Р. Сыздык 1-том indd
-лы, -сыз жұрнақтарынан басқалары арқылы жасалған туынды түбірлерге де -лық
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| -лы, -сыз жұрнақтарынан басқалары арқылы жасалған
туынды түбірлерге де -лық аффиксін тіркеп, абстракт ұғым атын білдіру – Абайда жүйелі тәсіл. Бұлардың ішінде қорғалауықтық (Жүз кісіге қорғалауықтығынан жалынып... II, 176), күлкішілдік (Арылмас әдет болды күлкішілдік – I, 56), жеңсікқойлық (Көп жүрмес, жеңсікқойлық әлі-ақ тозар – I, 39), өршілдік (Өршілдікпен лағнетке болған душар – II, 118) деген туынды сөздер – Абай неологизмдері немесе Абай активтендірген атаулар. Туынды түбірлерден жасалған абстракт атаулардың Абай тіліне ғана тән тағы бір тобы бар. Олар – -мақ жұрнақты тұлғаға -лық жалғануы арқылы пайда болғандар. Біреудің сипаты- на түспектік (II, 181). Үшінші – әрбір нәрсеге қызықпақтық (II, 172). Бұл модельмен жасалған абстракт атаулар Абайдың 38-сөзіңде молырақ кездеседі: Мұның табылмақтығына се- бептер... (II, 194). Сонан соң ғана Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық...(II, 195). Бұл жердегі танымақтық – «познание» деген философиялық терминнің баламасы. Абай тіліндегі абстракт есімдердің бірқатары – -у жұр- нағы арқылы жасалғандар. -у тұлғалы тұйық етістіктің субстантивтенуі – ертеден бар құбылыс және субстантивтен- гендерінің бірсыпырасы абстракт ұғым атауын білдіруі де Абай тұсындағы қазақ тілі нормасына жат болмағаны бай- қалады. Абайдағы тілеу (Тілеуді кесіп Құдайым, Зарлатып қойды артынан – I, 190. Мұның тілек варианты да бар), ал- дау (Баяғы қулық бір алдау – I, 93) тәрізді атаулар сол кездегі халықтық тілде орныққан сөздер болса, алығу, өлшеу, ұмыту сияқты сөздерді Абай өзі абстракт ұғым атауына айналдыра- ды: Пәндеде бір іс бар жалығу деген (ІІ, 175). Бұл сөйлемдегі жалығу сөзін жазушы, сірә, «разочарование» деген ұғымның атауы ретінде алып, 20-сөзінде, осы жалығу категориясының 152 өзін талдайды: Тамақтан да, ойыннан да, күлкіден де, мақтаннан да, кербездіктен де, тойдан да, топтан да, қатыннан да көңіл аз ба, көп пе жалығады. Оның үшін [оның себебі] бәрінің айыбын көреді, баянсызын біледі, көңілі бұрынғыдан да суи бастай- ды... Бірақ осы жалығу деген әрнені көрем деген, көп көрген, дәмін, бағасын, бәрінің де баянсызын біліп жеткен, ойлы адам- нан шығады (II, 175). Ұмыту сөзін ақын аударма өлеңінде қолданады: Ұйқы, тыныштық, ұмыту – бер дегенім (II, 117). Бұл жердегі ұмыту – орысша забвенье (забыться) дегеннің баламасы. Өлшеу сөзі де тілде бұрыннан қолданылып келе жатса да (өлшеусіз ризық, өлшеулі дүние т.т.), атау күйінде тұрып, абстракт тер- мин дәрежесіне көтерілуі Абай тіліне ғана тән. Әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса – жарамайды. Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс (II, 217). Бұл жердегі өлшеу – «пре- дел» мағынасындағы философиялық категория атауы. Өмір сүрудің мән-мазмұны туралы жаңа философиялық толғану болып табылатын 34-сөзінде Абай жоғарғы модель- мен бірнеше абстракт ұғым атауларын жасайды: ...Дүниеде жүргенде туысың (тууың – рождение), өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, махшарда сұралуың бәрі бірдей... (II, 190). Жұрттану, адамтану тәрізді күрделі сөздерді Абай ғылыми атау дәрежесінде қолданады. Бірақ -у тұлғалы есімдерді абстракт ұғым атауына айнал- дырып қолдану -лық жұрнақты тұлғаға қарағанда әлдеқайда сирек. Кейде тіпті бұл мағынадағы -у жұрнақты тұлғаның орнына -мақ жұрнақты тұлғалардың дублет етіп қолдану фактісі бар: Адамзатқа не керек: Сүймек, сезбек, кейімек, Ха- жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|