Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
| жатақтар арасынан шығады»
146 . Дегенмен жатақ сөзі Абай тұсында тек ең соңғы көрсетілген мағынада ғана қолданылады деп кесіп айтуға болмайды. Сөз жоқ, жатақтың басым, негізгі ұғымы «қалалар мен орыс поселкелерінің маңындағы әр алуан кәсіппен айналысқан отырықшы қазақтар» дегенді білдіреді. Сондықтан да болу керек, А. Старчевский жатақ сөзін оседлый киргиз деп аударады («Спутник»... 1878). Кейбір зерттеушілерге қарағанда, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында тек жоқ-жұқа кедейлер емес, кейбір ауқатты шаруалар да қала-село маңынан тұрақты қоныс теуіп, өз шаруасын базар қажетіне өтеуге лайықтап жүргізе бастайды. Олардың бірқатары әр алу- ан кәсіппен, кейбіреулері егіншілікпен, үшінші біреулері сау- дамен айналысып, енді жатақтардың өз ішінен таптық жіктелу басталады. Жатақтардың ең көп өрбіген жері Семей облысы болады. Сөйтіп, жатақ сөзінің о бастағы көшуге көлігі бол- май, қыстауда «жатып» қалған ең сорлы кедей деген мағынасы ғасырдың соңына қарай айтарлықтай өзгереді 147 . Ал Абайдың «Зекет жиып, егін сап, Тойдырып ғаріп, жатақты» (I, 186) дегендерінен де жатақ сөзінің егіншілік кәсібімен айналысқан отырықшы топ деген мағынасы аңғарылады. Еңбекші бұқараның жоғарғы көрсетілген топтардан өзге бір бөлігі және болды. Олар – экономикалық жағынан байға толық тәуелді емес, бірер болса да көшер көлік, сауар малы барлар. Оларды тілде шаруа, кедей, кедей шаруа деп атаған. Абай бұл топты көбінесе кедей деп береді: Кедейдің өзі жүрер малды бағып (I, 72). Қоғамның әлеуметтік топтарын са- нап өтетін 8-сөзінде болыс, би, бай, ұры-залым, сұм, сұрқия, кедей дегендерді атайды да осы соңғы терминнің образды 145 Зиманов С. Көрсетілген еңбек. - 251-б. 146 Бекмаханов Е. Көрсетілген еңбек. - 187-188-б. 147 Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане поел. четв. XIX и начала XX в. - Алма-Ата, 1963. - 159-163. 180 дублеті ретінде қой жүнді қоңыршалар деген тіркесті келтіреді (II, 166). Әрине, коңырша сөзі әлеуметтік термин боп орныққан жоқ (және Абай оны термин ретінде қалыптастыру мақсатымен қолданған емес). Абайдың кедей деп отырғандарының бәрі – қой жүнді қоңыршалар емес, титығы құрып, жалшылыққа ке- туге аз-ақжетпей жүргендер. Мысалы, Барында баймын деп мақтанады. Жоғында баяғыда мал бітіп еді деп мақтанады. Ке- дей болған соң, тағы қайыршылыққа түседі (II, 168). Шаруа сөзінін кедей-дің дублеті ретінде қолданылуы Абай- да сирек болса да бар. Шаруаның біреуі екеу болып, жаңа жол- мен көбейіп дәулст өнер (1,123). Бірақ бұл жердегі шаруа сөзін кедей деген терминнен гөрі «шаруа баққан адам» деген жалпы- лама ұғымда деп те түсінуге болады. Шаруа вариантының бұл мағынасы мына сөйлемде тіпті айқын: Қайын бардық, Қатын алдық, Енші тиді азғана. Шаруа атандық, Енді ойландық, Қала берді бозбала (I, 130). Шаруа сөзі Абайда әлеуметтік топ, тап атауы ретіндегі терминдік мағынадан гөрі, шаруа қылу, шаруаға үйрену тәрізді тіркестерде келіп немесе жеке тұрып, «күн көріс кәсібі, жұмыс» деген мағыналарда жиі қолданылған: Оралып ешбір шаруа оңалмай жүр (I, 34); Шаруаға қыры жоқ (I, 59); Сыпайы жүр де шаруа ойла (I, 240); Осы бір ұры, бұзақы жоғалса, жұртқа ой да түсер еді, шаруа да қылар еді (II, 169). Еш шаруа, өнерге үйрене алмай (II, 213). Бұл кезде шаруа сөзінің «кәсіп», «жұмыс» ұғымында жұмсалуы жалғыз Абайда емес, өзгелерде де басым болғанын байқаймыз. Мысалы, Ду- латта шаруа жию, шаруа істеу тіркесі жиі кездеседі. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|