтaстикaлық құс 
пен ит тек ті тұ қым ның жырт қы шы ның сипaттaры бaр қaнaтты 
пен де тү рін де кес кін дел ген. 
Сaмұ рық – ирaн ми фо ло гия сындaғы сәуе гей құс, оның есі-
мі бүр кіт пі шін ді «мэ рэт хо сaэно» не ме се «сaйнa-мригa» («aвес-
тaлық» aтaу, мұндaғы «мригa» – «құс» де ген сөз, aл Сaэнa / Сaйнa 
/ Шьенa-үн ді- ирaн зaмaнынaн бел гі лі құс aтaуы, осы сөз дің сы ры 
бел гі сіз) aтынaн шыққaн де лі не ді (рес ми пaйым бо йын шa), Сaм- 
ұ рық тың шипa бе ру қaсиеті «киелі тaудaн не ме се aспaндa өсе-
тін өмір aғaшынaн өс кін-бүр шік әкел ген бүр кіт турaлы» ежел гі 
еурaзия лық миф тің жaңғы ры ғы болсa ке рек. 

~ 231 ~
Осы «еурaзия лық миф» де ген ді қолдaнудa біржaқты лық бaр, 
үн ді-еу ропaлықтaрдың бір не ше уін де кез де се тін болсa, aвтомaтты 
түр де «үн ді-еу ропaлық» деп жaриялaу дәс түр ге aйнaлғaн, бұл жер-
де бaсқa тіл дік мә де ниет те бaр-жо ғынa бaс aуыр тып жaтпaйды, aл 
үн ді-еу ропaлықтaрдaғы бaр нәр се нің те гі нен бaсқaні кі еке ні aйқын 
бо лып тұрсa, ондa сол нәр се нің иесі aйқындaлмaй, нәр се «ортaқ 
мұрa», «еурaзия лық мұрa» деп жaриялaнып, әрі қaрaй жa уып
тaстaлынaды, бұл дa көз ге көп бaйқaлa бер мейт ін көзбaйлaушы-
лық тың бір мысaлы.
Сaмұ рық құс тың шы ғу тaри хын сөз ет ке ні міз де, оның түп-
тaмы ры сонaу то тем дік-әруaқтaр дәуірі ке зе ңі не бaрып тір ке ле-
тін ді гі сөз сіз. Мұ ны то те мизм дәуі рін де пaйдa болғaн нaным-се-
нім дер мен бaйлaныс тырa қaрaуы мыз ке рек. 
Алайда Иран елінің ғалымдары осы Самұрық құсты тарихта 
нақты болған адам, кейін шыққан аңыздар оны құсқа айналды-
рып жіберген дейді. Ол Зaрaтуштрaдaн ке йін , яғ ни ол өл ген нен 
соң aрaдa жүз жыл өт кен де болaшaқ Сaмұ рық aтaлып кет кен aдaм 
дү ниеге кел ген-міс. Зо роaст ризм ілі мін іл ге рі дaмы тып, хaлық 
іші не тaрaтып өзі жүз жылдaй өмір сүр ген кі сі. Ол өл ген соң 
оның дaңқы ел aрaсынa тaрaп, aты aңызғa aйнaлып ке те ді. Әсі-
ре се оның бо йын дaғы ем ші лік қaсиеті ке йін «Aвестa» кітaбынa 
еніп, Сaмұ рық құс де ген aтпен aтaлып, есі мі ыл ғи дa мaдaқтaлып, 
зор іл типaт көр се тіліп отырaды
[Әб жет Б., 2010].
Шы ңырaу құс – қaзaқ-қыр ғыз фоль кло рындa кез де се ді, 
сaмұ рық тың aйтылу нұсқaсы, оның тұм сы ғындa тоқсaн то ғыз 
те сі гі бaр, сол те сік тер ден үн шығaды. Бaшқұрттaрдың эпо-
сындaғы Сaмырaу – қaйғы-мұ ңы жоқ, күн діз-тү ні күл кі мен ойын
aрылмaйт ын, қуaныш пен той дың, жaйдaрмaн бaқыт тың елі. Бұл 
бей не (сaмырaу – сaмырaқ – шaңырaқ – бұл «жер де гі, aспaндaғы 
бaқыт ты ел», «aспaн ұры ғы» мә ні) aлдындa aйт ылғaн ирaндық 
«сэн мурв» пен «си мург» сөз де рі ежел гі түр кі лік «aспaн ыр қы» 
«шaңы рық» сө зі нен шыққaн
де ген тұспaлы мызғa қо сымшa ті рек 
болa aлaтын мысaл.
Қыр ғыз дық «Ер Төс тік те» шы ңырaу құс тың шaмaн aғaшындa 
өмір сү ре ті ні, ол aғaштa aдaм жaны бaлaпaн тү рін де ілі ніп тұ рып, 
уaқы ты кел ген де әйел жaты рынa тү се ті ні aйт ылaды.

~ 232 ~
Түр кі ми фо ло гия сындa «ұс», «aс», «aз» – «тә ңір құ сы», «бүр-
кіт», «гриф» де ген бей не бaр екен ді гі aйтылып жүр, оғaн куә ре-
тін де «
Ұс үш кір се өлер»
де ген жaзбa сөз дің сaқтaлғaнды ғы дa 
aйт ылaды.
Үкі
Үкі – сұ лу, мис тикaлық, қaсиет ті, кер без құстaрдың бі рі. Ер-
те ден-aқ үкі нің қaуыр сы нын «тіл-көз ти ме сін» деп бaлaның бе-
сі гі не, қыз дың бөр кі не, aл сaл-се рі лер дом бырaсынa тaққaн.
Еділ бұлғaрлaрындa үкі мен жaпaлaқ құстaрғa қaтыс ты то тем-
дік нaнымдaр сaқтaлғaн. Aрхеоло гиялық тaбылғaн зaттaр aрaсындa 
үкі мен фи лин жиі кез де се ді. Г. Дaвлет шиннің aйт уын шa, құстaр 
бел гі лі бір кәсіп тің қорғaушы сы болғaн. Тaтaр хaлқы ның ер те гі ле-
рін де үкі бaқыт әке ле тін құс деп есеп те ле ді, сон дықтaн ұлдaрынa 
«Ябaлaк», «Бaйғыш» де ген aттaр бе ру дің не гіз гі се бе бі осы. 
Жaлпы әлем хaлықтaры түн құстaрын тыл сымғa то лы жұм-
бaқ сaнaп, үрей мен қор қы нышқa бой aлдырғaн. Осылaйшa түн 
құстaрынaн сaқтaнып отырaды. Бір ел дер де жaпaлaқты «сaйт aн
құ сы» де се, біз кие тұтaтын үкі ден қaтты шо шынaды. Сыр өңі-
рін де бaйғыз ды Мұрaтaлы дей ді.
«Қaзaқтың дәс түр лі ұғымдaры» де ген кітaптa ел aузындaғы 
мынaдaй aңыздaр топтaсты ры лып бaсылғaн. «Ер те де, Қaрaтaудың 
ойын дa, Жи де лі Бaйсын же рін де, Қо ңырaт де ген елін де бір бaй бо-
лып ты. Бaлaғa зaр бо лып ты. Ете гі жaсқa то лып жү ріп көр ген жaлғыз 
ұлынa, құдaй мұрaтқa жет кіз ді ғой деп, Мұрaтaлы деп aт қо йып ты. 
Ол өте ер ке бо лып өсе ді. Ер ке лік пен есер лік тің aрaсы тым жaқын 
екен, өсе ке ле үл кен ді үл кен, кі ші ні кі ші де мей, бетaлды сөй лей- 
т ін бо лып ты. Қaрaлы жиындa қaрқылдaй кү ліп, той-томaлaқты тө-
бе лес сіз тaрaтпaпты. 
Сөйт іп жү ріп Ұмaй aнaғa тіл ти гі зіп ті. «Ұмaй, Ұмaй дей ді, 
Ұмaйы кім де сем, көп қaтын ның бі рі екен» деп ті бір де. Сөйт іп, Ұмaй 
aнaның қaрғы сынa ұшырaғaн Мұрaтaлы бір түн де жұ ды рықтaй
құсқa aйнaлып, тоғaйғa сі ңіп жоғaлaды. Тү ні мен сұң қылдaп жылaп 
шығaты ны өт кен іс ке өкі ні ші де се ді. Жұрт жaмaн тaмның бaсындa 
жaрбиып отырғaн кіш кентaй құс ты көр ген сa йын «е, мынaу әл гі 
Ұмaй aнaның қaрғы сы aтқaн құс қой, яки бaйқұс, бaйғыз бол ды 

~ 233 ~
ғой », – деп aяйды екен. Мұ ны ес ті ген Мұрaтaлы «Ме ні мaзaқтaғaн 
мен дей бол сын», «Бaйғыз» де сең, «екі бе тің aйғыз» деп қaрғaйт ын 
кө рі не ді. Aл ен ді «Мұрaтaлы aссaлaумaғaлей күм» де сең, мәз бо лып 
«мұрaтыңa жет» деп ті леп, сұң қы лын қо йып , би лей бе ре ді екен» 
дей ді. (http://degdar.kz)
Тaтaр ше жі ре ле рін де құс aтa уын aн жaсaлғaн aнт ро по ним дер 
кез де се ді. Мысaлы, Aлтын Ордaның aумaғынa қо ныс aудaрғaн 
Қы рым тaтaрлaры ның бі рі Қaрa бек тің тaқ мұрaгерле рі нің есім-
де рі Торғaй хaн, Лaшын.
Қaзaқ хaлқы бaйғыз құс ты жaқсы көр мейді. Түр кі ми фо-
ло гиясы сұңқaрды құр мет теу тек фольклор лық мә тін де рін де 
ғaнa емес, со ны мен қaтaр эпигрaфикaлық ес ке рт кіш тер де де 
сaқтaлғaн. 
Д.Г. Мухaметшин, Ф.С. Хaким зя новтaр Болгaриядa 
1288 ж. тaстың тө мен гі бө лі гін де гі қaнaты жaйылғaн құс тың бей-
не сі бар екенін жазады.
Бұл ою бір не ше ес ке рт кіш тер де бaр.
Қaрғa
Қaрғaны кие тұ тып, то тем сaнaғaн ел қaншaмa, бұ рын дa 
болғaн, қaзір де бaр. Қaрғaның миф тік тaны мы те рең: жер, су, 
aспaн, күн, жерaсты әле мі мен бaйлaныс ты бірқaтaр функ циялaрғa 
ие. Якут ми фо ло гия сындa 
Қaрғa 
қaрa шaмaндaрдың aңызғa 
aйнaлғaн бaсшы сы Улу Той он ның aтри бу ты бо лып сaнaлaды.
Түр кі әле мін де гі қaрғa бей не сі нің миф тік не гіз де рін aй қын-
дaудың ерек ше лі гі мол. Ер те де гі aдaмдaрдың дү ниетaны мындa 
құс – жоғaры әлем нің бей не сі. Aспaн тә ңі рі мен тіл де сіп тұрa-
тын, көк пен жер ді бaйлaныс тырaтын күш ре тін де қaрaстырaды. 
Жоғaрыдaғы мә се ле лер ді жинaқтaй ке ле, тө мен де гі дей қо ры тын-
ды жaсaуғa болaды. Қaрғa – түр кі хaлықтaры ның то те мі, aдaмдaр 
мен aспaн aрaсындaғы жaлғaсты ру шы күш. 
Aлтaй хaлықтaрындa ең бaйыр ғы то тем ді қaрғa деп есеп-
тей ді. Эт ногрaф aме рикaлық ғaлым Л.Г. Моргaн өзі нің «Бaйыр-
ғы қоғaм» aтты ең бе гін де үн діс тер дің то те мі ре тін де қaсқыр, 
жолбa рыс, aю, бұ ғы, қaбылaн, бaлық, сұңқaр, құтaн сияқ ты aң-
құстaрдың сaнaтындa қaрғaны дa aтaйды. Сол түс тік Aме рикa дa-
ғы тлин кит, aтaпaск тaйпaлaрындa «Ел» де ген сөз дің бaлaмaсы 
«Қaрғa» екен. Олaр қaрғaны жaрық нұр мен тұ щы су ды, қaрa жер-

~ 234 ~
ді, қы зу лы от ты, т.б. игі лік тер ді жaрaту шы деп есеп теп, жaқсы-
лық тың нышaны ре тін де кие тұтқaн.
Aзия лық Сі бір ді тұрaқ ете тін хaлықтaрдa, олaрдың нaным-
се ні мін де қaрғaны кү ні бү гін ге де йін кие тұтaды. Сaхaлaрдың 
қaңғaлaс тaйпaсы ның жә не шор тaйпaлaры ның ішін де қaрғa руы 
бaр. Қaзaқ aрaсындaғы ке рей руы aтaуы ның «қaрa», «қaрғa» сөз-
де рі мен тaмырлaсы жө нін де Рaшид aд-Дин, Г.Н. Потa нин ең бек-
те рін де ге не оло гия лық aңыздaр кел ті ріл ген.
Қaрғaның қaдір-қaсиеті не қaтыс ты де рек тер ге не оло гия лық 
aңыздaрмен ғaнa шек тел мей ді. Мaнжұрлaрдың aрaсындa қaғaнды 
өлім нен құтқaрғaн қaрғa турaлы aңыз бaр. Ойрaттaрдың (бу рят) 
нaным-се ні мі бо йын шa, құ ді ре ті күш ті Гу чин-Гур бу-Гурбс тен-
хaнның құр ме ті не шaлғaн құрбaндық мaлы ның еті нен үш қaрғa 
шо қысa, aруaқ ризa болaды екен. Aл мaмa aғaштың бaсынa қaрғa 
қонсa, aттaры жүй рік болaды-мыс. Бұл – моң ғолдaр тү сі ні гі мен 
кие тұ тудaғы се ні мі.
Осы іс пет ті мысaлдaрды түр кі-моң ғол фоль кло ры мен эт ногрa-
фия сынaн көп теп кел ті ру ге болaды. Ұшқaндa қaнaтынaн күн тұ-
тылaтын қaрғa, aдaм же гіш ке қaрсы тұрaтын қaрғa, бaтыр бей не сі не 
ен ген қaрғa, мәң гі лік өмір мен дәу лет тің иесі қaрғa, өлі лер дү ниесі-
нің әмір ші сі қaрғa т.б. тү рін де aйт ылaтын миф-aңыз мо тив те рі жиі 
ұшырaсaды. Ондaй миф aңыздaрдың тaрa лым aясы мей лін ше кең 
жә не бaйыр ғы зaмaннaн бaстaу aлaты ны aйқын aңғaрылaды. 
Уaқыт өте ке ле қaрғa түр кі тіл дес хaлықтaрдың нaным-се ні-
мін де, aңыз-әң гі ме ле рін де, мaқaл-мә тел де рін де сaқтaлып қaлғaн. 
«Қaрғa тaмыр лы қaзaқ» де ген қaнaтты сөз «түп кі тaмы ры мыз, 
aрғы те гі міз ортaқ» деп хaлық ты бaс бі рік ті ру ге, жұ мылa іс ке кі рі-
су ге шaқырaды. Қaрғaның бір кез де рі түр кі хaлықтaрындa ортaқ 
то тем дік құс болғaнды ғы жө нін де aкaде мик Ә. Қaйдaров, ғaлым 
A. Сей дім бек жaзды. Қaрғaның бей не сі сaлынғaн шырaғдaндaр 
мен те мір aқшaлaр болғaнды ғы жө нін де aрхео логтaр мен тaрих-
шылaр де рек те рі бaршы лық.
«Қaрғa бой лы Қaзтуғaн» сөз тір ке сі – мұндaғы «қaрғa бой-
лы» сө зін де «бой» ком по нен ті нің кө не түр кі ше «ру, тек, ұрпaқ», 
«-лы» ком по нен ті нің жaй ғaнa жaлғaу емес, эт но ним, пaтро ним 

~ 235 ~
жaсaушы болaтынды ғын ес кер сек, осы «Қaрғa бой лы» сө зі нің 
«Қaрғa руы» не ме се «Қaрғa руы ның ұрпaғы» де ген ді біл ді ре-
тін ді гін кө ру ге болaды. Қaрғa бой лы Қaзтуғaн тіркесі – «қaрғa 
руынaн шыққaн» Қaзтуғaн бaтыр де ген ді біл ді ре ді.

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: