Р. Сыздык 1-том indd

319
келеді
254
. Сонымен қатар «XVIII-XIX ғасырларда реакциялық 
бағыттағы панисламизм қозғалысымен байланысты қазақ ті- 
ліне араб-иран тілдерінен сөз ауысу процесі күшейе баста- 
ды»
255
,– дегенді және оқимыз. Сонда шығыс тілдерінен қазақ 
тіліне сөз ену процесі қай кезде тоқғалғаны: XX ғасырдың ба- 
сында ғана ма? Ал Абай тұсы мен Абайдың өзінде ше? Біз- 
дің талдауларымызша, Абай бағытын сілтеген жаңа жазба 
әдеби тілде араб-парсы сөздерінің едәуір сезінерліктей 
қабаты болған. Рас, Абай араб-парсы тілдерін қазақ сөздігін 
толықтырудың бірден-бір негізгі көзі деп таппаған. Сондықтан 
да кейбір абстрактік ұғым атауларын беруде Абай дайын араб-
ша терминдерді қолданбай, қазақ тілінің өз мүмкіншілігін 
пайдаланған. Бұл ретте әсіресе -лық, -шылық жұрнақтарын 
активтендіру (мысалы, үлкендік, беріктік, барлық – «бар екен- 
дік», бірлік – «біреу екендік», жылылық, танымақтық т.т.), 
қарапайым сөзді терминдік атау дәрежесіне көтеру (мақтан, 
құмарлық, жалығу т.т.) әрекеті айрықша сезіледі. Ал арабша 
философиялық, теологиялық терминдер болса (мағрифат, ис-
бат, икрар, мұлахаза, сидық т.т.) оларды тек белгілі бір жанрға 
сай, кітаби тілдік үлгіде жазған бірді-екілі шығармаларында 
ғана пайдаланады. Дегенмен Абай шығыс сөздерін пайдала-
нудан үзілді-кесілді бас тартпай, ол тілдерге үлкен тактімен 
қараған.
Араб-парсы тілдері Абай үшін, панисламистерше, бірден-бір 
жеке-дара сүйеніш-құрал да емес, сонымен қатар христи-
ан діні миссионерлерінше, үркіп, тулар құбыжық та емес. 
Әлденеше ғасырлық мол мәдениеті бар шығыс елдерінің қазақ 
тіліне, қазақ мәдениетіне тигізген ықпал-әсерін Абай мүлде 
жат көрмейді. Сондықтан шығармаларының тілінде бірқатар 
араб-парсы элементтерін активтендіріп, олардың қолданылу 
жиілігін күшейтеді. Бұрыннан халық тіліне сіңген бірқатар 
араб-парсы сөздерінің мағынасын кеңейту немесе тарыл-
ту, поэтикалық элементке айналдыру тенденциясы Абайда 
айтарлықтай сезіледі. Мысалы, өнер, қызмет, ғылым, харе-
кет, сипат тәрізді шығыс сөздеріне Абай полисемантикалық 
мән берсе, керісінше, насихат, хат, кедей тәрізді сөздерді 
254
Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. - Алматы, 1962. 
- 99-б.
255
Сонда. 98-99-б.

320
бір мағынада қалыптастыруға бет алған. Сондай-ақ Абай 
тұсындағы кітаби тілде, тіпті эпос-жырларда тура мағына- 
сында қолданылатын перзент, перизат, дүлдүл тәрізді шығыс 
сөздерінің поэтикалық лексемаларға айналуына жол сілтеген 
– Абай тәрізді. Бұл сөздер осы күнгі әдеби тілімізде де қол- 
данылады, бірақ олардың стильдік паспорты айқындалған, 
яғни бір алуан шығыс сөздері қазірде, көбінесе, поэзия тілінде 
ауыспалы мағынада немесе белгілі бір мағыналық оттенокпен 
қолданылатын элементтер.
Абайдың араб-парсы сөздерін пайдалануында кітаби тіл 
дәстүрінің ықпал-әсері де жоқ емес. Мысалы, бірқыдыру жиі 
қолданылып, өлең текстеріне де енген хикмет, ғибрат, сұхбат, 
ғылым, баһра, тағлым, һәмише тәрізді сөздерді Абай кітаби 
тілдік әдебиеттен алуы ықтимал немесе 38, 13-сөздерінде 
халық тіліне енбеген араб сөздерін, кейде тіпті тұтас фразалар 
мен сөйлемдерін молынан келтіруі де кітаби тіл нормасына сай 
келеді. Бірақ, әрине, Абайдағы араб-парсы сөздерінің күллісі 
тек кітаби тілдің әсерімен қолданылған деуге мүлде болмай-
ды. Тегі, Абай тұсында және Абайдың өзінде араб-парсы 
сөздік қабаты қазақ әдеби тілі үшін әлі де едәуір динамикалық 
күйдегі актив сөздердің бірі болғанын баса айтамыз. Бұған 
ортаазиялық түркі халықтарындағы бірнеше ғасырлық жазба 
әдебиет дәстүрі де, қазақ жерінде Абай тұсында жанданған 
«кітаби тіл» аталған жазба әдебиет тілі де, жеке қалам 
қайраткерлерінің араб-парсы тілдерінен хабары болулары да 
себеп болса керек. Сондықтан да бұл кезде кейбір араб-парсы 
элементтері жалпыхалықтық сөйлеу тіліне енбегенмен, жазба 
әдебиеттің әр жанрында қолданылып отырған.
Абайда орыс сөздері сан жағынан араб-парсы қабатынан 
әлдеқайда кем, бірақ әрі қарайғы орын тебу тенденциясы 
жағынан басым. Ол тенденцияға себепкер, ең алдымен, 
қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық тағдыры болса, 
екіншіден, қазақ жазба әдеби тілінің демократтық сипатта да-
муы деп табамыз. Соған орай Абай мен Ыбырай орыс тілінен 
сөз алу процесінде жалпыхалықтық тіл практикасынан өзге 
тәсілді де пайдаланған. Ол – орыс тілі элементтерін әдеби тілге 
тек ауызекі сөйлеу нормасы арқылы ғана емес, тікелей орыс 
әдеби нұсқалары арқылы алу тәсілі. Мұнда аударма ісі де, жеке 
қаламгердің орыс тілін меңгеруі де ерекше рөл атқарады. Бұл 

321
кезеңдегі жалпыхалықтық тілге ауысқан русизмдер мен жаңа 
жазба әдеби тілдегі русизмдердің арасында тағы бір ерекшелік 
бар. Ауызекі сөйлеу тәжірибесі арқылы қазақ тіліне алғашқы 
енген орыс сөздері – түгелімен дерлік нақтылы зат атаулары 
және басым көпшілігі орыстың өз сөздері болса, жазба әдеби 
тілде, әсіресе Абайда партия, визит, такт, трагедия, элемент 
тәрізді абстракт есімдер де ене бастаған. Оның үстіне жазба 
әдеби тілде орыс тілі арқылы интернационалдық сөздер де 
кіре бастағанын көреміз. Әрине, Абай тұсында және Абайдың 
өзінде осы күнгідей соншама мол ғылыми интернационалдық 
терминдер әлі жоқ, тіпті өткен ғасырдың екінші ширегінен ба-
стап орыс әдеби тілінде саяси-публицистикалық стиль күшті 
дамығандықтан
256
, демократия, прогресс, гуманизм, патриот 
тәрізді сөздер әбден орын теуіп, актив қорға енген болатын. 
Бірақ өткен ғасырдың тіпті соңғы ширегіндегі қазақ жазба 
әдеби тіліне бұл тәрізді халықаралық ғылыми термин дер ен-
беген.
Орыс қоғамының 60-жылдардағы демократ революцио- 
нерлері – Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбовтар-
ды олардың өз шығармаларынан оқып таныған Абай, сөз жоқ, 
бұлардың тіліндегі бір алуан абстрактік ұғымдағы ғылыми 
терминдерді біле тұрса да, өз тіліне, оның ішінде сол прогресс, 
демократия, гуманизм тәрізді категорияларды әңгімелейтін 
«Қара сөздеріне» енгізбеген. Бұл – жалғыз Абай емес, қазіргі 
қазақ жазба әдеби тілінің басталар тұсына тән құбылыс. Өйткені 
бұл кезде қазақ әдеби тілінде ғылыми-публицистикалық 
стильдің өзі жеке бөлініп, дамымаған, сондықтан коғамдық-
саяси, философиялық-ғылыми, эстетикалық-әдеби сөздікте 
не қазақ тілінің өз ресурстарымен, не өзге тілдік, әсіресе 
халықаралық фонд элементтерімен толығуға әлі кіріспеген 
кез. Егер Абай ғылыми-публицистикалық стильдің тұңғыш 
үлгілерін берсе, ол, әрине, бұл стильдің қазіргідей сипатында 
емес. Сөз жоқ, Абайда абстракт ұғым атауларын беру, яғни 
кейбір ғылыми-публицистикалық стиль элементтерін жасау 
тенденциясы айқын сезіледі. Бұл процесте оның негізгі таңдаған 
тәсілі – тілде бар сөздерден жұрнақ арқылы жаңадан сөз жа-
сау мен кейбір сөздерге жаңа мағына үстеу. Сондықтан өзі 
түсінетін не орысша, не араб-парсыша, не интернационалдық 
256

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: