Редакция ал қ
жүктеу/скачать 6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Baqitbek BÄMIŞ
| Бақытбек БӘМІШ
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, филология ғылымдарының кандидаты ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 50 51
ARISTANI – Biil – täuelsіzdіgіmіzdіñ 25 jildiq wli merekesі. Azattiğimizdiñ ruhi asqaqtar jil. Alayda osi aza- ttiqti aspannan tüskendey körіp, täuelsіz eldіgіmіzdіñ qwnina jetpey, bağalay almay jatatin kezderіmіz az emes. Soniñ üşіnde ötkenіmіzge tereñdey üñіlіp, tar- ihimizdi tani bіlgen sayin bіzdіñ özіmіzge, el-jwrtimizğa, jerіmіzge degen qwrmetіmіz artip, otanşildiq sezіmіmіz wlğaya tüsedі. Üş jüzge juiq jil bodan bolğan haliqtiñ şinayi tarihi älі tügendelіp bolğan joq. Osi jildarda otarşilardiñ qan- qwyli ezgіsіne, bodandiqqa boy- swnip, moyinsal bolip, qol qusirip qarap otirğan da haliq emespіz. Är tañi azattiq üşіn kürespen atip, är künі erteñgі erkіndіgіn jaqindatqan ümіtpen batip jatqan «ejelden erkіndіk añsağan» küresker wltpiz. Mіne, osinday wzaq jildiq kürestіñ nätijesіnde bügіngі täuelsіz künderіmіzge qol jetkіzdіk. Solay bolsa da, bodandiqtiñ boyğa sіñіrіp jіbergen uin bіr demde nemese bіr şirek ğasirda joyip jіberu de oñay emes ekenіne közіmіz jetіp otir. Halqimizdiñ tarihin tereñdep bіlgen sayin täuelsіzdіgіmіzdіñ qwndiliği arta tüspek. Bügіn sol jolda basin bäyge tіkken batir jayli bayandasaq deymіz. Öytkenі er tarihi – el tarihi. Onday batirimiz köp, sol batir babalardiñ arqasinda elіmіz el bolip, osinday wlan-bay- taq dalağa ielіk etіp otirmiz. Batir- siz el – bayansiz el. Minau «Aspanasti elі» dep bey resmi aytilip jürgen Qitaydiñ batis aumağin alip jatqan «Şiğis Türkіstan» dep atalğan ülken el bar. Osi ölkenіñ Altay, Tarbağatay, Іle alqabinda twtastay qazaqtar twradi. Olardiñ bügіngі sani ekі millionğa juiqtaydi. Qos imperi- yaniñ jer bölіsu sayasatiniñ sal- darinan atamekenіmen bögdenіñ bodandiğinda qalğan qandasta- rimiz – qazaq tarihiniñ bіr ülken qwramdas bölіgі. Sol haliqtiñ qamin oylap, täuelsіzdіk, azattiq, erkіndіk jolinda janim pida dep bar ğwmirin küreske arnağan qanşama batir bağlan, twlğalar öttі? Soniñ bіrі häm bіregeyі – tük bіtіrmey tіrі jürgennen erlіkpen bіr kün ömіr sürgendі maqswt twtqan, el üşіn jasağan erlіgі dañ- qin şiğarğan, ati tіrіsіnde añizğa aynalğan äygіlі Zuqa batir. Zuqa batir Säbitwli – ХІХ ğasirdiñ soñi men ХХ ğasirdiñ basinda Qazaq elіnіñ aumağinan el-jerіmen böten jwrttiñ bodandiq ezgіsіnde qalip qoyğan qazaq- tardiñ tağdirin aumali-tökpelі zam- anniñ aluan türlі apatinan qorğap, basşisiz, bilіksіz, qorğansiz, qarusiz halqin jan-jağinan talap, tonap, basimşiliq körsetіp qanağan üstem ökіmettіñ öktemdіgіnen qizğiştay qorip, qajet kezіnde qarsi twrip, äleumettіk teñsіzdіktermen ömіrіnіñ soñina deyіn bel şeşpey, attan tüspey ayausiz küresken qay- ratker, qolbasşi twlğa, qaysar batir. Zuqa batir Säbitwliniñ tuğanina biil 150 jil toladi. Ol 1866 jili qa- zіrgі Şiğis Qazaqstan oblisi Zaysan audaniniñ Kendіrlіk degen jerіnde düniege kelgen. Zuqaniñ äkesі şiğis öñіrіne asa tanimal bolğan – Säbit molla. Arği atasi – Nwrm- whammed abiz. Säbittі jetі jasinda Üpі qalasindaği Uäldan hazіretke qolimmen jetektep aparip amanat etedі. Ol on toğiz jil oqip, Bwqara, Qazan, Samarqandi aralaydi. Säbit jiirma bes jasqa tolğanda oniñ aqil-oyina dän razi, pätua-pay- imina täntі bolğan haziret Uäldan nemere qizi Bätimani jari etіp, aq batasin berіp, aq jolin tіleydі, asa tayağin qolina wstatip: «Minau sir- li tayaq jetі pіrdіñ qolinan ötken, şarşağanğa dem boladi, auruğa em boladi, janiñnan tastama», – dep atamekenіne attandiripti. Säbit Marqaköl, Mañiraqqa mol bіlіmmen oraldi. Tuğan topiraği Qalba tauinday qormal, jüzgen kölі Jaysañ kölіndey jaysañ azamat bolipti. Ol atasi Nwrmwhammed qwsap, qwdaniñ qwdіretіmen qiranşa qaliqtap wşip, aspan-köktі şarlap, Abilay hanniñ aq tuin jebep, añizğa aynal- masa da, halqina qaltqisiz qizmet qiladi. El ümіtіn aqtar, erteñgі jer iesі jas wrpaqtiñ jadina bіlіm nwrin tögedі. El-jwrtina äspet- telіp, «Damolda» atandi. Lasti, Tasti, Buirşin, Tarbağatayğa tört bіrdey medrese aşip, bar ğwmi- rin bala oqituğa sarp etedі. Osi meşіt-medreselerde bes jüzden astam bala oqip, qara tanip, dіni bіlіm alsa kerek. Jas Zuqa da qarş- adayinan mol dіni bіlіmdі äkeden, sonday-aq osi ölkege dіn taratu üşіn jіberіlgen Mwhammet Mumin işannan sabaq aladi. Jasinan zerek, qimil-qarimi bölek, qabіletі erekşe, dіni bіlіmі zor, şariğatqa jüyrіk, hat bіlіp, qara taniğan, esep-şotqa jüyrіk, alğir bala Zuqa el közіne erte tüsedі. Endі ğana jetіlіp, at jalin tartip mіnіp, el іsіne aralasa bastağan şağinda Mayqapşağayda äkesі qaytis bolip, tağdirdiñ tauqimetіn tartadi. Tört balamen jesіr qalğan ana, bwğanasi qatpağan іnіlerіnіñ endіgі ömіr-tağdiri özіne tіkeley täueldі ekenіn tüsіnedі. Qalbadaği bolis bolmaq jäne ämeñgerlіkke ümіtker ağayini olardi qasina köşіrіp äkeledі. Zuqa baydiñ jilqi- sin bağa jürіp, jetіm men jesіrge, kedey men kepşіkke bay-törelerdіñ batqan tirnağin erte sezіnedі. Keşe özі qwdayday köretіn el ağalariniñ ataq-dañq, şen-şekpenge talasin körgende olardiñ itjirtis tіrlіgіnen tüñіlіp ketedі. Älsіzderge älіmjet- tіk körsetkenderge qarsi kelіp, ilği da joq-jіtіkterdіñ janinan tabiladi. Äldekіmnen zorliq, qorliq körіp tauani şağilğandar jas ta bolsa, qara bwqaraniñ qamin jep jürgen bozjіgіt Zuqağa kelіp ariz-armanin aytip, şağimdanadi. Zuqa bolsa, olarğa şamasi kelgenşe qol wşin berіp, kömektesuge tirisip bağa- di. Sonimen qatar Zuqaniñ tez arada es jiip, el іsіne aralasuina іrgesі tiіp twrğan, töbege şiqsa, töbesі körіnetіn Jidebay jerіnen, Şiñğistau baurayinan qaliqtay wşip, qağip alğani auizdan au- izğa lezde tarap, qwyma qwlaqqa qwyila ketetіn, zeyіndіnіñ jadinda jattalip qalatin, wyqidağini oyatip, oyaudi sergіtіp, közі aşiqti serpіlt- ken Abay öleñderі edі. Keyіngі közі körgenderdіñ aytuinda Zuqa äldebіr mäselege şeşіm aytarda «Qwran» ayattari, payğambar ha- disterіmen qatar Abay öleñderіn qatarlastira atip ötedі eken. Osiniñ barliği Zuqaniñ haliqşil bolip qa- liptasuina äser etse kerek. Onday kökіregі oyau, köregen «bwziq» aq patşa wliqtari men özara şen üşіn itşe irildasqan el basşilarina wnamaydi. Osinday zaman zarda- bina tözbegen Zuqa özіne qarasti jäne tіleules ağayin-jwrtti ertіp, Sayqinnan oristiñ bodandiğinan aulaq Sauirğa barip qonistanadi. Bwnda da qoy üstіne boztorğay jwmirtqalap twrmağani belgіlі. Söytse de «ata-baba jolimen şäkіrt tärbielep, bala oqitip, aynalasina
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 52 53
ädіldіkke jetsem» dep oylaydi. Dіni bіlіmі mol, şeşen tіldі, şariğatqa jüyrіk, ataqti damolla Säbittіñ mirasqori Zuqani sol aymaqtiñ eñ ülken lauazim iesі – Äbіlpeyіs han balasi Kögedaydiñ nemeresі – Jeñіshan güñ özіne şa- qirip, medrese moldasi etіp tağay- indap, keyіn dau-şarğa da aral- astirip otiradi. Zuqa molla aldina kelgen «ayiptiğa» ükіm şiğararda «Qwran-Kärіmnіñ» qwqayli jerl- erіn qirip tastap, şarapatti şariğat sözіn söylep, bіreudіñ aqisin alip berse, endі bіreudіñ ketken esesіn qaytarip beredі. Bay-şonjarlardiñ kötenzorliq qilip alğan alimda- rin äşkere etedі. Oniñ bwl qiliği älsіzdі jäbіrleuşіlerge jaqpaydi. Osinday qoğamdiq teñsіzdіkke jani qas Zuqağa meşіt bağip, medrese wstap, tamağin asirap, bala oqitqan ömіrі zaya ketіp jatqanday körіnedі. Bes şäkіrttіñ aldinda sopi bolip sopayip otirğan jildari erіk-jіgerіn jasitip, qayrat- küşіn qapasta qamalip qalğanday boldi. Jasiqtiği meñdep, jalğizsir- ap, zamani azamattiq arina lay- iqsiz ötіp jatqanday sezіnedі. Ol jalğiz künde şeşіm qabildap, mold- aliqti tastap, el іşіne köşіp ketedі. Osi künnen bastap wstazdiq emes, jalpi wltqa qizmet etu jolina bіr- jola tüsedі. Osi joldan öle-ölgenşe tayğan joq. Zuqaniñ qaytip oraluin ağayin-tuis, jegjattari «at bolar qwlinimiz, azamat bolar wlimiz keldі» dep quanişpen qarsi aladi. «Erulіk-qaruliq» dep qorasina qoy salip, beldeuіn at baylap, bayitip tastaydi. Zuqa: «Men senderdіñ ortalariña bayu üşіn, mal-däulet jinau üşіn kelgenіm joq. As-suima jetetіn özіmnіñ de bes-alti wsağim bar, mіnerge atim say. Bwdan bi- lay mwnday qiliq jasaudi doğariñ- dar», – dep olardi tiyip tastaydi. Mañayina eldіñ kedey-kepşіkterі, basqadan zorliq-qorliq körgender, joq-jіtіkter toptana bastaydi. Oniñ üstіne basi şağin, sani az rulas- tariniñ beldі rulardiñ bileuşіlerіnen tartip otirğan sazayi da kem emes ekenіne közі jetedі. Zuqaniñ talay tar jerden jol tauip, tartista jeñіp şiqqan kezderі el іşіne jayilip, batir ati şiğadi. Aynalasindaği bay-şonjarlardiñ qisiminan qwti- lu üşіn «qonisimizdi keñeytіp, örіsіmdі molaytamiz» degen siltaumen Sauirdan köşіp, Ör Al- tayğa – Buriltoğay, Bіteu öñіrіne qonis audaradi. Zuqaniñ bwl öñіrge keluіn bilіk basindağilar da qwptağan siyaqti. «Bölіp-jarildi, bütіn eldіñ şirqin bwzdi, bwzilğan eldі äsker şiğarip qaytarip ber», – dep şağim jasap barğandarğa: «Elden şiğip ketken joq qoy, bіr audanniñ іşі eken, qalağan jerіne mekendesіn. Büldіrіp bara jatsa, köremіz», – degen jauap beredі. Qazaq, wyğir, düñgen, moñğol, arab, parsi, oris, qitay, türіk qatarli toğiz tіldі meñger- gen, toliq dіni bіlіmdі, arği-bergі eldіñ aujayina jetіk, aqili men batildiğin qatar wstanğan batirdi bilіk üşіn paydalanudi da közde- genі osi maqwldaudiñ astarinan añğariladi. Bіrіnşіden, bwl ölk- eden sonau 1888 jildan berі Böke batir bastağan köşten bastap eldіñ şetі sögіlіp, jergіlіktі ezgіden jan sauğalağan haliq іşkі aymaqtarğa top-tobimen dürkіn-dürkіn qonis audarip jatqan olqiliqti toltiru üşіn elge daqpirti ösіp, ataği jer jarip bara jatqan batirdi eldіñ şetіne tosqauil retіnde wstau; ekіnşіden, elden, jerden qonis audarğan jwrt es-jiip, etek-jeñіn qimtağanşa jaña mekenge bauir basip, jergіlіktі beldі rularmen tіl tabisqanşa bіraz uaqit kerek; üşіnşіden, «özara qir- qisi sap tiyila qoymağan moñğol men qazaqtiñ şegara aymağina wrimtal jerge qazaqtiñ öz іşіnen şiqqan «aybarli aristanin» wstap otiru elaraliq tiniştiqti saqtau üşіn de septіgіn tigіzedі» dep esept- ese kerek. Bilіktіñ bwl sayasati toliğimen jüzege asti deuge boladi. Zuqa batir jasaqtari Altay tauiniñ aqirği sіlemі Bäytіk, Qaptiq pen Bwlğin özenіnіñ batisqa bwrilar añğarin jaylap-qistap, іrgeles, körşіles qonistanğan qazaqtarmen jiі tartisip qalatin moñğoldiñ bіr qoşuin (audan – B.B.) elіn osi ölkeden iğistirip tastaydi. Osi jer- ler keyіn Qitay men Moñğoliya şegara siziğin naqtilağanda Qitay qaramağinda qalip qoyadi. Zuqa batir Ör Altayğa kelgen- nen keyіn de oniñ qarasi molaya tüsedі. Oniñ töñіregіne tek japa şekken qazaqtar ğana emes, qisim körіp, qiyanat tartqan, azip-to- zğan wyğir, düngen, sіbe, qalmaq, moñğol, sart, noğay, tatar qatarli ru-wlis ökіlderі toptasa bastaydi. Osiniñ bärіn bіr ataniñ balasinday wstap, aynalasindaği azulilardan qorğau üşіn qaruli küş kerek. Zuqa batir osi maqsatta jasaq qwrip, äskeri jattiğu jasatip, aybat körset- kenderge qarsi qoyip otiradi. Jäne de jergіlіktі bilіktіñ «sari noqta» saliği, «mal bajisinan» basqa üste- melegen «qazan almani», «qara şiğin», şen-şekpendіlerdіñ añbek aqisi degendey qara haliqtan zorliqpen tartip alinatin alim- darinan üzіldі-kesіldі bas tartadi. Osi qatarli äreketterіn wlğaytip, ösіrіp, «qaraqşi», «tonauşi», «wri» dep neşe türlі at-aydar taqqan şağim-arizdardiñ kesіrіnen sol kezdegі Altay aymağiniñ ortaliği – Sarsümbede türmege qamala- di. Türmede bіr jil otirip, «eldіñ aqildiñ atasi» atanğan Mämi beysі qatarli el ağalariniñ atsalisuimen türmeden bosap şiğadi. Zuqa batir türmenіñ tübіn körіp, azabin tartip şiqsa da, özіnіñ wstanğan bağitinan bas tartpaydi. Özіnen pana іzdep kelgenderdі wl- tina, dіnіne, näsіlіne qaramastan, qaramağina alip, qanatiniñ astina qorğalata beredі. Soniñ üşіn de el іşіnde «zäbіr körseñ Zuqani іzde» degen tämsіl söz qaliptasa- di. Söytіp, Zuqaniñ küşі künnen künge arta tüsedі. Oniñ ataq-dañ- qiniñ aspandap, Altaydan asip bara jatqani kіmge wnasin?! El basşilari Zuqa batirdi qalay da twsap, tirp etkіzbey wstap otiru üşіn talay arği-şarğini іstep bağadi. Twtqiilda tap bergen jazalauşi toppen ayqasqan bіr soğista oñ jaq sausağiniñ basi men oñ qa- bağin qiliş şauip tüsedі. Zuqaniñ jasaqtari jazalauşi äskeri otryad şerіkterіn tügel qolğa tüsіrіp, qa- rusizdandirip, oqtarin alip, qwr qwraldarin qoldarina wstatip: «Dauiiña aytip bar, endі qaytip menіñ mañima baspaytin bolsin!» – dep qaytarip jіberedі. Zuqa batirğa şamasi jetpeytіnіn bіlgen jergіlіktі bilіk endі basqaday ärek- etke köşedі. Soniñ bіrі – «Zuqa batirdi ügіttep qajiliqqa jіbersek, Baytoylani körіp qaytsa, juasip, imandiliq jolina tüsіp, el іsіne aral- aspaydi», – dep oylaydi da «Säbit damollaniñ amanati, äke pariz- in» orindau üşіn qajiliqqa barudi köldeneñ tartadi. Özіnіñ de nietі bolğan Zuqa batir bwl wsinisti qa- bil aladi. Bіraq elden jinap bergen 500 wsaq, qanşama іrі qarani ked- eylerge, auqat-twrmisi naşarlarğa taratip jіberedі. Qajiliqtan da mol sauapqa keneledі. Sözіnde twrip, bіr jil qajiliq saparina dayindiq jasap, 1905 jili Mekkege atanadi. Zuqa batirdiñ qajiliq sapari jönіnde oniñ nemeresі, Istambwl qalasiniñ twrğini – Qwdws Şolpan Türkiyaniñ «Başak» gazetіnde juirda jariyalanğan maqalasinda: «1900 jilinda «Boksşi köterіlіsі» dep atalğan oqiğa kezіnde Os- mandi patşasi – 2-Abdwlhamit hanniñ bastamasimen Qitaydaği mwsilmandar Istambwl arqili qa- jiğa bara bastağan edі. Zuqa Batir da 1902-03 jildarinda wstazi ärі nağaşisi bolatin Mumin işanmen bіrge qajiğa attandi. Ekeuіn deleg- aciya basşisi retіnde 2-Abdwlham- it, «Yildiz sarayi» atti ordasinda qwzirina qabildadi. Osini Istamb- wlda qaytis bolğan Aqit qajiniñ nemere tuistarinan Abdwsselam Ayqanat qajidan tiñdağan edіm», – degen mälіmet keltіredі. Bwl – asa mañizdi ärі aniqtaudi qajet etetіn öte qwndi aqpar. Zuqa batirdiñ qazіrgі baspasözde jariyalanip jürgen fotosi – osi qajiliq saparin- da1906 jili Istambwlda ayaldağan kezіndegі bіrden-bіr suretі. Jäne de osi maqalada 1943-1951 jil- dardaği Qitaydaği qazaq wlt-az- attiq köterіlіsіnіñ bas qolbasşisi Ospan batirdiñ äkesі – Slämbay Zuqa batirdiñ dosi bolğandiği, jas Ospandi batir öz balasinday ösіr- gendіgі aytiladi. Sonday-aq Zuqa batir Ospanğa: «Qazaqtiñ kerі jaq batiri atanarsiñ!» – dep bata ber- genі – el іşіne keñ tarağan söz. Al Ospan öz kezegіnde Zuqa Batirdi «pіrіm» deydі eken. 1920 jildardiñ basi bolsa kerek, Qitaydaği qazaqtarğa «Alaşorda» ükіmetі atinan Rayimjan Märse- kov bastağan ökіl keledі. Sonda Altay ölkesіn basqarip otirğan ataqti, aqil iesі atanğan Mämi beysі «basqa taudiñ iğindaği elmіz. Qarap twrğan hanimiz, bağip otirğan bayimiz bar. Bіr bay- dan şiğip, ekіnşі bayğa tigen qatin jaqsi boluşi ma edі? Şañiraq köter- genderіñe qarsiliğimiz joq. Bіraq däl minaday zamanda kötermekşі şañiraqtariñniñ bayandi bolatinina közіmіz jetpeydі», – dep qaytarğan eken (Mağaz Razdanwli Altaydiñ aqiiqtari). Keşіkpey qizildardan janin qoyarğa jer tappay qaşqan aq oristar Şiñjañ ölkesіn basip-janşip kіrіp keledі. Aq oristiñ atama- ni – Bäkіşke tötep bere almağan Qitaydiñ osi ölkedegі Ju degen gubernatori özіn özі atip öltіredі. Aşinğan, azip-tozip jetken Bäkіş iesіz elge lañdi salip beredі. Eldіñ qolindaği at-kölіk, aziq-tülіktі tartip aladi. Körnektі tarihşi Asqar Tatanaywli bwl jayinda: «1921 jili qizildardan jeñіlіp qaşqan aq oris armiyasi şegaradan basip kіrgen kezde Altaydiñ bileuşіsі Jou-dau iiñ (Jou-u şuö) qoriqqaninan özіn özі öltіrdі de äskerlerі Ürіmjіge qaşip kettі. Tek atamekenіn qi- maytin jergіlіktі haliq, qazaqtar men moñğoldar ğana tabandiliq körsettі. Jergіlіktі haliqtan şiqqan Zuqa sekіldі rubasilari aq armi- yağa berіlmey, aytqanin orinda- may, olarğa at-kölіkpen kömek körsetpey, olar Moñğoliyağa ötken kezde oq atip, attandirip saldi», – dep jazadi. Bwl kezde Zuqa batird- iñ mañina jergіlіktі haliqtiñ jäbіr körіp, küyzelgenderіmen qosa sart, noğay, tatar, oris, aq pen qizildan qaşqandar, el-jerіnen bosqandar toptaladi. Zuqa batir bіr rudiñ ğana künіn joqtağan jeke batir emes, jäbіr körgen, japa şekken jalpi
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 54 55
іrі twlğağa aynalğan-di. 1921 jili Keñestіñ qizil arm- iyasinan qaşip, Qazaqstan jerіne twraqtay almay alaswrğan aqtiñ atamani – Bäkіş (Bakiş) arm- iyasi da jolindaği eldі jaypay otirip, Sarsümbenі (qazіrgі Altay qalasi – B.B.) basip alip, osinda bіraz twrip, at-kölіk, äl-qua- tin tiñaytip, küş jinau maqsati bolğanimen, qazaqtiñ Amangeldі, Keykі batirlarinday dala kökjalina kezіkkenіn sezedі. Ol Zuqa batirdi bіrneşe ret kelіsіmge keluge şa- qirip, äskerіn at-kölіk, aziq-tülіk- pen qamtamasiz etudі talap etedі. Olay bolmağan künde zeñbіrekpen atqilap, maydan aşip, külіn kök- ke wşiratinin mälіmdep, özіnіñ elşіsіn jіberedі. Aqtardiñ auaninan Zuqa batir äuelden habardar edі. Oniñ elіnde jiirmasinşi jildari aq pen qizildiñ soğisinan qaşqan- dar da qoltiğina kelіp, panalağan bolatin. Bäkіş Zuqa batirdan: «Ör Altayğa attap bassañ, äkeñdі tani- tam, ajal qwşasiñ. Qara Ertіsten ötseñ, qaniñdi іşemіn! Menіñ elіm – ayğirdiñ boğinday üyіlіp jatqan qalaniñ halqi emes, şaşudiñ qwrtinday şaşilip jatqan dalaniñ halqi! Menіñ batirlarim men mergenderіm är tastiñ tasasinda, är bwtaniñ tübіnde jatir! Kelseñ – kel, Ertіs boyinda tosip alamin!» – dep jauap beredі. Zuqa batir onimen qoymay, Bäkіştіñ elden zorliqpen tartip alğan ekі tabin jil- qisin jalğiz tünde aydatip äketedі. Jan sauğalap Sarsümbe qalasinan qaşip şiqqan qitay, düñgen, wyğir, sіbenіñ jüzden astam jayau-jal- pi tütіnіnіñ aldinan qaruli jasaq attandirip, aman-esen qara Ertіsten ötkіzіp, bіr jil bağip, Şonji öñіrіne jetkіzіp saladi. Zuqa batirdiñ bwl äreketterіne ziğirdani qaynap, twli- bina siymay twlan twtqan Bäkіş elbasilarin jinap alip: «Zuqani qalay qwrtuğa boladi?» – dep swrağan eken. Sonda Naqiş şeşen taysalmastan: «Ol köptіñ qamin jedі, minalar boqtiñ qamin jedі. Oniñ іsіnіñ bärі dwris edі, minalar bwris dedі. Ol – kök it, al minalar – köp it. Ol – ayu, aşinsa qonjiğin da jep qoyadi, qorğasinmen ğana alasiñ», – degen eken. Sarsümbe- de wzaq twrsa, artinan jeter qizil äskerі men aldinan tosqan ayudan qwtilmaytinin közі jetken Bäkіş jedel qamdanip, Moñğoliyağa ötіp ketedі. XX ğasirdiñ ayaq şenіnde Altay öñіrіndegі qoğamdiq jağ- day kürt kürdelenіp, sayasi ahual asqina tüsedі. Altay elіnіñ guber- natorliğina jäne qorğanis basşisi bolip Vi Jiñgo degen keledі. Ol kele sala haliqqa qandi şeñgelіn saladi. Alman-saliqti üstі-üstіne artirip, haliqti twralatip, küyzeltіp jіberedі. «Altaydi mekendegen el, – dep jazadi osi jayinda jazuşi Jaqsiliq Sämitwli «Qitaydaği qa- zaqtar» atti kіtabinda,– Vi Jiñgoniñ bwl zwlimdiğina şidamay, qarsi kele bastadi. Solardiñ bіrі – itelі ruinan şiqqan Zuqa Säbitwli bol- di. Zuqa bwdan bwrin da qazaq іşіndegі bi-törelerdіñ alman-sal- iğina qarsi şiğip, mañayina ked- ey-kepşіk, batirlardan jasaq jinap, özіnіñ bіr top elіmen jeke köşіp, dara qonip jürgen adam edі. Bay- lardan, bilerden qorliq, zombiliq körgenderdіñ köbі soniñ qanati- niñ astina barip panalap jürgen... Bwrin elbasilariniñ qisimina qarsi jüzіp, taysalmay tötep kelgen batir Zuqa endі Vi Jiñgodan da qorqip iğisa qoyğan joq, oniñ alman-sal- iğinan aşiq türde bas tartti. Zuqa batir Vi Jiñgoniñ atarman-şabar- mandarin Ör Altay mañina attap bastirmadi... Vi Jiñgo «maqsatqa jetu üşіn, eñ aldimen, Zuqani joğaltpay bolmaydi» dep eseptedі. Bіraq Zuqani äskeri küşpen basip aluğa şamasi kelmeytіnіn tüsіndі». Vi Jiñgoniñ zwlimdiği aqiri Zuqa batirdiñ tübіne jetedі. Zuqa batir jas şamasi alpistan asip, payğambar jasina kelіp, arani qa- nğa toymağan alpauittiñ jwtpay tinbaytinina közі jetse de, basin iіp, tіzesіn bükpesten, tіk twrip ajaldi qarsi aladi. «Osi ajaldiñ kel- er künіn, keletіn şağin da sezgen», – deydі. Ayqay salip, attandap töbege şiqsa, saq otirğan sarba- zdari sart etіp jiilip, bіr mezette tu tübіnen tabilar da edі. Alayda Zuqa batir özіnіñ mina zarli zam- anğa kelgendegі missiyasiniñ bіtkendіgіn toliq tüsіndі. Bw dünielіk ğwmiri bіtіp, o dünielіk ömіrі bastalatinina boy wsindi. Jazmiştan jalt bwrilip, jazilğan siziqtan jaltara almasin bіldі. Tağdirina iіldі. Sondiqtan da ol azdağan jil bolsa da, zamanniñ ra- hatin körіp, örіsі keñіp, öresі tolip, öñіne kіre bastağan elіnіñ tättі künderіnіñ şirqin bwzğisi kelmedі. Ayranday wyiğan elіnіñ jalğiz tünde qan-josa bolip qotarilip jay- rap qaluin qalamadi. Bіr jan bolsa da, jalğanniñ jariğimen qoştaspau- in tіledі. Öz üyіn aulaqtap, jeke dara oqşau qondirdi. 1928 jildiñ küzі. El jaylaudan küzeuge jaña ğana tüsken şaq. Zuqa batirdiñ qosindari biti- rau-tarau, negіzgі küşterіnіñ auil- da joq ekendіgіnen jansizi arqili habar alğan Vi Jiñgo jazalauşi otryadin dereu Zuqa batir auilina attandiradi. Tün jamilip kelgen jazalauşilar auilğa twtqiildan şabuil jasaydi. Zuqa batir üyіne basip kіrgen jendetterdіñ jeteuіn jayratip salip, artinan tigen oqtan ortadaği oşaqti qwşa qwlaydi. Jazalauşi jendetter qatin-bala, ülk- en-kіşіge qaramay, auil adamdarin qorşap alip, bіr-aq qirip saladi, eluden astam adam şeyіt boladi. Batirdiñ basin kesіp, alip ketedі. «Ölіnі qorlau, jansiz denenі kör- setіp, jwrtşiliqti jasqandiru – qitay äkіmşіlіgіnіñ bayağidan kele jatqan jauizdiq sayasati... 1928 jili Zuqa qajiniñ basin alip, Sarisüm- benіñ qaraköpіrіnіñ tüstіk jaq oñ bosağasina іlu... – sol jauizdiqtiñ bіr misali. Bwl – qitaydiñ käzіrgі äkіmşіlіgі de moyindap: «Ol – bwrinği zaman ozbirliği», – dep sipattap jürgenі – tarihi şindiq», – dep jazdi Hasan Oraltay «Elіmay- lap ötken ömіr» kіtabinda. Zuqa batirdiñ el qorğap, jerіn sirt basqinşilarinan azat etken erlіgі üşіn qazіrgі Qitay bilіgі de eldіñ şegarasin keñeytken beldі twlğa retіnde Zuqa batirğa іş tar- ta qaraydi. Oniñ jatqan qoriğin jöndep, basin qaraytuğa, basina eskertkіş-belgіler qoyip, as berіp, ataq-dañqin äspetteuge şek qoy- may otir. Soniñ basti bіr kuäsі – Zuqa batir jayli Qitayda soñği jildarda ekі tarihi roman düniege keldі. Oniñ bіrі – Batirhan Qwsbegin- nіñ «Zuqa batir» romani bolsa, ekіnşіsі qiriq bes jil türmede otirğan Qajiqwmar Şabdanwliniñ «Pana» romani. Sonday-aq Zuqa batirdiñ keyіngі wrpaqtari turali jazilğan Bay-ahmet Jwmabay- wliniñ «Sağiniş» romanin da osi qatarğa jatqizuğa boladi. Oniñ sirtinda Zuqa batir turali jirlanğan jir-tolğaular, aytilğan arnau-joqtau, añiz-äñgіmeler, jazilğan hikayattar da bіrneşe kіtapqa jük bolarliq. Zuqa batir turali Moñğoliya, Türkiya, AQŞ, sonday-aq Euro- paniñ bіrqanşa elderіnde tarihi zerteuler men ädebi şiğarmalar jariq körgen. Al biilği jili Zuqa batirdiñ 150 jildiğina oray Eu- ropaniñ 11 elіnde, Astana men Almatida qalalarinda haliqaral- iq ğilimi konferenciya, futbol turnirі öttі. Elіmіzde osi joldardiñ avtoriniñ «Zuqa batir» (1999 j.) poemasinan basqa kölemdі, jekel- egen, arnayi körkem şiğarmalar jariq körmese de, zertteu eñbekter, şetelderde twratin qazaqtardiñ ar- asinan şiqqan qazaqtiñ wlt-azattiq jolinda küresken körnektі twlğalar jayli bwğan deyіn aytilmay kelgen qwndi derekterdіñ közі täuelsіz el boluimizdiñ arqasinda endі-endі aşilip, közayim bolip jatirmiz. Ärine, bwl elіm degen er jayli ay- tilar sözdіñ aldi ğana, köşelі kesek sözdіñ kezegі keleşek enşіsіnde bolsa kerek. Zuqa batir turali ädebi-körkem şiğarmalardiñ özі arnayi zertteudі talap etedі. Osi twrğidan kelgende, akademik S.Qirabaev aytqanday: «Qazaq halqiniñ ruhani mwrasi tek bügіngі Qazaqstan jerіndegі wlt ökіlderі eñbekterіmen şek- telmeydі. Tağdirdiñ tälkegіmen şetelderge jäne bwrinği KSRO kölemіndegі memleketterge idirap ketken qazaqtardiñ ädebietі men mädenietі de – bіzdіñ wlttiq bayliğimizdiñ bölіnbes bölіgі». Aqseleu Seydіmbek: «Qazaq halqi oqşau etnos bolip tarih sahnasina şiqqannan bergі kezeñde belgіlі twlğalardiñ joqtausiz qalğani joq deuge boladi», – degenіndey, Zuqa batirdiñ soñinan aytilğan jo- qtau-öleñder mol. Osilay bolsa da, qoğam qa- yratkerі, jazuşi-zerteuşі Uaqap Qidirhanwliniñ aytuinşa, älі eşkіm Zuqa batir turali jerіne jetkіzіp jaza almağan körіnedі. Bwl – tarihimizdiñ älі de tügendelmey jatqan, tüsіp qalğan bіr betі, oniñ aşilmay, aniqtalmay jatqan sir- lari men qirlari wşan-teñіz. Elі üşіn, jerі üşіn öle-ölgenіnşe ba- sin bäygege tіge jürіp, sol jolda altin jani şahit bolğan er, batir babalarimizdiñ ömіr sürleulerіn, sayasi küreskerlіkterіn, qoğamdiq qizmetterіn jiraqta qalğan uaqittiñ qatpar-qatpar qoynauinan qajimay, talmay arşip, alip şiğip, toliqtay şinayi zerttep, jas wrpaqtiñ san- asina qwyu – täuelsіz elіmіzdіñ talabi, soni orindağanda ğana bіz bügіngі azat künderіmіzdіñ bağasina jetіp, mäñgіlіktі mwrat etken armanimizdi orinday al- maqpiz.
|