Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| қарамын деген сөйлемдерге қарағанда төре терминінің анто-
ним формасы қара сөзі екенін аңғарамыз. Бұл жердегі қара – «халық, бұқара» мағынасында емес, тек қара «нәсілі төре емес, ақ сүйек емес» деген мағынада. Төре сөзінің бұл – 1-мағынасы. Бұл мағынаны 1900 жылғы Лаптевтің сөздігі айқын білді- реді: төре – сын хана или султана, не вступивший или не вы- бранный еще в кақую-нибудь должность, и вообще потомки прежних ханов, которые у нас титулуются солтанами. Абай заманында бұл сөздің басқа да мағыналары болған. Төре сөзі патша үкіметінің әкімшілік және әскери мекеме- лерінің қызметкерлерін атауға пайдаланылған. Абайда осы мәнде жұмсайды. Баласы Әбдірахман туралы өлеңінде ақын: Төре болдың, бас болдың –Көкірегінді кермедің (I, 184). Түрленіп төре болдым деп, Есерленіп шатпаған (I, 185) дейді. Мұндағы төре – үкіметтің әскери мекемесінде қызмет етуші адам. Ыбырай төре сөзін «чиновник, служащий» мағынасында да, «господин» мағынасында да қолданады: ...Бір төре өзінің баласымен бақшаға барып... (Алтынсарин, 1879. 5). Бір күн ұста мырзаға айтты: «Төрем, қарап тұрғанша шеге соғуды үйренсеңші» (Сонда, 36). Демек, төре сөзінің «ел билеуші әкім, чиновник» деген екінші жаңа мағынасының үстіне осыдан шыққан үшінші мағынасы және пайда болған. Ол орыстың «барин, господин» деген сөздерінің баламасы ретінде қолда- нылуы. Мұны да өткен ғасыр сөздіктері регистрациялаған: төре – боярин, султан, господин (Букин, 1883); төре – барин, господин, офицер (Лаптев, 1900). Ал төре сөзінің төртінші және бұрыннан келе жатқан мағынасы – билік, бидің шешімі, кесімі». Абай төре сөзін «хан тұқымы» және орыс администра- циясының чиновнигі, әкім мағыналарында қолдана отырып, оны бір нәрсенің «ең үлкені, жақсысы» деген ауыспалы мағы- насында да келтіреді: Құс төресі біздерге Сіз боларсыз бір күні (II, 136). 173 Билеуші топқа жататын феодалдардың белгілі бір әкімші- лікті атқаратындарының атауы болған аға сұлтан сөзі өткен ғасырдың II жартысында актив қордан шыға бастағаны байқалады, өйткені 1822 жылғы устав бойынша енгізілген аға сұлтан лауазымы 1867 -1868 жылғы реформа бойынша жойылғаны мәлім. Абай сұлтан сөзін ауыспалы мағынадағы («әмірші, басшы») төре-нің синонимі ретінде бірер жерде қолданған: (Адам баласын Құдай тағала мұнша салахият иесі қылғаны хикметпенен өзге қайуанға сұлтан қылғандығына дәлел емес пе (II, 183). Қазақ қоғамындағы басты феодал табының атауы – бай.Бұл да – сөз етіп отырған дәуірде көп мағыналы сөз. Бір нәрсеге молдықты, барлықты білдіретін сын есімдік мәні мен «әйелдің күйеуі» деген мағынасын былай қойғанда, бай сөзі – бұл кезде актив әлеуметтік термин. Бұрынғыша қоғамдағы үстем феодал тапты, қазақ экономиқасының негізгі байлықтары – мал мен жердің иесін білдіретін атау. Бірақ бұл кезде бай – тек мал (және жер) иесі емес, сонымен қатар саудамен, ақша капиталымен, тіпті кейбіреулері өнеркәсіп иелігімен айналыса бастағандар. Демек, бұл кезеңде көркем әдебиетте, әсіресе Абай тілінде бай сөзінің әлеуметтік тапты білдіретін терминдік мәні айқындала түседі де қарама-қарсы тап атауы – кедей (жарлы) сөзімен қатарласа қолданылады: Бай кедейді көрмейді (Шортанбай, 156). Біреу бай болса, біреу кедей болса (II, 184). Қоғам құрылымындағы үлкен өзгерістер еңбекші шаруа- лар табында болды. Қазақстанның экономикасында болған өзгерістерге сай, еңбекші бұқараны қараудың жаңа түрлері пайда болды. Бұрын қазақ қоғамында болмаған жалдама еңбек тәрізді түрлері бірте-бірте көріне бастады. Шаруа- лар өз ішінен айқын дифференциациялана бастады. Осыған сай бір таптың өз ішінде дараланып көріне бастаған жеке топтарының әрқайсысының өзінше аталу қажеттігі туды. Енді бұрынғыдай барлығын да кедей және жарлы сөздерімен атай салуды тіл практикасы азсынғаны байқалады. Сондықтан XIX ғасырдың II жартысындағы шаруалардың кедей, жарлы де- ген атауларымен қатар, шаруа, қоңсы, жатақ, жалшы деген 174 айырым атаулары қолданылып, олардың өзі терминдік мән алады. Бұлардың барлығы да – әрине, бұрыннан (ең кемінде XIX ғасырдың басынан бастап) қазақ лексикасында бар сөздер, бірақ олардың лексикалық мағынасы әрқашан бірдей болған емес. Шаруалардың бір бөлегі соншама кедейленіп, экономикалық күйі жағынан өз дербестігін жояды, яғни көшер көлік, сауар мал, сатар қарасы мүлде болмағандықтан, байларға толық экономикалық тәуелді топқа айналады. Міне, осылар тілде қоңсы деген атауға ие болады 139 . Ал бұрынырақ бұл іспеттес жағдайдағы топ қазақ тілінде байғұс деп аталғаны байқалады. Осы ретте байғұс (қоңсы) пен қарашы категорияла- ры аналогиялас: қарашы жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|