Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| арық сын есімі қолданылмайды. Абайда бұл тұлға өзіне семан-
тикалас қажу сөзімен синонимдік қатар түзеп түр. Абай кезеңінде ұл түрінде қолданылатын сөздің ұғыл вари- анты қазақ тілі үшін көнелігі болмаса, жаттығы жоқ екендігі XIX ғасырдың он бойындағы әдеби нұсқалар да, ауыз әдебиеті үлгілері де, Абай лексикасы да көрсетеді. Әрине, ұл-мен салыстырғанда, ұғыл тұлғасы әлдеқайда кем кездеседі. Деген- мен кейде стилистік мақсат көзделіп, бұл лексеманың архаис- тік түрі де пайдаға асып жатады. Абайда бұл сөз өлеңінде де, қара сөзінде де бар: Буынсыз тілің, Буулы сөзің Әсерлі адам ұғлына. Кісінің сөзін ұққыш-ақ өзің Қисығын түзеп тұғырға (1, 242). Мұнда көне тұлғалар ұйқас жасауға қатынасып тұр. Сөйтіп, Абай сыртқы тұлғасы жағынан көне сөздердің бәрін белгілі бір мотивпен қолданады: олар не морфологиялық, не семантикалық параллелизм, не ұйқас құрау үшін қолданылған. Бұл тәсілді Абай өзінен бұрынғы үлгілерден, әсіресе ауыз әдебиетінен алған. Мысалы, «Қыз Жібек» жырында: Көргендей жол бейнетін жүзің сарық (~сары) (1963, 104). Базарбай сексен жасқа келген шақта, Тауыпты кіші қатын бір ұғылды (1963, 50). «Қарабек батыр» жырында: Бүгін біз жете алмаймыз, атың арық («Батырлар жыры», 117). Бұл жердегі арық – «арыған, шаршаған» мағынасында. Шал ақында: Түзік айтқан мақұлың (58). Сөйтіп, біз бұл талдауларымызда Абай лексикасында ұшы- расатын күллі архаизмдерді түгендеп шығуды мақсат ет- пей, ұлы қаламгердің тіл қазынасының бір бұлағы ретінде – көнерген сөздерді де пайдаланған фактісін көрсетуді көздедік. Абай архаизмдердің бір тобын синонимика қатарын түзу үшін қолданса (мысалы, қарындас ~ ағайын ~ туысқан; та- лай ~ бақ, алаш ~ ел ~ жақын т.б.), енді бірсыпырасын образ 144 үшін келтірген (мысалы, қышқыру – қатты айғайлау, мәнсіз айғайлау образын баса көрсетеді немесе сарнау). Сондай-ақ жазушы қаламына архаизмдердің ілінуінің басты бір мақсаты – өткендегі өмірді дәл суреттеу үшін қолдану болса, Абайдағы көне сөздердің көпшілігі осы ретте келтірілген (ескі киім- кешек, құрал-сайман, салт, мейрам т.б. атаулары мен дат тәрізді сөздер). Сонымен, XIX ғасырдың II жартысындағы қазақтың жаз- ба әдебиетінде, оның ішінде Абай тілінде көне сөздердің қолданылуына байланысты мынадай кысқаша қорытындылар жасауға болады: 1. Бұл кезеңде қазақ даласына келген жаңалықтардың, өзгерістердің қарқыны мен аумағы айтарлықтай күшті болды да, көптеген ескілікті тез ығыстырып, тез ұмыттыра бастады. Мысалы, ел билеудің бұрынғы хандық кезіндегі институттары түгіл, 1822 жылғы реформамен келген аға сұлтандық тәрізді тәртіптері де келмеске кетіп, орнын жаңалары басты. Соған орай тілден де күні кеше актив қолданылған кейбір неоло- гизмдер (аға сұлтан) мен жалпылама сөздер (хан, уәзір, жа- сауыл) историзмдерге тез айналды. Күні кеше, бір ғасырға же- тер-жетпес бұрын Бұқар: «Абылай ханның қасында» (29) деп жырлағанда, Махамбет Жәңгірге «Хан емессің қасқырсың» (109) немесе «Ханнан кегім ала алмай» (111) дегенінде, хан сөзі өзінің тура мағынасында, өз дәуірінің шындығын суреттейтін актив сөздердің бірі ретінде қолданылып тұрса, ХІХ ғасырдың ІI жартысында хан енді не өткенді суреттейтін, не ауыспа- лы мағынада қолданылатын историзмге айналады. Дегенмен қазіргіге қарағанда, бұл историзмдер – Абай тұсында әлі де ізі суымаған, жиірек қолданылатын элементтер. Мысалы, Абай шалға барған жас қыздың халін суреттеу үшін жай шал- ды не бай шалды, не болыс, не би шалды атамайды.Тұрыпты хан қолында бір сұлу қыз деп, ханды атайды. Сүйінбай ресми титулы болмаса да, Тезек төрені хан Тезек (кейде, тіпті, пат- ша Тезек) деп атайды. Хан, сұлтан, құл, күң, қарашы сияқты историзмдер біз сөз етіп отырған дәуірде ауыспалы мағынаға оңай және тез ие болатынын байқаймыз. Бұл тәрізді көне 145 сөздер қатысқан мақал-мәтел, фразалар да ХІХ ғасырдың ІI жартысындағы жалпыхалықтық сөйлеу тілінде әлі де мол және актив қолданылатындығы әдеби тілдің бұл сөздерді әлі лексикалық қазынадан шығарып тастамауына себепкер болған тәрізді. 2. ХІХ ғасырдың ІI жартысындағы әдеби тілде бірқатар көнерген сөздердің сақталуы, біздіңше, көркем әдебиеттің басым жанры – поэзия болғандығында. Қарындас, алаш, та- лай, ұлық, ұғыл, түзік тәрізді сөздермен тұлғалар поэзия тіліне қажет синонимдср қатарын түзейді: қарындас ~ туысқан ~ ел ~ жұрт, алаш ~ халық ~ жұрт, талай ~ бақ ~ пешене, ұлық ~ ұлы, ұғыл ~ ұл, түзүк ~ түзу. Ал синонимдер – поэзия тілінде образ үшін де, экспрессивтік бояу үшін де, ұйқас үшін де қажет бұйымдар. 3. Бірқатар көне сөздер XIX ғасыр әдеби тілінде ауыз әдебиеті үлгілерінің әсерімен сақталған. Ескі қару-жарақ ат- тары мен қол, аламан сияқты сөздердің қолданылуы қазақ халқының әр алуан сыртқы жаулармен күресін бейнелейтін батырлар жырларына байланысты. Ауыз әдебиетінің өзге де мұраларынан жазба әдебиетке қар (әйел), дат (дат тақсыр), алдияр, қырым (қызы қырымға) т.б. архаизмдер көшкен. Қазақтың жазба әдеби тілінің, оның ішінде, көркем әдебиет стилінің қайнар бұлағының бастысы ауыз әдебиеті екені сөздіктің архаизмдер тобынан да байқалады, фольклор үлгілеріндегі көне сөздер әр алуан мақсатпен жазба көркем әдебиет тілінде, оның ішінде Абай тілінде, қазіргіге қарағанда молдау да, жиірек те қолданылған. |