Рецензенттер: Коржова Г. М – педагогика ғылымының кандитаты, профессор, арнайы мектеп- ке дейінгі білім беру лабораториясының меңгерушісі. Новикова О. Н

3 ЕРЕКШЕ БІЛІМ АЛУ ҚАЖЕТТІЛІГІ

1. ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІГІН АНЫҚТАУ. ЕРЕКШЕ БІЛІМ АЛУДЫ ҚАЖЕТ ЕТЕТІН БАЛАЛАР ТОБЫ

ерекше білім беру қажеттілігі (ебҚ) – бұл көптеген дамыған елдер- де кеңінен таралған түсінік, өйткені инклюзивті білім берудің принципіне сәйкес әр оқушының жемісті білім алуы үшін барлық жағдайларды жасауға мектептің назарын аударады.

Қазақстанда ебҚ бар балаларға "денсаулықтарына байланысты ар- найы жалпы білім берудің оқу бағдарламалары мен қосымша білім беру бағдарламаларын қажет ететін білім алуда тұрақты немесе уақытша қиындықтарды бар тұлғалар" жатады [5].

ЭыҰД елдерінде «ерекше білімді қажет ету» термині психикалық және дене дамуындағы ерекшелік, мінез-құлық пен қабылдауындағы ауытқушылық, үйде және емханада ұзақ мерзімде ем алатын, эмоционалдық проблемалары бар, толық отбасы емес, жетім, зорлық-зомбылық көрген, әскери конфликт аумағында болған балаларға қолданылады. бұл тер- мин сонымен қатар дарынды балаларға қарасты, яғни бала бойындағы дарындылығын дамыту мен жеке қасиеттерін ашу үшін де кеңінен қолданылады. [17].

инклюзивті білім беруді дамытудың қазіргі кезеңінде ерекше білім беру қажеттілігінің келесі анықтамасы қолданылады - бұл оқушылардың сапа-

лы білім алуы барысындағы психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік және басқа да көмекке мұқтаждығы. ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың төмендегідей топтары көрсетіледі:

1. 
   топ. психикалық және дене дамуында түрлі бұзылымдары бар ба- лалар: көру, есту, сөйлеу бұзылымдары, зияты, тірек-қозғалыс аппа- раты, психикалық дамуы тежелген және эмоционалды-ерік-жігер аясы зақымдалған балалар.
   
2. 
   топ. Оқытудағы ерекше қиындықтары, мінез-құлық және эмоциялық проблемалары бар балалар.
   

3. 
   топ. әлеуметтік-психологиялық, экономикалық, тілдік, мәдени ерекшеліктерінен туындайтын ерекше білім беруге қажеттілігі туындай- тын балалар. бұл топқа микроәлеуметтік және педагогикалық қараусыз қалған нашар отбасынан шыққан немесе бала тәрибесіне көңіл аудармай- тын отбасылардан, әлеуметтік қатерлі топтағы отбасы балалары (ішімдікке, нашақорлыққа жақын ата-аналар), сонымен бірге жергілікті әлеуметке бейімделуде қиындықтары бар (босқындар, мигранттар, оралмандар) не- месе оқу тілін түсінбейтін және бұл тілде сөйлемейтін балалар кіргізіледі. ебҚ бар балаларды мұндай топтарға бөлу мектепте білім алуында
   

ҚР инклюзивті білім беру принциптерін енгізіп отырған жалпы білім беру педагогтары үшін ерекше білім беруге қажеттілігі бар оқушы

- психикалық және дене дамуы бұзылған (мүмкіндігі шектеулі) бала ғана емес, сонымен қатар оқытуда қиындықтарға тап болған кез келген бала екенін түсінулері маңызды.

психикалық және дене даму бұзылыстары жоқ екінші және үшінші топтағы балалар көбінесе психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңеске жүгінбейді және ол арқылы анықталмайды. сәйкесінше, жалпы білім беретін мектеп балалардың бұл топтарын да өз назарынан қалдырмай және оны уақытында анықтап, оларға көмек көрсетуі тиіс.

2. ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІГІНІҢ СИПАТЫ

мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес (бастау- ыш, негізгі орта және орта) оқуда қиындықтарға тап болған оқушылар үшін арнайы жағдайлар жасалады [18]. Қазіргі уақытта еліміздің білім алуында қиындықтары бар балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету мен білім беру жүйесінде оқытудың арнайы жағдайын құру барысында келесідей құжаттарды басшылыққа алу ұсынылады:

1. 
   оқу жоспары мен оқу бағдарламасын өзгерту;
   
2. 
   оқыту нәтижелерін бағалау әдістерін өзгерту (оқушылардың оқу үлгерімі);
   
3. 
   оқытудың арнайы, вариативті және альтернативті әдістерін қолдану;
   
4. 
   оқулықтарды, оқу әдістемелік құралдарын, жеке оқу материалдарын таңдау;
   
5. 
   оқыту формасын таңдау;
   
6. 
   тосқауылсыз орта құру және оқыту орнына бейімдеу;
   
7. 
   компенсаторлық және техникалық құралдарға мұқтаждық;
   
8. 
   арнайы психологиялық- педагогикалық көмек (психологтың, логопедтің, арнайы педагогтың (олигофренопедагогтың, сурдопедагогтың, тифлопедагогтың);
   
9. 
   педагог-ассистентің көмегі;
   
10. 
    әлеуметтік – педагогикалық көмек.
    

1. 
   Оқу жоспары мен оқу бағдарламасын өзгерту. Оқу жоспары мен оқу бағдарламасы келесідей негізге сүйеніп өзгертіледі:
   

• 
  мектеп кеңесінің шешімімен;
  
• 
  психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңестің ұсынысымен. егер білім алуында қиындықтары бар оқушыны мектеп өз бетінше
  

ынша мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары шеңберінде оқыту" болып табылады.

Дегенімен, мектеп кеңесінің шешімімен қысқартылған бағдарлама бойынша оқыту тек белгілі бір кезеңге (2-3 оқу тоқсанынан артық емес) қолданылатын уақытша шара болып табылатынын атап өткен жөн. Осы кезең ішінде мұғалім және психологиялық-педагогикалық қолдау қызметі қажетті көмек көрсетеді, оның түпкі мақсаты оқушыларды әдеттегі бағдарлама бойынша оқуға көшіру болып табылады. егер белгіленген мерзім барысында балада оқу бағдарламасын одан әрі қысқартуды талап ететін оқытудың тұрақты қиындықтары сақталса, онда мұндай оқушыны пмпк-ке тексеруге жіберу қажет. балаларды жеке бағдарлама (жмбс бағдарланбай) бойынша оқыту пмпк-тің ұсынысы негізінде ғана іске асады. себебі, мұндай бағдарламамен оқытуға баланың ақыл-ойындағы ауытқушылықты анықтаған жағдайда ғана рұқсат беріледі. ақыл-ойы кем балаларды жалпы сыныпқа қосу мен оқыту үшін ақыл-ойы кем балаларға арналған арнайы типтік бағдарламасы бойынша және баланың мүмкіндігі негізінде жеке оқу бағдарламасы құрастырылады.

психикалық және дене дамуының бұзылымы бар баланы арнайы сы- ныпта оқыту үшін бұзылым түрі бойынша ҚР «білім беру» заңына [5, б. 19, 3т.], пмпк-нің тұжырымдамасына, ата-анасының (заңды өкілдерінің ) келісіміне сәйкес арнайы оқу жоспары мен бағдарламасы негізінде жүзеге асырылады.

2. 
   Оқытудың нәтижелерін бағалау әдістерін өзгерту (оқушылардың оқу үлгерімін). Оқушылардың оқу үлгерімін бағалау әдістерін төмендегі көрсетілген жағдайларда өзгерту қажет:
   

• 
  оқушы арнайы, қысқартылған немесе жеке бағдарламамен оқытылған кезде;
  
• 
  оқушыларды оқытуда альтернативті әдісті қолданғанда.
  

ақыл-ойы бұзылған балаларды оқыту кезінде кез келген нәтиже оң бо- лып саналады. Оқушының жетістіктерін бағалау акценті жеке бағдарлама шеңберінде қойылады.

бағалау тәсілдері (рәсімдері) мен бақылау материалдарын өзгерту ықтималдылығы 2-кестеде көрсетілген.

2-кесте. Оқу жетістіктерін бағалау тәсілдері мен бақылау материалдарын өзгерту.