«развитие науки и инновации в современном мире: проблемы и перспективы»

97 
 
қажет. Кӛршілес валюталық нарықтардың теңге айырбас бағамының қалыптасуына 
ықпалын зерттеу мен бағалау жӛнінде сараптамалық жұмысты жалғастырған жӛн.  
Елдің экономикалық қауіпсіздігі қатерімен тікелей байланысты қаржы саласы 
мәселелерінің бірі – «капиталдардың безінуі». Нарықтық қатынастардың бастапқы 
кезеңінде Қазақстанда капитал кемуінің негізін шет елге шикізат қорларын шығару 
операциялары құраған болатын. Бұл операциялар бірқатар жағдайларға байланысты 
үлкен  табыс  әкелді:  кедендік  және  валюталық  бақылаудың  болмауы,  ішкі 
бағалардың  әлемдік  бағалардан  әлдеқайда  тӛмен  болуы  және  т.б.  Капиталдардың 
«безінуі»  жоғары  инфляция,  жаппай  жекешелендіру  мен  мемлекеттік  мүлікті 
жымқыру  жағдайында  жүрді.  Әрі  қарай  бұл  үдеріс  мемлекеттік  қаражаттарды 
кӛлеңкелі  бӛлумен,  кәсіпкерлердің  ӛндірісті  қысқарту  барысында  кіріс  деңгейін 
тұрақтандыруға ұмтылысымен, отандық валютаға сенімсіздік факторымен қолдауға 
ие болды.  
Қылмыстық  жолмен  қол  жеткізген  ақша  қаражаттарын  заңдастыру  –  ақша 
айналымы  саласында  мемлекет  мүдделерін  қорғаудың  жалпы  мәселелерінің  бірі. 
Аталған  саладағы  теріс  құбылыстардың  қатарында  мемлекет  пен  оның  қаржы 
институттарының шығу тегі беймәлім капиталдардың ағымынан аз қорғалуы да бар. 
Әлемдік  тәжірибе  нарықтық  қатынастар  механизмінің  ӛз-ӛзіне  жеткіліктілігі 
есебінің  бұрыстығын  кӛрсетеді,  экономикалық  қылмыстардың  кең  кӛлемділігі 
осыған дәлел.  
Дамыған  елдер,  атап  айтқанда,  АҚШ,  Франция  ӛз  уақытында  ел 
экономикасын  жақсарту,  сонымен  қатар  шет  елден  ақшаны  қайтару  үшін 
заңдастыру қағидасын пайдаланған.  
Қазақстанда 2001 жылы жазда ӛткізілген капиталдарды заңдастыру бойынша 
акцияларды ӛткізу кезеңінде 2928 куәлік берілді. Бір  күнде 13 шілдеде (акцияның 
соңғы  күні)  банктерге  20  млрд.  теңгені  құрайтын  қаражат  ӛткізілді  (шамамен  140 
млн  доллар),  яғни  Қазақстанның  жылдық  қорғаныс  бюджеті.  Жалпы,  Қазақстан 
Республикасының  Ұлттық  банкінде  заңдастырудан  түскен  қаражаттарды  ақша-
несие саясатына немесе инфляцияның ӛсіміне тӛнген қатер ретінде қарастырмайды.  
Алайда,  біздің  кӛзқарасымыз  бойынша,  аталған  құбылыс  экономикалық 
қауіпсіздікке  сӛзсіз  қатер  тӛндіреді,  себебі  капитал,  шикізат  және  энергетикалық 
ресурстарды шетелге шығару кӛлеңкелі экономиканың дамуы мен қайта ӛркендеуін 
қамтамасыз  етеді.  Заңдастырылған  ақшалар  автоматты  түрде  ақша  массасын 
кеңейтеді, тауарлар мен қызметтердің ӛндіріс кӛлемі ӛзгеріссіз қалған жағдайда, ол 
елдегі инфляциялық шиыршықты шыр айналдыратын факторға айналуы сӛзсіз.  
Инфляция  деңгейін  қадағалау  экономикалық  дамудың,  әлеуметтік 
тұрақтылықтың,  инвестициялық  климатты  сақтаудың  негізгі  факторы  болып 
табылады.  Инфляциялық  үдерісті  тиімді  реттеу  факторларды  жан-жақты  сараптау 
негізінде  жүзеге  асырылуы  тиіс.  Мұнда  инфляция  себептерінің  қатарында 
инфляцияға  қарсы  шаралардың  тиімділігіне  әсер  ететін  негізгі  факторларды 
айқындап алған маңызды.  
Елдің  қаржы  нарығын  қадағалау  мен  реттеуде  Ұлттық  Банк  тарапынан 
атқарылатын  шаралар  мен  мүдделердің  экономикалық  тұрақтылықты  қамтамасыз 
ету факторы ретінде маңыздылығы зор. 
 
Әдебиеттер 
 
 1. Министерство финансов Республики Казахстан, 2013.www.minfin.kz. 
 2. Указ Президента Республики Казахстан «О Концепции развития     финансового сектора 
Республики Казахстан в посткризисный период» 2010 г.  

98 
 
3.  Ананд,  М.Р.,  Гупта,  г.Л.,  Дэш,  Ранджан  (2012).  ««Кризис  еврозоны:  его  масштабы  и 
последствия»» (Архив экономических исследований REPEC): 22. Проверено 6 июня 2012. 
4.  Стратегия  «Казахстан-2050»:  новый  политический  курс  состоявшегося  государства». 
Казахстанская правда, 15 декабря 2012 г., с.1-8. 
5.   www.nationalbank.kz – официальный сайт Национального банка. 
 
ӘОЖ: 377-6 
ҚР-ДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУДЫҢ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ        
    
Башпанов О.Р., Башпанова Э.О. 
 
ХГТУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Индустриального-инновационного  развития  Республики  Казахстан  направлена  на 
формирование  государственной  экономической  политики  Республики  Казахстана  и  нацелена  на 
достижение устойчивого развития страны путем диверсификации отраслей экономики и отхода 
от сырьевой направленности развития к перерабатывающей. 
 
Summary 
Industrial-Innovative Development of Kazakhstan is aimed at the formation of the state policy of the 
Republic  of  Kazakhstan  and  is  aimed  at  achieving  sustainable  development  through  economic 
diversification and shifting from extraction to processing. 
 
Индустриялық-инновациялық  дамудың  2010-2017  жылдарға  арналған 
стратегиясының  негізгі  бағыттары  бойынша  елімізде  жұмыстар  жүргізіліп  келеді. 
Мемлекет жоғары технологиялы ӛндірістер қалыптастыруға, оның ішінде шетелдік 
те, салааралық та технологиялар трансфертінің тиімді жүйесін жасауға жәрдемдесу 
үстінде.  Сонымен  қатар,  жоғары  ғылыми-технологиялық  әлеуеті  бар  ғылыми-
техникалық  және  ӛнеркәсіптік  ұйымдар  мен  кәсіпорындар  желісі  бар  қалаларда 
қазіргі заманғы ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазіргі 
заманғы  элементтерінің  қызметін  (технопарктер,  ұлттық  ғылыми  орталықтар, 
ғылыми-технологиялық  аймақтар  және  c.c.)  қолдауда.  Индустриядан  кейінгі 
экономика  тұрғысынан  алғанда  озық  салаларды  дамытуда  қазіргі  ғылыми-
техникалық  әлеует  салаларын  пайдалану  мүмкіншілігі  біздің  елімізде  де  берілген. 
Қазақстан  қазірдің  ӛзінде  мына  салалардағы  әзірлемелер  негізінде  ғылымды  кӛп 
қажет ететін ӛндірістерді дамыту үшін белгілі бір ғылыми базаға ие, оның ішінде: 
биотехнологиялар  (ауыл  шаруашылығы  дақылдарының  жаңа  сорттары  мен 
жануарлардың   генотиптері,  бактериялар  штамдары  және  басқалары);  ядролық 
технологиялар;  ғарыштық  технологиялар;  жаңа  материалдар,  химиялық  ӛнімдер 
және  басқаларды  жасау.  Ғылыми-техникалық  және  ӛндірістік  ұйымдар  мен 
кәсіпорындардың 
инновациялық 
қызметін 
ынталандыруға, 
ғылым 
мен 
инновациялар  салаларына  инвестициялар  тартуға,  ӛнеркәсіп  пен  қызмет  кӛрсету 
саласына инновациялардың жылдамырақ енуіне бағытталған заң шығару базасы да 
елімізде  барынша  жетілдіріліп  жатыр.  Бұл  дегеніміз,  бізде  индустриалды-
инновациялық саясаттың алғышарты жасалып қойғанын кӛрсетеді. 
Президентіміздің жемісті еңбегінің арқасында еліміз дамыған 50 мемлекеттің 
қатарына  қосылды.  Бүгінгі  таңда  Қазақстан  күрделі  экономикалық  және  саяси 
міндеттерді табысты шешуде басқа елдерге үлгі болатын деңгейге кӛтерілді. Ендігі 
уақытта  Қазақстанның  бәсекеге  қабілетті  30  елдің  кӛшбасшылығына  ұмтылуы 
заңды  құбылыс.  Ӛйткені,  еліміздің  экономикалық  әлеуеті  мен  қоғамдағы  саяси 
тұрақтылық, демократияның дамуы оған мүмкіндік беріп отыр. ХХІ ғасыр білімнің, 

99 
 
ақпараттың  жаңа  технологияның  ӛрістеу  ғасыры.  Білімнің,  ғылымның  бәсекеге 
қабілеттілігі бұл күнде кӛптеген мемлекеттер үшін кӛкейкесті мәселе болып отыр. 
Озық ғылыми-техникалық инфрақұрылымсыз және кәсіби шеберлігі жоғары білімді 
кадрларсыз,  жаһандану  талаптарына  сәйкес  даму  мүмкін  емес.  Осы  мақсатта 
отандық  ғылым мен білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндет–білім мен 
ғылымды халықаралық деңгейге кӛтеру. Экономикамыздың жаңа даму кезеңіне ӛту 
процесі халық шаруашылығының нақты секторын, әсіресе, ең басты саласы болып 
табылатын  индустрияны  қайта  құру  мен  дамытуда  маңызды  да  сапалы  ӛзгерістер 
енгізумен  басталды.  Аталмыш  кезеңде  индустриялық  ӛнімдер  ӛндірісінің  артуы 
осы  сала  құрылымындағы  жағымды  ӛзгерістермен  байланысты  болды.  Дәлірек 
айтсақ,  мұнай,  газ,  қара  және  түсті  металлургия  мен  азық-түлік  және  текстиль 
индустриясы  ӛнімдерін  ӛндіру  және  ӛңдеуге  қатысты  салалардың  салмақ  үлесі 
айтарлықтай мӛлшерде артты. 
Жалпы,  2014  жыл  –  Қазақстандағы  индустрияландырудың  алғашқы 
бесжылдығы  аяқталып  олардың  нәтижелері  сараланды.  Шындығында,  бағдарлама 
барысы елдік дамудың келбетін кӛрсетіп қана қоймай, келешекке деген нық сенімді 
айқындай түскен секілді. Ӛйткені,  дәл осы күні  Мемлекет басшысы  жалпыұлттық 
телекӛпір  арқылы  ел  аймақтарымен  байланысып,  Үдемелі  индустриялық-
инновациялық  даму  бағдарламасы  дүниеге  келтірген  инвестициялық  жобалардың 
және  бір  парасының  тұсауын  кесті.  Үкіметтің  ӛткен  бесжылдық  ішінде  ел 
дамуының  бас  бағдарына  баланған  индустрияландыру  саясатына  бар  күш-жігерін 
арнағаны сӛзсіз. Үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге 
асыруға  арналған  кеңестің  қорытындысы  бойынша,  сонау  жылдары  дағдарыс 
дауылы  дамуға  кедергі  келтіріп,  экономиканы  тұралатып  тұрған  тұста  қолға 
алынған  индустрияландырудың  бергені  аз  емес.  Үкімет  те  Индустрияландыру 
картасында  межеленген  бағдарламалардың  нақты  орындалуына  баса  мән  беріп, 
кӛрсеткіштердің орындалуын қатаң қадағалаған. Нәтижесі де баршылық. Мәселен, 
индустрияландыру  бағдарламасы  жүзеге  асқан  4-5  жыл  ішінде  672  жоба  іске 
қосылыпты. Ең бастысы, 69 мыңға тарта жаңа жұмыс орындары ашылған. Сӛйтіп, 
жаһанды  жұмыссыздық  атты  құбылыс  жалмап  тұрған  тұста  Қазақстанның  осы 
саладағы  кӛрсеткіші  уыста  ұсталды.  Сонымен  қатар,  ӛткен  жылдар  ішінде 
индустрияландыру  арқасында  Қазақстанда  бұған  дейін  шығарылмаған  325  түрлі 
жаңа  ӛнімдер  ӛндірісі  игеріле  бастаған.  Бұл  да  индустрияландыру  саясатының  ел 
игілігіне айналғанының нақты кӛрінісі. 
 Үдемелі  индустриялық-инновациялық  даму  бағдарламасы  аясындағы  12 
негізгі индикатордың 10-ында жоспарлы ӛсім кӛрсеткіші тіркеліпті. Мәселен, 2008 
жылмен  салыстырғанда  ӛңдеуші  ӛнеркәсіп  саласындағы  қосылған  құн  салығының 
нақты ӛсімі 2015 жылы 24,5 пайызға артқан. Ел кәсіпорындарының инновациялық 
белсенділік  кӛрсеткіші  де  екі  есеге  ӛсіпті.  Жалпы  ішкі  ӛнімдегі  энергияның 
қамтымдылық деңгейі 2008-2012 жылдар аралығында 13,6 пайызға тӛмендеген. Бұл 
бәсекелестікке  қарай  бетбұрысты  білдірсе  керек.  Тоқтала  кететін  жайт,  машина 
жасау,  құрылыс  индустриясы  мен  химиялық  ӛнеркәсіп  салалары  ӛңдеуші 
ӛнеркәсіптегі  ӛсімнің  негізгі  драйверлері  саналады.  Бұл  ретте  машина  жасау  75 
пайызға,  металл  емес  ӛндіріс  пен  минералды  ӛнімдер  47  пайыз,  химиялық 
ӛнеркәсіп 28 пайызға ӛскен. Бұдан бӛлек, Үкімет индустрияландыру картасындағы 
жобалардың жүзеге асуын жүйелі қадағалап келеді. Жұмыс тобының мәліметтеріне 
қарағанда, картадағы жобалардың 80 пайызында жұмыс жоспарға сай жүріп жатса, 
шамамен  300  жоба  ӛздерінің  толық  ӛндірістік  қуатына  мінген.  Тұтастай  алғанда, 
Индустрияландыру  картасына  ілінген  жобалар  арқасында  3,2  триллион  соманың 
ӛнімдері  шығарылған.  Ал  Карта  аясындағы  жобалардың  шет  мемлекеттерге 

100 
 
экспортқа  шығарған  ӛнімдер  құны  133  млрд.  теңгені  құрайды.  Сонымен  қатар, 
Үкімет  қазір  48  республикалық  жобаны  жіті  бақылауға  алған.  Ал  сол  48-дің  15-і 
бірінші  бесжылдық  аясында  іске  қосылады  деп  жоспарланса,  республикалық 
жобалардың  басым  бӛлігі,  атап  айтқанда  8  трлн.  теңгені  құрайтын 33  жоба  келесі 
бесжылдықта  іске  қосылмақ.  Сӛйтіп,  индустрияландыру  бағдарламасының  нақты 
нәтижелері екінші бесжылдықта сезіле бастайтынға ұқсайды. Бейнелі түрде алсақ, 
бірінші  бесжылдық  индустрияландырудың  іргетасын  қалады,  енді  негізгі  жұмыс 
жанданбақ. Ендеше, бұл кезең Үкіметтен бұрынғыдан да сауаттылықты талап етеді. 
2015-2019  жылдарға  арналған  екінші  кезеңінде  Үкімет  нақты  басым 
салаларды  айқындау,  экспорт  бағдарын  арттыру,  бизнестің  қатысуын  арттыру, 
кластерлерді  дамыту  мен  ӛңірлердің  мамандануын  тереңдету  секілді  мәселелерге 
барынша  мән  берген. 
«Бірінші  бесжылдықта  негізінен  қолданыстағы 
кәсіпорындарды  жаңғырту  шаралары  жүзеге  асты,  сонымен  бірге  екінші 
бесжылдық  үшін  қуатты  салаларды  қалыптастыруға  ӛндірістік  негіз  қаланды.  Біз 
халықаралық  сарапшыларды  тарта  отырып,  қосылған  құн  тізбегіне  қатысты 
зерттеулер жүргіздік. 300-ден астам ӛнім сараланып, оның ішінде шикізаттық база, 
технология  мен  ӛндіріс  мүмкіндігінің  қолжетімділігі,  нарықтық  әлеуеті  мен 
экономикалық  тиімділігі  есепке  алына  отырып,  36-сы  басым  ретінде  айқындалды. 
Жалпы  алғанда,  ағымдағы  жылы  Үкімет  индустрияландыру  аясындағы  700  млрд 
теңгені құрайтын 120 жобаны іске қоспақ. 
 2017  жылға  дейінгі  қабылданған  Мұнай  және  газ  секторын  дамытудың 
кешенді  жоспарына  сәйкес,  елімізде  мұнай  ӛңдеу  17,5  млн  тоннаға,  мұнай 
тасымалы  98  млн  тоннаға  жетуі  тиіс.  Газ  ӛндіруді  жылына  35  млрд  текше  метрге 
жеткізу  міндеті  де  бар.  Мұның  барлығы  экономика  үшін  аса  маңызды  салалар 
екеніне  тоқталған  Елбасы  осы  бағытта  білікті  кадрларды  даярлаудың 
маңыздылығын  ерекше  атап  ӛтті.  Президенттің  айтуынша,  білікті  кадрлар  ең 
алдымен  индустрияландыру  сұранысының  талаптарына  жауап  беруі  тиіс.  Соған 
орай, Білім және ғылым министрлігі мен барлық ӛңірлер алдында білікті мамандар 
дайындау  міндеті  тұр. Қазірдің  ӛзінде  сұранысқа  ие  20  мамандық  пен  9  оқу  орны 
анықталған.  Түйіндей  айтқанда,  2015-2019  жылдары  жүзеге  асырылатын 
индустрияландырудың  екінші  кезеңі  экономиканың  теңдестірілген  құрылымын 
жасауға және жаңа жұмыс орындарын ашуға бағытталады. Соның ішінде, ҮИИД-2 
бағдарламасында  6  бағыт  бойынша  басымдық  беріліп,  негізгі  ӛзек  экономиканың 
теңдестірілген  құрылымын  жасауға  және  жаңа  жұмыс  орындарын  ашуға 
бағытталады. Жаңа жұмыс орындары елдің экспорттық әлеуеттін арттыратын қайта 
ӛңдеу  саласында,  макроэкономикалық  тұрақтылық  пен  оның  ӛсіміне  қаржылық 
негізді  қамтамасыз  ететін  дәстүрлі  шикізат  секторы,  инновациялық  және  қызмет 
кӛрсету  салаларында  ашылатыны  кӛзделіп  отыр.  Сонымен  қатар,  2015-2019 
жылдарға  арналған  Үдемелі  индустриялдық-инновациялық  даму  мемлекеттік 
бағдарламасы «Қазақстан-2050» Стратегиясы мен әлемнің 30 дамыған елі қатарына 
кіру мақсатының маңызды құралына айналатын болады. 
Шетел  инвесторлары,  отандық  кәсіпорындардың  табиғи  артықшылықтары 
бар,  шикізат  саласына  үлкен  қызығушылық  танытты.  Нәтижесінде  қомақты 
инвестициялық  ағымдар  ӛнеркәсіпте  оң  құрылымдық  ӛзгерістерді  туындата 
алмады.  Мысалы,  2015  жылы  жалпы  кӛлемі  $  4595,7  млн.  шетел 
инвестицияларының  $  2  187,8  млн.  тау-кен  ӛндіру  саласына,  $  993,7    млн.  ӛңдеу 
ӛнеркәсібіне,  $  624,2  млн.  металлургия  ӛнерәсібіне,  $  987,1  млн.  жылжымайтын 
мүлікпен операциялар саласына және т.б.. 
Әлемдік  тәжрибе  индустриалды-инновациалық  бағдарламаларды  құрудың  ең 
кемінде екі  жолы бар екенін кӛрсетеді. Бірінші  жолдың мәні    экономикалық  даму 

101 
 
мен  құрылымдық  ӛзгерістердің  локомотиві  бола  алатын  стратегиялық  маңызды 
салаларды  таңдаулы  мемлекеттік  қолдауға  саяды.  Ӛндірушілерге  ӛндірісті 
жетілдіруге және жаңа ӛндіріс салаларының пайда болуына ықпал жасайтын ӛнімді 
игеру  және  ӛндіруді  ұлғайту  міндеті  жүктеледі.  Ал  мемлекеттің,  шаруашылық 
субъектілердің  іскерлік  белсенділігіне  тікелей  ықпал  жасайтын,  ақша-несиелік, 
кедендік  және  тарифтік,  сонымен  қатар  инвестициялық  саясаты  таңдалған 
экономика  салаларын  қолдау  бойынша,  елдің  ұлттық  мүддесіне  бағындырылады. 
Әрине,  таңдалған  саларды  қолдауға  кӛп  кӛңіл  бӛлу  тек  басымдылықтарды  дұрыс 
анықтауды  ғана  емес,  елеулі  әкімшілік  күшті  де  қажет  етеді.  Сондықтан,  мұндай 
жолмен  индустриалды-инновациялық  бағдарламаны  тиімді  жүзеге  асыру,  тек 
сауда-экономикалық  және  ӛндірістік  қатынастарды  реттеуде  мемлекеттің  ролі 
күшті елдерде ғана мүмкін.  
Екінші  жолға  сәйкес,  барлық  ӛндірушілер  үшін,  ӛнеркәсіпті  инновациялық 
технологияларға  ауыстыруға  бағытталған,  бірыңғай  мемлекеттік  қолдау  шаралар 
жүйесі  құрастырылады.  Онда  экономиканың  құрылымын  жақсартудағы  жетекші 
роль жеке компаниялардың үлесіне тиеді, ал мемлекет нарықтағы кәсіпорындардың 
әрекетіне  ешқандай  қысым  кӛрсетпей,  қолда  бар  құралдардың  кӛмегімен  бұл 
процесске қажетті бағыт беріп отырады.  
Егер  екінші  жолды  ұстанса,  индустриалдық  бағдарламаның  негізі, 
инвесторларды  жаңа  және  белгілі  деңгейде  қатерлі  жобаларға  қаржы  салуға 
ынталандыратын,  преференциялар  мен  жеңілдіктерді  анықтау  болады.  Бұл  оңай 
міндет  емес,  ӛйткені  экономиканың  жеке  салаларында  инвестициялық  ахуалды 
жақсартуды қарастырады. Сондықтан құжатты құрастыру кезеңінен бастап ұлттық 
экономиканың  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  әр  саланың  инвестициялық 
тартымдылығын  бағалау  қажет.  Бұл  кезде  жалпы  жағдайдың  жақсаруына 
қарамастан,  ӛңдеуші  ӛнеркәсіп  саласының,  әсіресе  ғылыми  жетістіктерді  қажет 
ететін  ӛндіріс  салаларының,  тартымдылығы  тӛмен  болатынын  ескеру  қажет. 
Мұндай жағдайда мемлекеттің қатысуынсыз экономиканы құрылымдық жаңартуда 
елеулі  жетістіктерге  жету  мүмкін  емес.  Инвестициялық  іс-әрекетті  жандандыру 
шаралары  жобаларды  іске  асыру  кезеңінде  қатерлердің  жеке  және  мемлекеттік 
секторлар арасында тең бӛлінуін есекеру керек және еш  уақытта негізгі  қорларды 
жаңарту  және  ӛндірісті  инновациялық  даму  жолына  аударуды  ынталандыруды 
тӛмендетпеу керек.  
Қалыптасқан  жағдайда  Қазақстан  Республикасында  жаңа  индустриалдық 
саясат – ғылыми жетістіктер негізінде, бәсекелестік қабілеті жоғары ӛнім ӛндіруді 
ынталандыру арқылы ӛндірістің салалық құрылымындағы ӛзгерістерді жеделдетуге 
бағытталған  шаралар  кешенін  -  құру  қажеттілігі  бар.  Осы  анықтамаға  сәйкес, 
индустриалдық  саясатқа  дайындық  нарық  және  шаруашылық  субъектілері 
арасында  бәсекелестіктің  дамуы  жағдайында  ӛндірістік  секторды  мемлекеттік 
басқарудың негізгі жолдары мен принциптерін анықтаудан басталуы керек.  
Осы  тұрғыдан  ел  басшылығы  елдің  экономикасын  инновациялық  жолмен 
дамытуды  қамтамасыз  ететін  бірқатар  шаралар  қабылдауы  керек,  инновациялық 
саланы  мемлекеттік  басқару  жүйесін  реформалаудың  негізгі  элементі 
қаржыландыру  механизмдерін,  ғылыми  зерттеулерді  ұйымдастыру  және  салық 
саясатын жетілдіру болып табылады, соның ішінде: 

 
республикалық бюджеттен және басқа да кӛздерден ғылыми-зерттеу және 
тәжрибе-конструкторлық  жұмыстарды  қаржыландыруға,  дамыған  елдерге  тән 
мӛлшерде қаржы бӛлу; 

 
фундаменталды ғылымды, ғылым мен техниканың басымдылық бағыттары 
бойынша  жұмыс  істейтін  мемлекеттік  ғылыми  орталықтар  мен  мекемелерді, 

102 
 
мемлекеттік  және  басқа  жоғары  оқу  орындарын,  ғылыми  кітапханалар  мен 
ақпараттық орталықтарды тұрақты мемлекеттік қаржыландыруды қамтамасыз ету; 

 
ғылыми-зерттеу 
және 
тәжрибе-конструкторлық 
жұмыстарды 
қаржыландыру кӛздерінің кӛптігін қамтамасыз ету, мақсатты мемлекеттік қорларды 
белсенді қолдау есебінен; 

 
ӛндірістік  кәсіпорындардың,  банктердің,  халықаралық  ұйымдар  мен  жеке 
тұлғалардың ғылым саласына инвестиция салуына қолайлы жағдай жасау; 

 
ғылыми қызметті ынталандыру және қолдау үшін салықтық және кедендік 
жеңілдіктер енгізу; 

 
отандық  ғалымдардың  халықаралық  жобаларға  қатысуына  жағдай  жасау 
және қажетті ресурстарды беру.  
Инновациялық  қызметті  мемлекеттік  реттеу  механизмі  барлық  мүдделі 
құрылымдардың  пікірлерін  ескеруі  керек  және  сонымен  қатар  инновацияларды 
ынталандыру  бойынша  шараларды  қабылдауға  мүмкіндік  беруі  керек. 
Инновациялық саясаттың субъектілері мемлекеттік билік органдары (орталық және 
жергілікті), мемлекеттік сектор кәсіпорындары мен мекемелері, қоғамдық ұйымдар, 
ғылыми қызметкерлер мен инноваторлар болып табылады. 
 
Әдебиеттер 
 
1.  ҚP  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Нұрлы  жол-болашаққа  бастар  жол»    //  Егемен 
Қазақстан – 12 қараша 2014 ж.  
2.  ҚP  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Қазақстан-2050»  стратегиясы  қалыптасқан 
мемлекеттің жаңа саяси бағыты // Егемен Қазақстан – 15 желтоқсан 2012 ж.  
3. Завлин П.Н. Инновационная деятельность в условиях рынка.-СПб.: наука 2010 г. 
4. Инновационный менеджмент.  Ред. Ильянсковой С.Д. –М.: Банки и биржи, 2011 г. 
5. Маркетинг инновационного проекта –Киев: ВИРА-Р, 2011 г. 
6.Авраменко 
С. 
Новые 
формы 
инвестиций 
в 
условиях 
переходной      
экономики//Экономист. 1999. №3. 
7. Алипов С. Зарубежный венчурный капитал//Рынок ценных бумаг. 1999. №21. 
8. Ансофф И. Стратегическое управление.-М.:Экономика,1989. 
9. Анчишкин А.И. Наука – техника – экономика. М.: Экономика, 1986. 
10. Агробизнесті ұйымдастыру. С.Әбділдин. Алматы  2000 ж 
11. Багриновский К.А., Бусыгин В.П. Математика плановых решений. - М.: Наука, 1980. - 
224 с. 
 
ӘОЖ   657.471 
АУТСОРСИНГ ЖҤЙЕСІН ДАМЫТУДЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ 
 
Дуйсембекова Г.Р. - к.э.н., Нурлыбаев Б.У. -  магистрант 
 
 
Шымкент университеті 
 
Резюме 
Аутсорсинг  в  настоящее  время  стал  важнейшей  тенденцией  современного  развития  во  всех 
сферах  экономики,  во  многом  определяющей  развитие  национальных  экономик  и  структурные 
сдвиги  в  национальном  и  международном  разделении  труда.  На  фоне  процессов  глобализации 
аутсорсинг  выходит  за  рамки  отдельных  национальных  хозяйств.  В  новой  международной 
экономике  сфера  обслуживания  получает  импульс  к  ее  дальнейшему  расширению  и  обогащению 
ассортимента услуг с сохранением этой тенденции в перспективе. 
 
 
Summary 

103 
 
Outsourcing has now become the most important trend of modern development in all spheres of the 
economy, largely determines the development of national economies and the structural changes in the 
national and international division of labor. Against the backdrop of globalization outsourcing goes beyond 
individual national economies. In the new international economy service sector gets a boost to its further 
expansion and enrichment of the range of services with a continuation of this trend in the future. 
 
 
Кілт сӛздер: аутсоринг, бизнес-үрдістер, стратегия, инновация. 
 
Аутсорсингтің стратегиясы алғаш рет АҚШ-та әзірленіп, ӛткен ғасырдың 70-
ші жылдардың ортасынан бастап жүзеге асырыла бастады.Сонан соң оны Жапония 
және  еуропалық  елдер  белсенді  пайдалана  бастады.  Аутсорсингтің  нәтижесі  – 
«екінші»  экономиканы  қалыптастыру.  Оның  салыстырмалы  және  абсолютті 
ауқымы  аса  кеңейіп  отыр.  Мәселен,  АҚШ-та  «екінші  экономика»  бүкіл 
экономиканың   20% алып отыр.  
Олардың ғылыми-зерттеу институты аутсорсингті IT-аутсорсинг және бизнес-
процестерінің  аутсорсингі  деп  анықтайды.  Бұл  аутсорсинг  нарықтық  кӛшбасшы 
ретінде, екіншіден, нақты сипаттамасы және, сонымен қатар, біріншіден, ӛте егжей-
тегжейлі  тексеруді  талап  етеді  бӛлек  оқшауланған  IT-аутсорсинг,  қазіргі  заманғы 
аутсорсинг  негізін  қалаушы,  сондай-ақ  кез  келген  түрдегі  жіктеуге  болады. 
Ӛйткені, компаниялар басқа түрлері үшін тегіс кӛшу, содан кейін ғана, ең алдымен, 
IT-аутсорсинг  аутсорсинг  схемасын  пайдалана  бастау  бейім.  Алайда,  ӛндірістік 
аутсорсинг соңғы уақытта бірқатар компаниялардың қызметіне ӛсіп рӛл атқарады. 
Ӛндірістік 
аутсорсинг 
компаниясы 
ӛндірістік 
процестерді 
немесе 
компанияның  бүкіл  бүкіл  ӛндірістік  цикл,  оның  тізбегі  бӛлігін  тӛлеуді  білдіреді. 
Сонымен қатар, басқа да компаниялар мен аутсорсинг шеңберінде олармен одан әрі 
ӛзара іс-қимыл, олардың бірлік сату нұсқасын білдіреді. Американдық Менеджмент 
қауымдастығының (American Management Association) арқылы зерттеу, 1997 жылы 
кӛп  ӛнеркәсіптік  компаниялардың  жартысынан  ӛзінің  ӛндірістік  үрдісінің  кем 
дегенде бір компонентті аутсорсинг ретінде  кӛрсетті [1]. 
Осылайша, «Тойота» компаниясы қазіргі уақытта ӛнімнің тек нақты жобалау, 
құрастыру  және  маркетингпен  айналысады,  және  бӛлшектер  мен  құрамдас 
бӛліктері  ең  үшінші  тұлғалармен,  шағын  бизнес  ӛкілдерімен  жасалған.  Сонымен 
қатар,  бизнес  жүргізудің  мұндай  тәсілі  ұзақ  уақытта  іс  жүзінде  барлық  жапондық 
автошығарушыны  сипатталады.  «Үлкен  үш»  АҚШ-тың  автомобиль  ӛнеркәсібі 
нарығын  жаулап  алуды  бастаған  компаниялар  -    «General  Motors»,  «Ford»  және 
«Chrysler».  90-шы  жылдардың  басында  бұл  үш  компания  АҚШ  автокӛлік 
нарығының 25% жоғалтты. Жапон компанияларымен одақтарды құру және бизнес 
беру,  қолдау  процестер  ғана  емес,  сонымен  қатар,  негізгі  тек  оларға  жағдайды 
жақсартуға мүмкіндік берді [2]. 
ДСҰ  деректері  бойынша,  2001  жылы  Америка  Құрама  Штаттарында 
ӛндірілген автомобильдің құнының тек 37% бас компанияларда жасалды. Сонымен 
қатар  кӛліктердің  30%,  құны  17,5%  компоненттері  мен  озық  технологияларды 
сатып  алуға  арналған  Жапонияға  барып,  құрастыру  машиналар  үшін  Оңтүстік 
Кореяға  7,5%  жіберілді  -  Германияда  жобалау  үшін,  4%  -  Тайваньда  және 
Сингапурда  ақпарат  алу  үшін,  2,5%  -  Ұлыбританияның  жарнама  және  маркетинг, 
1,5%  -  Ирландия  мен  Барбадос  деректерді  ӛңдеу  үшін.  Электроника  ӛндірушілер 
және  телекоммуникациялық  фирмалар  ӛндірістік  аутсорсинг  компанияның 
пайдаланудың  бірінші  бумы  жоғары  технологиялы  бизнестен  басталады.  80-шы 
жылдары,  мысалы,  «Sony»,  «Philips»,  «Мицуи»  сияқты  ірі  компаниялар  Оңтүстік-
Шығыс Азия және Латын Америкасында жиі шағын ӛндірістік компаниялар қызмет 
атқарды.  Қызметкерлердің  иелері,  олардың  арасында  халықаралық  болып 

104 
 
табылады, жеке  мамандар мен тұтас қауымдар ретінде жұмыспен қамтуды жүзеге 
асыру арнайы компаниялардың еншісінде.  
Ақпараттық  технологиялар  (IT-аутсорсинг)  аутсорсингі  -  ақпараттық 
технологиялар,  желілік  инфрақұрылым,  атап  айтқанда  техникалық  қызмет 
кӛрсетумен  байланысты  арнайы  компанияларды  аудару  толық  немесе  ішінара 
функциялары; үздіксіз дамыту және техникалық қызмет кӛрсету бойынша кейіннен 
автоматтандырылған  бизнес-жүйелерді,  жобалау  және  жоспарлау;  жүйелік 
интеграция;  серверлер  мамандандырылған  компанияларға  корпоративтік  деректер 
базасын  орналастыру;  қоғамдық  веб-серверлер  құру  және  техникалық  қызмет 
кӛрсету; 
басқарудың 
ақпараттық 
жүйелері; 
компьютерлік 
жабдықтар, 
бағдарламалау, лизингтік сатып алу. 
Белсенді  дамыту  есебінен  технологиялық  компаниялардың  қарқынды 
дамуына  ӛз  бетінше  технологиялық  инновацияларды  бақылауға  және  үлкен 
техникалық қызметкерлер бар, оларды іске асыру үшін қиын екендігін бүкіл дүние 
жүзі  бойынша  ІТ-аутсорсинг.  Бұл  компаниялар  ақпараттық  технологиялар 
саласында  жоғары  білікті  мамандар  ұжымымен  тәжірибелі  ұйым  тарту  емес, 
ӛздерінің  арнайы  бірлік  құру  және  кеңейту  үшін,  әдетте,  неғұрлым  тиімді  болып 
табылады  екен.  Ғылыми-зерттеу  компаниялары  «IDC»  және  IT-аутсорсинг 
бойынша негізгі қайтару қаржылық басқарудың тиімділігін айтарлықтай ӛсуі болып 
табылады,  және  осы  қайтару  алудың  құралы  бай  техникалық  мүмкіншіліктері 
қосалқы  және  жоғары  білікті  кадрлар  екендігін  кӛрсетті.  Сонымен  қатар,  одан  әрі 
шығындарды  азайту  үшін  бірнеше  жеткізушілермен  жасалған  шарттар  санының 
ӛсуі үрдісі байқалады [3].  
IT-аутсорсинг  бірі  алуан  IT-аутсорсинг  жалпы  нарықтың  ӛте  маңызды  бӛлігі 
болып  табылатын  бағдарламалау  (бағдарламалық  қамтамасыз  етуді  әзірлеу 
шетелдік  компания  тапсырыс)  болып  табылады.  Атап  айтқанда,  динамикалық 
бағдарламалау, жаңа технологияларды әзірлеу және енгізу арқылы ӛткір толқынын 
жасауға  тырысатын  елдерде  дамыған.  Белсенді  бағдарламалық  қамтамасыз  етуді 
әзірлеумен  айналысатын  Оңтүстік-Шығыс  Азия  мен  Үндістанға  қатысты  болып 
келеді. Беларусь, атап айтқанда, бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу, олардың 
зияткерлік әлеуетін пайдалану керек емес, тек қана табиғи ресурстарды пайдалану 
арқылы  дамытуға  ұмтылады.  2000  жылы  Беларусь,  бағдарламалық  қамтамасыз 
етуді әзірлеу нарықтық 125 млн. АҚШ. Құрады. Әлемдік нарықта ғана 0,16% және 
ЖІӚ-нің 0,04% құрайды. Алайда, 2003 жылы бұл кӛрсеткіш 475 млн сомаға жетті. 
Әлемдік  нарықта  Беларусь  үлесі  осы  бағдарлама  екі  есе  болады,  ЖІӚ-нің  оның 
үлесі  0,15%  құрайды.  Кӛптеген  сарапшылар  60-ші  жылы  «аутсорсингі» 
тұжырымдамасын  енгізуді  түсіндіреді.  ХХ  ғасырда  ақпараттық  жүйелер  мен 
технологияларды  тарату  кезеңі  басталды.  1962  жылы  Electronic  Data  System 
Corporation құрылды. Бастапқыда компания бірнеше банктер үшін қызмет атқарды. 
Аталған  компания  $  4  млрд  кӛлемінде  General  Motors  жылдық  жинақ  әкелді. 
Осының    арқасында  ақпараттық  қолдау  пайда  болды,  ол  жаңа  бизнес  сегментін 
айқындады [4]. 
Компания  қызметкерлері  ӛз  бағдарламалық  қамтамасыз  етуді  пайдалану 
банктер  арқылы  жүзеге  асырылады.  Қысқа  мерзімде  оның  ӛнеркәсіпте  кӛшбасшы  
ретінде қабылдау зор техникалық күш жинау болды. Кӛптеген компаниялар толық, 
сайып  келгенде,  қызмет  кӛрсету  түпкі  пайдаланушылардың  сапасын  арттыруға 
әкелді.  Осылайша ӛткен ғасырдың 80-ші жылдары IT-аутсорсинг назарында және 
ірі  корпорациялардың  стратегиялық  мүдделерінің  аймағы  болды.  Қызметтердің 
аутсорсингінің  ауқымы  компьютерлік  техниканың  дамуына  сәйкес  кеңейтілді. 

105 
 
Oracle  компаниясының  мәліметі  бойынша  IT-аутсорсинг  қызметтерін  пайдалана 
отырып компаниялар еңбек шығындарын 75% астамын үнемдеуіне болады. 
Қазіргі  заманғы  бизнесті  мына  себептер  бойынша  аутсорсингсіз  елестету 
қиын: 
-
 
кӛптеген  компаниялар  бәсекеге  қабілетті  болу  үшін  ең  соңғы  ғылым  мен 
технологияларды пайдаланып жасалған; 
-
 
маманданған  және  тұрмысы  тӛмен  компаниялардың  пайдасы  үшін  ӛз 
қызметтерін ұсынуға дайын мамандардың қолында қазіргі заманғы технологиялар, 
білім  мен  тәжірибенің  болуы.  Бұл  негізгі  қызметі  туралы  ӛз  ресурстарын 
шоғырландыру  үшін  мүмкіндігі  ретінде,  барлығы  үшін  ыңғайлы  болып  табылады 
[5]. 
Қазіргі уақытта, аутсорсинг қатаң бәсекелестік жағдайында бәсекеге қабілетті 
және  тиімді  компанияларды  құрудың  қазіргі  заманғы  әдісі  болып  саналады. 
Шығындарды  азайту  тиімділігін  арттыру  және  сол  арқылы  компанияның 
акционерлік  құнын  әсер  етуінің  стратегиялық  құралы  ретінде  пайдалана  отырып, 
аутсорсингті пайдалану қажет. ХХ ғасырдың 90-шы жылдары компанияның барлық 
функциялары  күрделі  және  жетілмеген  деп  бӛлуге  болады,  яғни,  оның  мәні 
«виртуалды ұйымы» тұжырымдамасын білдіреді. Бұл тұжырымдама компанияның 
білім,  оның  бәсекелестік  артықшылық  ең  маңызды  дерек  кӛзі  болуы  фактісіне 
негізделеді. Қазіргі заманғы экономикалық теорияды «виртуалды ұйым» түсінігінің 
кӛптеген  анықтамалары  бар.  Виртуалды  корпорациясы  -  бұл  тәуелсіз 
компаниялардың  уақытша  желісі  болып  табылады  -  жеткізушілер,  клиенттер  мен 
бәсекелестер,  ақпараттық  технологияны  біріктірдік.  Біз  қазіргі  заманғы  бизнес 
шындығынан  қатысты  «виртуалды  ұйымдастыру»  түсінігін  қарастыратын  болсақ, 
онда  біз  нарықта  жаңа  ӛнім  әзірлеу  және  жылжыту  үшін  компания  айтарлықтай 
ресурстарды тартуды талап етеді [6].  
Кейбір  бағалаулар  бойынша,  бизнесті  компаниялардың  2020  жылға    90%  -ға 
дамыған  елдерде  «виртуалды  ұйымдардың»  кейбір  нысанын  қолдануға  болады. 
Соңғы  жылдары,  сондай-ақ  әлемдік  аутсорсинг  ӛте  ӛзекті  тұжырымдамасы  болып 
табылады. Ол халықаралық еңбек бӛлінісі үшін мүмкіндіктерді оңтайлы пайдалану 
үшін  ең  қолайлы  болып  табылады.  Аутсорсинг  географиялық,  олардың  жұмыс 
уақыты  белдеу  айырмашылықты  пайдалануға  болады,  осылайша  орналасқан 
компаниялар  үшін  ең  тиімді  болып  табылады.  Нәтижесінде,  үздіксіз  ӛндірістік 
процесс  жүзеге  асырылады.  Жаһандық  аутсорсинг  халықаралық  бизнесті 
ұйымдастыру формасы болып табылады және экономикалық жаһандану процестері 
кӛрсетеді. Сауда және қызмет кӛрсету, жаһандану, технологияға байланысты еркін 
қозғалысы, ноу-хау және адам еңбек ӛнімдері, жаңа қазіргі заманғы бизнес-ортаны 
қалыптастыруды қарастырады.  
Компания  айтарлықтай  ӛз  бәсекелестерінен  артта  болса,  ол  қажетті  білім 
алуға  олардың  біреу  негізгі  қызметінің  кейбір  жүктей  алады.  Аутсорсинг  келісім-
шарт  жасасқан  кезде,  бұл  тәуекелді  аудару  функцияларын  азайтады  деп 
қабылдауымыз керек.  
Бұл  әрекетті  орындау  үшін,  ол  кез  келген  жасырын  шығындарды  анықтау 
және  аутсорсингтің  тұрақты  мониторингі  мен  ӛзара  іс-қимылды  қамтамасыз  ету, 
бастапқы  кезеңде қысқа  мерзімді  болуы  тиіс.  Сонымен  қатар,  ол  тұрақты  келісім-
шарт  ынталандыру  орындаушылардың  мүмкіндігін  қарастыру  қажет,  және  іс 
жабдықтаушысы нашар орындау мақсатында жоғалуына қатар ол, яғни стратегиясы 
«жеңіске-жеңіске»  қамтамасыз  етуі  тиіс  ынтымақтастық  екі  жолдарын  кӛрсету 
керек.  

106 
 
Келісім-шарт қызметтерін қамтамасыз ету үшін жеткілікті икемді болуы тиіс, 
ол  үшін  (әсіресе  бейтаныс  технологияларды  енгізу  қажеттілігіне)  стандартты 
шарттар  жасасу  қажет  емес,  демек  ол  шарттарына  байланысты  ӛзгереді  олар 
жасырын  шығындарды  қамтуы  мүмкін.  Бұл  кезеңде,  бұл  компанияның  негізгі 
қызметін дамыту үшін қажетті болып табылады және аутсорсинг оған мүмкіншілік 
береді, қызметкерлерді  шабыттандыру мүмкіндігіне ие болу үшін маңызды болып 
табылады. 
 
                                                        Әдебиеттер 
 
1.
 
Табулов  М.Ф.  Модель  и  процедуры  формирования  системы  аутсорсинга 
эксплуатационно-хозяйственной  деятельности  вузов.  //  Научное  периодическое  издание 
«Экономика. Налоги. Право»,2011, №3. 
2.
 
Андерсон  Э.,  Б.  Тринкл.  Аутсорсинг  в  продажах.  Фактические  издержки  организации 
сбыта через независимых торговых представителей: Пер. с англ. М.: Добрая кн., 2006. 
3.
 
Аникин  Б.А.,  Рудая  И.Л.  Аутсорсинг  и  аутстаффинг:  Учеб.  пособие  М.:  ИНФРА-М, 
2006. 
4.
 
Бюджетирование: теория' и практика. Финансовая академия. http://www.smartcat.ru/l/87 2 
1.shtml. 
5.
 
Вишняков О., Гайнутдинов Д. Аутсорсинг как инструмент реформирования компаний. 
CitCity/ http://citcity ru/13940. 
6.
 
Волкова  И;В.  Аутсорсинг  как  эффективное  решение  приоритетного  национального 
проекта  «Образование»  //  Научные  труды  Вольного  экономического  общества  России. 
2006, №78. 
 
ӘОЖ  657.6:336 
 
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК СТАНДАРТТЫНА 
СӘЙКЕСТЕНДІРІЛГЕН ЕСЕП САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Ертаев Е.Ж. – э.ғ.к., Керімбекова Ж.С. – магистрант 
 
Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассмотрены  порядок  формирования  учетной  политики  предприятия  в 
соответствии с Международными стандартами финансовой отчетности. 
 
Summary 
This  article  describes  the  procedure  for  the  formation  of  accounting  policy  of  the  enterprise  in 
accordance with International Financial Reporting Standards. 
 
Есеп саясаты кәсіпорын экономикасын нормативті реттеу жүйесінің маңызды 
элементі  болып  табылады,  ұйымның  бағалық,  инвестициялық,  жабдықтау  -  ӛткізу 
саясатын  ӛңдеу  үшін  негіз  қызметін  атқарады,  құрылымдық  бірліктердің  ӛзара 
бірлесіп  әрекет  жасау,  компанияны  тұтастай  басқару  механизмін  қамтиды.  Есеп 
саясаты кәсіпорында бухгалтерлік, салықтық, қаржылық, ӛндірістік есебін жүргізу 
үшін  ұйымды  басқарудың  Жоғарғы  органымен  қабылданатын  және  бекітілетін 
әдістер,  тәсілдер,  ережелер  жиынтығынан  құралады.  Есеп  саясатының  мәні  осы 
құжаттың маңыздылығын ашады. 
Есеп саясаты екі тұрғыда қарастырылуы мүмкін. Біріншісі – бұл мемлекеттің 
кәсіпорынға  қатысты  саясаты.  Осы  жағдайда  есептіліктің  қағидалары,  оның 
нысандары, жекелеген актив, міндеттемелер, кірістер мен шығындар түрлерін тану 

107 
 
критерийлері,  есептілік  баптарының  мазмұны  және  т.б.,  яғни  мәтіні  немесе 
мазмұны  ӛзгерген  жағдайда  ғана  ӛзгеретін    құрамалары  заң  жүзінде  реттеліп, 
нормативтік  актілермен  белгіленетінін  ескерген  жӛн.  Екінші  аспектісі  –  бұл 
«кәсіпорынның есеп саясатының» ӛзі. Нақты алғанда бұл шектеу түрлі орын алады, 
бірақ  есеп  саясатына  қатысты  оның  құрылымын  нақтылайтын  «синтетикалық» 
ереже жоқ [1].  
1  –  «Қаржылық  есептерді  ұсыну»  және  8  «Есеп  саясаты,  есептік  бағалаулар 
мен  қателер»  IAS  Халықаралық  қаржы  есептілігінің  стандарттарына  сәйкес  әрбір 
мекеме  ӛзі  ӛзінің  есеп  саясатын  жасайды.  Есеп  саясаты  –  бұл  мекеме  қаржы 
есептілігінін  дайындау  және  ұсыну  үшін  қолданатын  нақты  қағидаттар,  негіздер, 
келісімдер, ережелер, және тәжірибелер т.б. мәліметтер кӛрсетілген  кәсіпорынның 
құжаты. 
Халықаралық  стандарттарға  сәйкес  басшылық  барлық  қаржылық  есептер 
бухгалтерлік  есептің  Халықаралық  стандарттарының  талаптарына  жауап 
беретіндей  кәсіпорынның  есеп  саясатын  таңдап,  қолдануы  тиіс.  Осы  мәтінде  есеп 
саясатының  субъектісі  ретінде  кәсіпорынның  басшылығы,  ал  есеп  саясатының 
объектісі ретінде кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесі анықталған.  
Шетелдік  және  отандық  тәжірибені  теориялық  қорытындылау  кӛрсетіп 
отырғандай,  кӛптеген  елдердің  заңдылықтары  есепті  нормативтік  реттеудің  аса 
иілгіш  жүйесін  ұсынады:  мемлекет  тек  қана  есепті  жүргізудің  және 
ұйымдастырудың біріңғай құқықтық және әдістемелік негіздерін белгілей отырып, 
шаруашылық жүргізуші субъектілерге есепті жүргізу тәсілдерін (бастапқы бақылау, 
құндық  ӛлшеу,  шаруашылық  қызмет  фактілерін  ағымдағы  топтастыру  және 
қорытындылау)    таңдау  және  негіздеу  арқылы  олардың  әрекет  ету  жағдайларына 
сәйкес  есеп  саясатын  ӛздігінше  қалыптастыру  құқығын  береді.  Осының 
нәтижесінде  нормативтік  реттеудің  отандық  жүйесін  қалыптастыруда  және 
жетілдіруде,  есеп  жүйесін  қалыптастыруда  ұйымдардың  ролі  артады,  бұл 
нормативтік реттеуді дамытудың негізгі бағыттарының бірі болып табылады [2].  
Біздің  пікірімізше,  есеп  саясаты  қолдану  үшін  ұйыммен  таңдап  алынған 
бухгалтерлік  есепті  жүргізу  тәсілдерінің  жиынтығы  болып  табылады.  Түрлі 
активтер  мен  міндеттемелерді  есепке  алу  әдістері  бухгалтерлік  есеп  туралы 
ережелермен  белгіленген,  және  ұйым  олардың  қайсысын  пайдаланатының 
ӛздігінше шешеуі қажет. Егер кейбір нақты жағдайларға байланысты бухгалтерлік 
есепті жүргізу тәсілдері белгіленбесе, ұйым оны ӛзі әзірлей алады.  
Есеп  саясаты  –  бұл  бірнеше  есеп  баламаларының  ішінде  біреуін  таңдауды 
белгілейтін  ұйымның  ішкі  құжаты  ғана  емес,  ұйымды  басқару  тетіктерінің  бірі 
болып  табылады.  Есеп  саясатының  кӛмегімен  ақпаратты  ӛңдеу  үрдісінің  ӛзіне 
және, сонымен қатар, ӛнімнің ӛзіндік құнының, пайданың, салықтардың, есептілік 
баптарының мӛлшеріне әсер етуге болады. Есеп саясаты:  
−
 
шығындарды,  қаржы  нәтижелерін,  есептіліктің  баптарын  және  қаржы 
жағдайын басқарудың тетігі;   
−
 
есептелген салықтардың мӛлшерін басқару тетігі;   
−
 
бухгалтерлік  есеп  жӛніндегі  нормативтік  актілердің  қайшылықтарын  іс 
жүзінде шешу тетігі;  
−
 
есептік  үрдістерді  біріңғайландыру  және  олардың  еңбек  сиымдылығын 
тӛмендету тетігі;  
−
 
ХҚЕС қағидаларын жүзеге асыру тетігі ретінде қарастырылады.  
Дегенмен  кӛптеген  ұйымдарда  қазіргі  уақытқа  дейін  есеп  саясатын 
қалыптастыру  заңнамалармен  талап  етілетін  «бағынушылық»  болып,  нысаналы 
сипатқа ие, яғни құжаттың мазмұны емес, оның қолда бары маңыздырақ.  

108 
 
Кәсіпорынның есеп саясатын қалыптастыру мақсаттары 
Еңбек 
симдылығын 
тӛмендету 
Инвестициялық 
тартымдылықты 
жоғарылату 
ХҚЕС 
жақындату
 
Ақша ағымын 
оңтайландыру 
Осыған  байланысты  есеп  саясатының  екі  түрін  бӛліп  қарастыруға  болады: 
нысаналы  және  тиімді.  Тиімді  есеп  саясаты  –  бұл  ішкі  құжаттамалармен 
белгіленген,  ұйымның  даму  стратегиясына  сәйкес  келетін  және  іс  жүзіндегі 
заңдылық шегінде есеп жүйесінің әрекет етуінен барынша жоғары тиімділікке қол 
жеткізуге  ықпал  ететін  есепті  жүргізу  қағидаларының,  тәсілдері  мен  ережелерінің 
жиынтығы.  Осы  жағдайда  тиімділік  деп  мақсаттарға  қол  жеткізуді  және  есеп 
жүйесінің алдына қойылған мәселелерді шешуді түсіну қажет [3].  
Тәжірибені  талдау  есеп  саясатын  қалыптастыру  кезінде  мақсатты 
айқындаудың  бірнеше  нұсқаларын  бӛліп  қарастыруға  мүмкіндік  берді.  Есеп 
саясатын  қалыптастырудың  дәстүрлі  мақсаттарына  айналған  салық  салуды 
оңтайландыру  және  еңбек  сиымдылығын  тӛмендетуден  басқа  мақсаттар  да 
қарастырылды,  олар  сурет  1  келтірілген,  осы  ретте  нысаналы  есеп  саясаты  бір 
мақсатты  ғана  кӛздейтінін  атап  ӛткен  жӛн  –  бұл  есеп  саясатын  қалыптастыру 
үрдісінің еңбек сиымдылығын тӛмендету.   
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1 – Кәсіпорынның есеп саясатын қалыптастыру мақсаттары 
 
1.
 
Еңбек  сиымдылығын  тӛмендетуге  бағытталған  есеп  саясаты.  Бухгалтерлік 
есепте  бұл  түсіну  үшін  аса  қарапайым,  қол  жетімді  бухгалтерлік  және  салық 
есептерін  жүргізу  тәсілдерін  қабылдауда,  бухгалтерлік  және  салық  есебі 
арасындағы айырмашылықтарды тӛмендетуде кӛрініс табады.   
2.
 
Ақша  ағымдарын  оңтайландыруға  және  инвестициялық  мүмкіндіктерді 
арттыруға  бағытталған  есеп  саясаты.  Мұндай  есеп  саясаты  кәсіпорын  жаңа  ӛткізу 
нарықтарын  игерген  кезде,  инвестицияларды  жүзеге  асырғанда,  қосымша 
қаржылық  ресурстарды  іздестіргенде  әзірлеу  аса  қажет.  Осы  жағдайда,  әрине, 
амортизацияны  есептеудің  жеделдетілген  әдістерін  қолданып,  салық  салуды 
оңтайландырған, қосымша қаржы ресурстарын босатқан жӛн.  
3.
 
Халықаралық  есеп  және  қаржылық  есептілік  стандарттарымен  келісуге 
бағытталған  есеп  саясаты.  Отандық  және  халықаралық  стандарттары  арасындағы 
айырмашылықтарды  мүлдем  жою  мүмкін  емес,  бірақ  есептілікті  сәйкестендіру 
үрдістерінің еңбек сиымдылығын едәуір тӛмендетуге болады.  
4.
 
Инвестициялау 
тұрғысынан 
тартымды 
есептілікті 
қалыптастыруға 
бағытталған есеп саясаты. Осы жағдайда есеп саясаты капиталдың құрылымы және 
қаржылық жағдайы кӛрсеткіштерінің тұрғысынан аса тиімді қаржылық есептілікті 
қалыптастыруды  қамтамасыз  ететіндей  қалыптастырылады.  Мұндай  тұжырым 
қосымша меншікті және қарыз қаржыландыру кӛздерін тарту ынтасына негізделеді.  
Есеп саясаты келесідегідей элементтерді қамтуы тиіс: 
-
 
жұмыс шот жоспары;  
-
 
шаруашылық операцияларды рәсімдеуге қажетті бастапқы құжаттардың 
нысандары;  
-
 
ішкі есептілік үшін құжаттардың нысандары;  

109 
 
-
 
түгендеуді жүргізу тәртібі;  
-
 
активтер мен міндеттемелерді бағалау әдістері;  
-
 
құжат айналымы ережелері мен есептік ақпаратты ӛңдеу технологиясы; 
-
 
бухгалтерлік есепті жүргізуге және тиісті салық саясатын қабылдауға 
қажетті басқа да шешімдер. 
Ұйымның есеп саясаты — бұл ұйыммен қабылданған бухгалтерлік есепті 
жүргізу тәсілдерінің жиынтығы: 
-
 
бастапқы бақылау;  
-
 
құндық ӛлшеу;  
-
 
ағымдағы топтастыру;  
-
 
шаруашылық қызмет фактілерін қорытындылау.  
Бухгалтерлік  есепті  жүргізу  тәсілдеріне  шаруашылық  қызмет  фактілерін 
топтастыру және бағалау, активтердің құнын ӛтеу, құжат айналымын ұйымдастыру, 
түгендеу,  бухгалтерлік  есеп  шоттарын,  бухгалтерлік  есеп  регистрлері  жүйесін 
қолдану, ақпаратты ӛңдеу және басқа да әдістер мен тәсілдер жатады.  
Есеп  саясатының  құрылымы  қазіргі  уақытқа  деін  нормативтік  құжаттармен 
белгіленбеген, ХҚЕС оның тек екі құрамдас бӛлігін ғана қарастырады: бухгалтерлік 
есеп  мақсатындағы  және  салық  есебі  мақсатындағы.  Бухгалтерлік  есеп 
мақсатындағы  есеп  саясаты  ұйымдағы  бухгалтерлік  есепті  жүргізудің  таңдап 
алынған  тәсілдерінің  жиынтығы  болып  табылады,  ал  салық  салу  мақсатындағы  – 
ұйымның салық есебін жүргізу тәсілдерінің жиынтығы және жекелеген салықтарды 
есептеу әдістерінің элементтері [4].  
Есеп саясатын қалыптастыру үрдісі келесі кезеңдерден тұрады: 
1)
 
есеп саясатын әзірлеуге қатысты бухгалтерлік есеп объектілерін анықтау; 
2)
 
бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін анықтауға ықпал ететін факторларды 
анықтау, талдау, бағалау және жіктеу;  
3)
 
есеп саясатын қалыптастырудың бастапқы ережелерін таңдау және негіздеу; 
4)
 
кәсіпорында  қолдану  үшін  жарамды  бухгалтерлік  есепті  жүргізу  тәсілдерін 
есептің  әрбір  әдістемелік  амалы  бойынша  және  әрбір  есеп  объектісі  бойынша 
біріңғайландыру; 
5)
 
кәсіпорында  қолдану  үшін  жарамды  бухгалтерлік  есепті  жүргізу  тәсілдерін 
іріктеу; 
6)
 
таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу. 
Осы ретте әрбір кезең аса қажетті болып табылады, әрбір алдыңғы кезең 
келесіні жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Бірінші кезеңде есеп саясатының пні 
белгіленеді, себебі нақты бір кәсіпорынның ерекше бухгалтерлік есеп 
объектілерінің жиынтығы (шаруашылық қызмет фактілері) болады. Есеп 
объектілерінің құрамына байланысты келесі кезеңдерде есеп саясатын әзірлеуге 
ықпал ететін нақты шарттар, құбылыстар мен үрдістер анықталады. Үшінші кезең 
есеп саясатын қалыптастыруда алдыңғы кезеңде анықталған факторлардың 
жиынтығы тұрғысынан жалпы қабылданған ауытқуларды талдауды қарастырады. 
Тӛртінші кезең кәсіпорында қолдануға жарамды бухгалтерлік есепті жүргізудің 
тәсілдерін іріктеуден тұрады: іріктеу ӛткен кезеңде қабылданған ауытқуларды және 
екінші кезеңде анықталған таңдау факторларын ескере отырып барлық теориялық 
мүмкін болатын тәсілдердің жиынтығынан жүргізіледі. Бесінші кезең нақты 
кәсіпорын үшін есепті жүргізу тәсілдерін тікелей таңдаудан тұрады; таңдау тиісті 
критерийлердің жүйесімен ӛткен кезеңде іріктелген әрбір тәсілді тексеру арқылы 
жүзеге асырылады. Соңғы кезеңде таңдап алынған есеп саясаты талаптарға сәйкес 
рәсімделеді.  

110 
 
Әдетте,  есеп  саясаты  ұйымдағы  бухгалтерлік  есепті  ұйымдастырудың 
техникалық және әдістемелік негіздерін қамтитын және міндетті түрде іс жүзіндегі 
заңдылықтарда  қарастырылған  есеп  саясатының  міндетті  элементтерін  ашып 
кӛрсететін жазбаша құжат болып табылады.  
 
Әдебиеттер 
 
1.
 
Разъяснения  Международных  Стандартов  Финансовой  Отчетности.  Алматы. 
Корпорация ПРАГМА, 2002  
2.
 
Нурсеитов  Э.О.,  Нурсеитов  Д.Э.  МСФО  в  Казахстане:  принципы  перехода  и 
применения. Алматы, 2006  
3.
 
Сатубалдин С. Учетные системы транзитной экономики. Алматы, 2003 
4.
 
Анализ  хозяйственной  деятельности  в  промышленности  /  Под  общей  ред.  В.И. 
Стражева.-Киев.: Высшая школа, 2007. 
 
ӘОЖ  657.6:336 
 
КОМПАНИЯЛАРДАҒЫ САЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ 
БАҒЫТТАРЫ 
 
Ертаев Е.Ж. – э.ғ.к., Керімбекова Ж.С. – магистрант 
 
Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті  
 
Резюме 
В данной статье рассмотрены пути формирования отделов внутреннего аудита в целях 
повышения эффективности налоговой отчетности предприятия. 
 
Summary 
This article describes the way the formation of internal audit departments in order to improve tax reporting 
enterprise. 
 
Салық есептілігі оны дайындау, құру және салық органдарына тапсыру салық 
жүйесінің  негізгі  мәселесі  болып  табылады.  Осының  нәтижесінде  салық  жүйесі 
мемлекеттің  салық  салу  жүйесінен  басталып,  кәсіпорындарға  салық  есебін  енгізу 
мен  құрастыру  және  оны  салық  органдарына  тапсырумен  аяқталуы  кешенді 
жүргізілуі  қажет.  Есеп  және  есептілікті  жақандану  жағдайында  салықтық  есеп 
берудіің  нәтижелі  және  шынайы  құрылуы  экономикалық  дамуында  негізгі  кезең 
болып табылады. Салық есептілігі бухгалтерлік есеп жүйесінің жеке дара есептілігі 
ретінде бӛлінуі және салық есебінің теориялық дәлелділігінсіз әбден жетілуі мүмкін 
емес.  Қазіргі кезде салық тӛлеушілердің алдында салықтық есеп беруді әзірлеудің 
бухгалтерлік  есепті  бӛлектету  әдісін  қолдану  туралы  сұрақ  тұр.  Соның  ішінде 
салықтық  есеп  беруді  бухгалтерлік  есеп  жүйесінің  жеке  дара  есептілігі  ретінде 
немесе  бухгалтерлік  есеп  ақпараттарына  сүйене  отырып  салық  салуға  түзетулер 
енгізу әдістері арқылы жүргізу. Республикада салықтық есеп беруді дайындау үшін 
салық есебінің жеке дара есептілігін бӛлу мен есепті дербес жүргізу кәсіпорынның 
толығымен  ӛз  қалауына  берілген,  бірақ  оның  тапсырылуы  жӛнінде  заңмен  нақты 
белгіленген.  Мұндай  жағдай  кәсіпорынның  салық  жүйесін  белгілі  бір  шектерге 
енгізілуі кауһарсыз. Соның нәтижесінде салық есептілігі мен оның аудитін жүргізу 
салық органдарының бақылауын қиындатады. 
Қазіргі  уақытта  аудит  деп  кәсіпорынның  қаржы  есебі  және  оның  шынайы 
болуын  анықтау  мақсатындағы  тәуелсіз  тексеру  мен  талдау,  сонымен  қатар  
клиенттерге мүдделі  мәселелер жӛнінде кеңес беруді, ӛзге де аудиторлық қызмет 

111 
 
кӛрсетуді  түсінеді.  Жалпы  аудит  есепті  ұйымдастырудың,  ӛндіріс  тік,  қаржылық, 
материалдық, еңбек ресурстарын дұрыс қолданудың, есеп берудің шынайылығына 
баға  берудің  және  олардың  тиімділігін  жоғарылату  үшін  кеңестер  берудің 
мақсатында  пайдаланылады.  Демек,  аудитке  тән  әдістерді    пайдалану  жолымен 
және  компанияның  басқарушы  құрылымымен  ішкі  аудит  жүйесіне  қойылған 
талаптар  бойынша  компанияда  жүргізілетін  есеп  және  есеп  беру  ақпараттарының 
жоғары  деңгейдегі  шынайылығы  мен  заңнамаларға  сәйкестігін  қамтамасыз  ететін 
ішкі аудит жүйесінің маңыздылығы анықталады. 
Осы  мәселені  зерттеумен  айналысатын  авторлардың  басым  бӛлігі  ішкі 
бақылаудың ӛзіндік пәні, әдісі, нысандары, субьектілері, жүргізу шегі бар жекелегн 
жүйе  ретінде  қарастырады.  Жалпы,  ішкі  аудит  жүйесінің  даму  үрдісіндегі  орын 
алған  үлкен  кемшіліктердің  бірі  –  ол  теориялық  тұрғыда  біріңғай  кӛзқарастардың 
жоқтығы,  ӛйткені  бухгалтерлік  есептің  мәлімет  негіздеріне  сүйене  отырып  аудит 
бұрмалауды,  басқару  нысандарындаға  ауытқушылықтарды  анықтайды.  Осыған 
құрылымдық  бӛлімшелерін  басқару  кезінде  қабылданатын  басқару  шешімдерінің 
дұрыс,  мақсатты  болуына  олардың  заңнамалық  негіздерін      бағалау  қызметін 
атқарады.  Ішкі  аудит  шаруашылық  субъектінің,  кәсіпорынның  ішкі  бақылау 
жүйесінің  маңызды  бӛлімі  болып  табылады.  Ішкі  аудиттің  нысандары  ретінде 
қаржылық, ӛндірістік, жабдықтау қызметтерін қарастыруға болады. Бұларға нақты 
қолда бар барлық есеп құжаттарын толтыру дұрыстығын, бұйрықтың орындалуын 
әкімшілік тәртіппен тексеруін, қорларды тексеруді ұйымдастыруын, тауарлық және 
шаруашылық операцияларды бақылауда жатқызады. Яғни ішкі аудит компанияның 
басқармасында  ғана  емес,  сонымен  қатар  туынды  кәсіпорындарында, 
филиалдарында да жүзеге асырылады [1].  
Отандық  компанияларды  ішкі  аудит  бӛлімдерінің  құрылуына  ішкі  аудитті 
жүргізу міндетін жүктейтін «Акционерлік қоғамдар туралы» заңнамалық акт  негіз 
болды.  Осы  заңнама  ішкі  аудиттің  сапалық  ӛсуіне,  беделіне  және  сыртқы  аудит 
жүйесімен  байланысты  түзетулерді  қарастыратын  әрекеттеріне  ӛз  септігін  тигізді. 
Ішкі аудит жүйесінің тиімді болуы сырттай аудитті сапалы түрде ұйымдастырумен 
байланысты.  Бұл  ретте  бухгалтерлік  есепке,  нормативтік-құқықтық  құжаттарға 
байланысты барлық мәселелерді жете білу керек.  
Салық  міндеттемелеріне  аудиторлық  тексерісті  Қазақстан  Республикасының  Салық 
кодексі мен ӛзге де заңнамаларда белгіленген нормалардың сақталуын қамтамасыз ету. Бұл 
келесі бағыттарда жүзеге асырылады: 
-
 
салық міндеттемелері салықтық есеп беруде мерзімінде шегерілген және шынайы 
бейнеленген; 
-
 
шегерім жасалған салық міндеттемелерін бухгалтерлік есеп беруді дұрыс кӛрсету; 
-
 
бухгалтерлік  есеп  берудіе  бейнеленбеген  салық  заңдылықтары  мен  басқада 
нормативтерді бұрмалау жолымен байланысты қосымша салық міндеттемелері; 
-
 
салықтық  есепті  ұйымдастыру,  сонымен  қатар  Салық  кодексімен  бекітілген 
ережелерге және ӛзге де нормативтік заңнамаларға сәйкес салықтар мен міндетті тӛлемдерді 
мерзімінде тӛлеу және дұрыс ұстау тәртібінің сақталуын қамтамасыз ететін бақылау үрдістері 
[2].  
Абленов Д.О. пікірінше, салықтар және басқа да міндетті тӛлемдер бойынша 
бюджетпен  есеп  айырысулардың  аудитін  жүргізген  кезде  келесі  мәселелер 
тексеруге жатады:  
-
 
салық салу базасын толық кӛлемде және дұрыс есептеу;  
-  салықтар  мен  басқа  да  міндетті  тӛлемдердің  мӛлшерлемелерін,  сонымен 
қатар оларды есептеу кезінде арифметикалық қателіктерге жол бермеу;  
-
 
салықты  тӛлеу  кезінде  ұсталымдар  мен  мен  жеңілдіктерді  дұрыс 

112 
 
тағайындалуын, заңдылығын және негізді болуын тексеру;  
-  салықтар  мен  тӛлемдердің  бюджетке  толық  кӛлемде  және  бекітілген 
мерзімде аударылуын тексеру; 
-
 
салықтар  мен  басқа  да  тӛлемдерді  есепке  алу  және  тӛлемдерді  жүргізу 
кезінде екі жақты жазулардың дұрыс құрастырылуын тексеру;  
-
 
салықтар мен тӛлемдердің түрлеріне сәйкес есеп беру нысандарын дұрыс 
қалыптастыру және салық органдарына бекітілген мерзімде ұсыну;  
-
 
бюджетпен  есеп  айырысулардың  талдамалық  және  синтетикалық 
есептерінің дұрыс жүргізілуін тексеру;   
-
 
талдамалық  және  синтетикалық  есеп  мәліметтерінің  Бас  кітапта  және 
компанияның балансында қамтылған мәліметтермен сәйкес келуін тексеру [3]. 
Компаниядағы ішкі аудит бӛлімі бастапқы құжаттардың толық және шынайы 
болуын  және  құжаттарды  қалыптастыру  тәртібіне  сәйкес  келуін,  операциялар 
есебін  бастапқы  құжаттардың  кӛмегімен  заңдылығын  тексеру  керек.  Тексерістен 
кейін ішкі аудит бӛлімі бастапқы құжаттамалардың бүкіл тиісті талаптар ға сәйкес 
келуін анықтайды, сонан соң оларды операциялық  шоттарда бейнелеу  үшін тиісті 
бӛлімдерге жӛнелтеді.  
Қаржылық  және  шаруашылық  қызмет  түрлерімен  байланысты  нақты  бір 
учаскенің аудитін жүзеге асыру үшін ішкі  аудиторлық қызмет туралы ережелерде 
аталған қызметтер бойынша мақсаттар мен мәселелер орын алуы тиіс. 
Осы  ретте  ұсынылған  ішкі  аудит  бӛлімі  қызметтерінің  реті  үшін  ішкі  аудит 
қызметі жӛніндегі ережелерді ұсынып отырмыз, оның басты бӛліктеріне келесідер 
кіреді: 
1
 
Жалпылама ережелер 
 
1.1  Ішкі  аудит  бӛлімі  компанияның  жекелеген  құрылымдық  бӛлімшесі 
болып саналады. 
 
1.2 Бӛлім компания басшысының бұйрығы бойынша құрылып, жойылады. 
 
1.3 Бӛлім компания басшысына ғана бағынышты болады. 
 
1.4  Бӛлімді  Қазақстан  Республикасының  іс  жүзіндегі  заңнамаларына 
сәйкес  компания  басшысының  бұйрығы  бойыннша  тағайындалатын  және 
жұмыстан  босатылатын  аудитор  басқарады.  Ол  аттестацияланған,  лицензиясы  бар 
болуы тиіс. 
 
1.5 Аудит бӛлімінің қызметтеріне компания басшысынан ӛзге ешқандай 
тұлғаның  араласуына жол берілмейді. 
 
1.6  Бӛлімдегі  қызметкерлердің  санын  бӛлім  бастығының  ұсыныс  хаты 
бойынша  компания  қызметінің  ерекшеліктеріне  қарай  компания  басшысы 
белгілейді. 
 
1.7  Басты  мәселелерді  шешу  үшін  аталған  бӛлімге  берілген  құқықтар  
бӛлімдегі мамандар мен бас аудитордың нұсқауларына сәйкес іске асырылады. 
 
1.8  Аудит  бӛлімі  жӛніндегі  ережені  компанияның  бастығы  бекітеді,  ал 
бӛлімнің мамандары арасында міндеті бас аудитор үлестіреді. 
 
1.9  Ӛз  қызметін  жүзеге  асыру  кезінде  бӛлім  тӛменде  келтірілген 
құжаттарды басшылыққа алады: 
-
 
Қазақстан Республикасының Конституциясы; 
- Қазақстан Республикасының заңдары; 
- Компанияның басшысымен бекітілген құжаттар; 
- аудитті ұйымдастыру ережелері.  
2
 
 Бӛлімнің негізгі мақсаттары мен мәселелері 
2.1 Аудит бӛлімнің басты мәселелеріне мыналар жатады: 
- Қазақстан Республикасының  Еңбек Кодексінің орындалуын қадағалау; 

113 
 
 
- Қазақстан Республикасының Салық Кодексінің орындалуын қадағалау; 
 
-  Қазақстан  Республикасының  Бухгалтерлік  есеп  және  қаржылық  есеп  беру 
туралы заңнамасының орындалуын бақылау; 
 
- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің орындалуын бақылау; 
 
-  Ӛзге  де  нормативтік-құқықтык  актілердің,  халықаралық  стандарттардың 
сақталуын бақылау;  
 
- құжаттарды толтыру дұрыстығын бақылау; 
 
-  операциялардың  бухгалтерлік  есеп  шоттарында  дұрыс  бейнеленуін 
бақылау; 
 
- жалақыны есептеу дұрыстығын бақылау; 
 
- салықтардың дұрыс есептелуін аударылуын бақылау; 
 
- салықтық есептілікті қалыптастыру мен ұсынудың дұрыстығын бақылау; 
 
- анықталынған кемшіліктер мен қателіктерді түзету жӛніндегі  шешімдердің 
орындалу дұрыстығын бақылау. 
3
 
 Бӛлімнің атқаратын қызметтері 
3.1  Жүктелген  мақсаттарғы  сәйкес  ішкі  аудит  бӛлімі  келесі  қызметтерді 
атқарады. 
-Жалпылама бақылау және тексерістерді жүргізу: 
- ӛндірістік резервтерді анықтау және жинақтау; 
- компанияның тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету; 
-  келісім-шарттар  жасаудың  дұрыс  болуын  тексеру  және  орындалуын 
бақылау; 
-  қаржылық,  материалдық  және  еңбек  ресурстарын  тиімді  пайдаланудың, 
қолда бар мүліктердің жағдайын, бағалау заңдылықтарының орындалуын тексеру; 
- компанияның таза кірісін пайдалану тиімділігі мен тәртібін тексеру сыртқы 
аудит,  салық  инспекциясы,  ӛзге  де  мемлекеттік  органдар  тарапынан  тексеру 
жүргізуге  дайындық жұмыстарын ұйымдастыру [4,5]. 
Қорыта  келе,  аудиттің  жалпылама  жоспарында  келесі  мәселелерді  кӛрсетуді 
ұсынамыз: 
1
 
.аудиттік топ құрамындағы аудиторлар саны мен кәсіби біліктілігі; 
2
 
.аудиторлардың  біліктіліктері  мен  лауазымдарына  сәйкес  оларды  аудит 
учаскелері бойынша бӛлінуі; 
3
 
.бүкіл  аудиторлық  топтың  мүшелерін  атқаратын  міндеттерімен  және 
аудиттің іс-әрекеттер жоспарларымен таныстыру; 
4
 
.топтың басшысы тарапынан жоспарды орындау, жүргізілген жұмыстардың 
сапасын,  ағымдағы  құжаттар  мен  аудит  қорытындыларын  дұрыс  рәсімделуін 
бақылау; 
5
 
.нақты  бір  орын  алған  фактілерді  бағалау  бойынша  топ  мүшелері  мен  топ 
басшысының  арасында  түрлі  кӛзқарастар  орын  алған  кезде  ерекше  пікірлерді  
құжат ретінде рәсімдеу. 
Жалпылама жоспарларда, сонымен қатар ішкі аудит жүйесінің рӛлі мен аудит 
нысандарының  техникалық  және  технологиялық  кӛрсеткіштерінің  аудиті  үшін 
бірқатар сарапшыларды ынталандыру қажет екенін анықтадық. 
 
                                                                      Әдебиеттер 
1. Белуха Н.Т. Аудит: оқулық. - Киев: Знание, КОО, 2010. - 769 б. 
2. Ковалева   О.В.,   Константинов   Ю.П.   Аудит: оқулық құрал.  -  М.:  «ПРИОР» баспасы, 
2009. - 272 б. 
3.  Абленов  Д.О.  Финансовый  контроль  и  углубленный  аудит:  теория,  методология, 
практика: оқулық құрал. - Алматы: Экономика, 2007. – 608 б. 

114 
 
4. Лабынцев Н. П. Аудит: теория и практика: ЖОО арналған оқулық құрал. - М.: ПРИОР, 
2011.-205  
5.  Ержанов  М.С.,  Нурумов  А.А.  Финансовая  отчетность  казахстанских  предприятий: 
оқулық құрал. – Алматы: Экономика, 2007. – 180 б. 
 
СЭЗ В КАЗАХСТАНЕ  И ИХ РОЛЬ В РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ 
 
А.У. Ищанов э.ғ.к., профессор,  Ш. Арслан , к.с.н.  
МГТУ, Шымкент, Қазақстан 
Түйін 
Мақала Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардың мемлекет экономикасын 
дамытуы мен аймақтардағы жаңа нарықтық еркін кәсіпкерліктің ұйымдастырылуына арналады 
 
Summary 
This  article  focuses  on  the  SEZ  in  Kazakhstan  and  their  role  in  the  development  of  our  country's 
economy,  the  new  territorial  organization  of  the  market  forms  of  free  enterprise,  international  relations, 
regional participation in the territorial division of labor and better integration into the global economy. 
 
Основной целью преобразований в развитии регионов Республики Казахстан 
является 
устранение 
глубоких 
диспропорций 
в 
экономико-финансовых 
возможностях, ресурсном обеспечении, развитости производственной и социальной 
инфраструктуры    на  основе  использования  имеющегося  экономического 
потенциала, 
освоения 
выпуска 
новых 
экспорто-ориентированных 
и 
импортозамещающих  видов  продукции,  активного  привлечения  инвестиций, 
развития малого и среднего предпринимательства. 
Одним из факторов подъема экономики регионов, повышения эффективности 
использования  ресурсного  потенциала  являются  Свободные  Экономические  Зоны 
(СЭЗ).  Создание  СЭЗ  ведет  за  собой  привлечение  местного  и  иностранного 
капитала,  расширение  экспорта,  рост  валютных  доходов,  получение  доступа  к 
новым технологиям, улучшение состояния платежного баланса и, в конечном счете, 
ведет  к  дальнейшему  развитию  национальной  экономики  и  более  тесной 
интеграции в мировую экономику. 
В  самой  общей  форме  принято  определять  свободную  экономическую  зону 
как  обладающий  выгодным  экономико-географическим  положением  регион  или 

жүктеу/скачать 4,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: