Редакция ал қ
жүктеу/скачать 6 Mb. Pdf көрінісі
|
MAĞJAN MEN SÄKEN Säbit-Mağjan-Säken АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 40 41
dau-damayi, ayğay-şui basilmay kele jatqan mäsele – Säken-Mağjan-Säbit tüyіnі. Bwlardiñ qim-quit qarim-qatinasi – äşeyіngі qazaqi äñgіmenіñ auqiminan şiğip, ädebi şiğarma, esse, ğilimi zertteu, monografiya, maqala deñgeyіnde el-jwrtqa jariya bolip, dabirağa aynalğan öte qiin mäsele. Kіm bolsa da, bwğan qwlaq türmey öte almaytin, retі kelse, özіnіñ boyauin qospay twra almaytin qwbilis. Osi qiin da dauli mäselenіñ şindiğina jeteyіn, özіm körgen-bіlgenіmdі qaliñ jwrtqa aytip bereyіn dep «Öner bäsekesі nemese Mağjan men Säken» degen bes jüz bettіk tarihi-ädebi esse jazip bіtіrіp, baspağa wsindim. Eñbektі jazu barisinda eşqaysisina іş tartpay, tarihi şindiq, qwjat, mwrağat deñgeyіnde artiğin artiq, kemіn kem, uaqitşa jeñіs pen jeñіlіstі tügelge jaqin qamtiğan siyaqtimin. «Tarihti jalğiz özіm ğana bіlemіn» dep örekpu – ärine, eşkіmge, oniñ іşіnde ğalimdarğa jaraspaytin qiliq. Osi salada soñği kezde payda bolğan jaman ädettі, bіlmey jatip, «bіlem» deuşіlerdі, ösek-ayañdi maldanuşilardi, ataq şiğaru üşіn atistira-şabistira söyleuşіler men örkökіrek quiskeudelerdі de sinay ketuge tura keldі. Osi şeşіmі qiin mäselelerdі suirtpaqtap otirğanda Säbit tağdirina qatti alañdadim. Säbit Mwqanovti «kіnäsіz, mіnsіz, kemşіlіksіz» dep eşkіm eseptemeydі. Ömіr ötkelіnde özіnіñ demokrattiğinan, adamğa jaqindiğinan Säbeñe jetetіn jan joqtiğinan emes, osi ğadetіn toliq saqta- mağannan tayaqti köp jegen adamdi tabu da qiin. Twla boyi qayşiliqqa toli qayratkerge araşa tüsu maqsati- men emes, bar sir-sipatin tarihi şindiq deñgeyіnde kör- setudі oylap köpşіlіk tügіl, tіptі Säbittіñ özі bіlmegen, jwrttiñ közі tüse qoymağan bіr qwjatti bügіngі oquşiğa tanistirudi qajet tauip otirmin, öytkenі ösek- ayañniñ іnіne su qwyadi. Tayauda «Qazaqstan» baspasi «Politiçeskie repressii v Kazahstane v 1937-1938 g.g.». degen qwjattar jinağin şiğardi. Olar Qazaqstan Respublikasi Prezidentіnіñ mwrağatinan alinğan. Oni jay oqip qana qoymay, tağdirlar toğisina nazar audarsañiz, şiirlana matasqan, şeşuі tabilmaytin jwmbaqqa tap bolasiz da qayran qalasiz. Öytkenі künі bügіnge deyіn S. Mwqanovti sovettіk zamanniñ qizil közі, äsіrese Mağjanniñ, qala berdі Säkennіñ «jendetі» degen qaueset özіnіñ közі tіrіsіnde bükіl Qazaqstanğa tarap, älі künge deyіn basilmay kele jatqanin (kіmderdіñ ädeyі taratqanin qazbalamay-aq qoyayin) bіlesіzder. Japqan jaladan aqtalip şiğu öte qiin. Daq qaladi. Şindiqti däleldeu tek qana uaqittiñ qwdіretіnde ğana. «Reşenie byuro Alma-Atinskogo gorkoma KP (b) K po appelyacii S. Mukanova, 2 marta 1938 g. (Sluşali: Appelyaciya Mukanova). Mukanov Sabit, çlen KP (b) K s iyulya 1920 g. partbilet №159860, god rojdeniya 1900 g., kazah. Po socpolojeniyu – slujaşiy. V moment vozniknoveniya dela rabotal v kaçestve predsedatelya SPK – pisatel. Mukanov obvinyaetsya v tom, çto v svoih literat- urnih proizvedeniyah, kak-to «Sin baya», «Mirzabek», «Temertas», «Literatura ХХ veka» protaskival kontr- revolyucionnie nacionalistiçeskie vzglyadi. Mukanov bil tesno svyazan s Seyfullinnim, Dosmuhamedovim, Asilbekovim, Aysarinim, Valiah- metovim i Djumabaevim, nine razoblaçennimi vragami naroda. Kogda Djumabaev bil v ssilke, Sey- fullin imel s nim perepisku i okazal denejnuyu pomoş. Mukanov sostoyal v seyfullinskoy kontrrevoly- ucionnoy nacionalistiçeskoy gruppirovke vo vremya sovmestnoy raboti v Soyuze pisateley. Mukanov ograjdal Seyfullina ot kritiki, tem samim zajimal krit- iku i samokritiku. Reşeniem byuro Frunzenskogo GRK KP(b)K Mukanov «kak aktivniy çlen kontrrevolyucionnoy nacionalistiçeskoy gruppirovki, kak posobnik vragov naroda i kak nerazorujivşiysya burjuazniy nacionalist» iz ryadov partii isklyuçen. Mukanov v svoih zayavleniyah ne otricaet pred- yavlennie emu obvinenie v dopuşennih oşibkah v svoey literaturnoy rabote i v svoih svyazah s Sey- fullinim, Valiahmetovim, Aysarinim i drugimi, no zayavlyaet, çto on niçego ne znal ob ih kontrrevoly- ucionnoy nacionalistiçeskoy deyatelnosti. Obvinenie, predyavlennoe Mukanovu o ego perepiske s Djum- abaevim i okazanii emu denejnoy pomoşi, kogda Djumabaev bil v ssilke, niçem ne podtverjdaetsya. Dokladival G. Holodov, Mukanov prisutstvuet. (Postanovili:) Vvidu neyasnosti otdelnih voprosov, delo o Mu- kanove otlojit i poruçit T. Holodovu dorassledovat material i dolojit na byuro. Sekretar GK(b)K. Şurakov». Bіr sözі özgertіlgen joq. Sanasi bar demey-aq qoyayin, äşeyіngі ğana tüsіnіgі bar jandardiñ bärі Säken-Mağjan-Säbit tüyіnіnіñ qalay şiirlanip kürmel- genіn bayqağan şiğar. Osi qauliniñ är babi ärtürlі oylarğa jetekteydі, bіraq bіr ğana jaydi tüsіndіrsem, bіraz şindiqtiñ siri aşilmaq. Qaulida «Säken Seyfullin Mağjan jer audarilip jürgende hat jazip, aqşaday kömek körsetіptі, Säbit Säkennіñ wltşildiq «gruppirovkasinda» bolipti» dep jalğastirip jіbergenіne qarap, «ati-jönderі almasip tüsken şiğar» degen oydi «Obvinenie, predyavlennoe Mukanovu o ego perepiske s Djumabaevim i okazanii emu denejnoy pomoşi, kogda Djumabaev bil v ssil- ke, niçem ne podtverjdaetsya» degen sözder terіske şiğaratin siyaqti. Alayda tap osi tüyіnge ayriqşa toqtau kerek, öytkenі adaldiqti bilay qoyğanda, ülken adam- gerşіlіktіñ іzіn suirtpaqtap şiğarip alamiz. Mağjan sottalip, Belomor kanalinda arip-aşip jür- gen kezіnde jazğan hatin Säbeñ 1959 jili 10 qaraşada mağan oqip bergen edі. Oni özіmnіñ «Dala – jürek» degen estelіgіmde tarata jazdim. 1990 jili Abay at- indaği opera jäne balet teatrinda Säbeñnіñ 90 jildiğina arnalğan saltanatti jinalista jasağan bayandamamda bükіl respublikağa estіrte ayttim. Ol hata: «Tayauda türmeden şiğasiz, sonda qay jaqta bolasiz, zorliq-zom- biliqti kek twtqan piğilda şiğasiz ba älde «Toqsanniñ tobiğindaği» oyğa oyisasiz ba? Bіz üşіn, qazaqtiñ qasiettі poeziyasiniñ keleşegі üşіn Sіzdіñ sovet jağina şiqqaniñiz olja bolar edі» de- gen oylardi jazipti. «Sіzge tiіstі orindar jazğizdi ma?» – dep swrağan- inda: «Joq, özіm jazdim… – arimniñ ämіrіmen jazğanmin», – dedі (T. Käkіşev, Sanadaği jaralar. – Almati: Qazaqstan, 1992. 224-bet). Osi twsta Ziliha apaydiñ M.Gorkiyge, oniñ äyelі E. Peşkovağa barip, Mağjan jazasin 3 jilğa qisqartqan şaği bolatin. Mäske- udegі Qizil professorlar institutinda oqip jatqan Säbit Mwqanovtiñ osi igіlіktі qadamğa aralaspaui mümkіn emestey körіnedі mağan. Sottalğan Mağjanğa Säbittіñ hat jazip, ötіnіş bіldіrgenі tarihi şindiq ekenі qazіr äbden däleldenіp otir. Bіrіnşіden, S.Mwqanov muzey qorinda hattiñ tüpnwsqasi saqtaluda. Ekіnşіden, Säbeñnіñ estelіgіn estіgen qwyma qwlaqtardiñ bіrі – Jayiq Bektwrovtiñ estelіgі: «Men Mağjanğa 1932-33 jildari Moskvada oquda jürgenіmde GPU-den rwqsat alip, oğan lagerge Murmansk jağina hat jazip jіberdіm», – degen derek (Bes aris. – Almati, 1992. - 325-bet) bolsa, üşіnşіden, Ş.Eleukenovtіñ memlekettіk siyliq alğan «Mağjan» monografiyasinda ol hattan citat alip, bіzge bey- mälіmdeu tiñ derek keltіredі. «1936 jildiñ qirgüyek ayinda Qiziljarğa Säbit Mwqanov kele qalğanda Mağjandi ädeyі іzdep tauip alip, şüyіrkelese söylesedі, jili-jili sözder aytip, Almatiğa qizmetke şaqiradi. 1936 jili 27 qazanda Mağjanğa jazğan hatinda: «Sіzben joliğip söyleskende de men ayttim ğoy: «Egerde özіñіz şin nietpen sov- et ädebietіne qizmet etem deseñіz jazuiñizğa eşkіm böget bolmaydi» dep. Sol sözіm – älі de söz. Egerde şin nietpen sovet ädebietіne atsalissañiz sіzdі betke qağatin, «bwrin pälen bolip edіñ» deytіn kіsі bol- maydi. Proletariattiñ rahimi mol. Ol qorğay da bіledі, jarilqay da bіledі. Bіraq proletariat söz emes, іstі jaqsi köredі» (Ş. Eleukenov Mağjan. – Almati, 1995. -127, 135-136-better) degenderdі tüsіndіrіp jatudiñ özі artiq. 20-jildari taptiq jelektі miqtap jamilğan, bolşe- viktіk ügіt-nasihatqa äbden boy aldirip, Mağjandarğa aytpağani qalmağan Säbittіñ jeke adamğa tabinu äb- den däuіrlep twrğan kezde «tap jaui» retіnde sottalğan Mağjandi özіnіñ proletarliq qanatiniñ astina alui – qayran qalatin qwbilis. Alaş qozğalisina qatisqan qayratkerler men aqin-jazuşilar Almatiniñ köşesіnde Mağjanmen amandasuğa jaramay, terіs aynalip ketіp jatqanda 1937 jili 20 aqpanda «Qwrmettі joldasim Säbit! «Men Qazaqstanğa jaña jolğa tüskenіmdі özіmnіñ qalam küşіmen körsetsem» degen jalğiz tіlekpen oraldim. Men qalğan ömіrіmdі, berіk nietіm men ümіtіmdі іste däleldeu üşіn socialistіk qwrilisqa eñbek etuge bel budim. Men üşіn endі eñbekşі taptiñ, kommunistіk partiyaniñ qolinan basqa qol joq. «Qalay bolğanda ortaliqqa jetuіm kerek» dep şeştіm. Eger jolğa qarajat tapsam, ortaliqqa barudi oylap otirmin. Ärine, öz halіmnіñ müşkіldіgіn ayta otirip, sіzdі bіrdemege mіndettegіm kelmeydі. Sіzge osilay jazuğa qazіrgі halіm mäjbür etіp otir. Keşіrіñіz. Qwrmetpen Mağjan», – degendі tebіrenbey oqi al- maysiñ.
Demek, Mağjanğa Säbittіñ hat jazğani, qol sozğani eşbіr küdіk keltіrer jay emestіgіn pendelіk twrğidan taği bіr qarastirip ötkennіñ artiqtiği joq. Mağjan Almatiğa 1937 jili 25 naurizda köşіp kel- gende aldinan şiğip, qarsi alğan jalğiz Säbit, Jazuşilar Odağiniñ bastiği bolip otirğanda Mağjandi qarsi aluğa talay adamdi jwmsauğa mümkіndіgі bolğanin eşkіm joqqa şiğara almaydi. І Almatiğa özі barudiñ eñ bіr miqti siri – künälarin juu ğana emes, azamattiq tanitu ekenі sözsіz. Stansi basinda Mağjan: «Menіñ jolim terіs. Säkendіkі dwris boldi. Aldimen soğan sälem bereyіn», – dep Säbeñ oylamağan tіlek bіldіredі. Iñğayin tauip, habar jetkіzgen Säbitter qalağa jetkenşe Säken üy-іşі «asa qadіrlі qonaq kele jatir» dep älekke tüsedі. Kelgen sätte Mağjan men Säken közderіne jas alip qwşaqtasadi. Jolsoqti bolip kelgender Säken üyіne qonip, kelesі künі Säbit üyіndegі tünemel qona- qasiğa baradi. Onan keyіngі oqiğaniñ basi-qasinda bolğan Mwhametjan Qarataevtiñ kuälіgіne qwlaq salayiq: «Odaqtiñ predsedatelі Säbit Mwqanov ekeuіmіz bіr kabinette otiramiz. Orta boyli, jwpinilau kiіngen, öñі siniq kіsі kіrdі. «Men Mağjan Jwmabaev bola- min, şirağim. Säbittі іzdep kelіp edіm…», – de- gende ornimnan wşip twrdim. Säbeñ kіrіp, aman- diq-sauliqtan soñ telefonniñ qwlağina jarmasti. Qazaqstan Kompartiyasi Ortaliq Komitetіnіñ ekіnşі
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 42 43
almaymin. Mirzoyanniñ özіne kіrіñder», – dedі. Säbeñ mağan da: «Jür!» – dep, üşeumіz Mirzoy- anniñ qabildauina bardiq. Säbeñ Mağjandi qiz- metke ornalastiruğa, qarajat jağinan kömektesuge ärekettengenі aniq. Tіptі oni Jazuşilar Odağina aludi da oylastirdi» (Ş.Eleukenov Mağjan. – Almati, 1995. - 138-bet) degenіn talaylar estіgenmen, Säbeñnіñ aza- mattiğin körsetuge paydalanbay jürgender az emes. Bwlar köz körgennіñ, estіgenderdіñ kuälіgі bol- sa, älgі kіtapta minanday qwjat bar: 21 aprel, 1937. Sekretno. Tov. Djamankulov. Kak tebe izvestno, v Al- ma-Ata priehal alaşordinskiy poet Magjan Jumabaev, (kotoriy) napisal na imya Soyuza pisateley zayavlenie o tom, çto priznaet antisovetskie oşibki i prosit pomoç emu ispravitsya i dat rabotu. Po etomu povodu ya na dnyah besedoval s tov. Mirzoyanom. On mne govoril, çto nado dat rabotu, to est dat na perevod na kazahs- kiy yazik iz proizvedeniy klassikov russkoy literaturi, çtobi etim emu okazat materialnuyu pomoş. Proşu tebya, kak çlena partii i zav. KIHL-om, uçest etu moyu zapisku i slova tov. Mirzoyana na perevod s vidaçey avansa po dogovoru. S kom. privetom, pred. SSPK i çlen partii S. Mu- kanov», – dep hat jazui da Säbittіñ azamattiğiniñ jarqin betі bolsa kerek. Östіp jürgende «Socialistіk Qazaqstan» gazetіnde Säbittі «äşkerelegen» maqala basildi. Oğan qaytarğan jauabinda Mağjanniñ: «Sovet ükіmetіnen qilmisima layiq ädіl jaza tartip, tüzeldіm», – degen sözіne aldanip, oğan liberaldiq jasağanim, Qazaq körkemsöz baspasinan nemіstіñ faşizmge qarsi jazuşisi Fayhtvagnerdіñ «Oppegeim semyasi» degen romanin audaru üşіn beruge sebepker bolğanim ras. Bwl qatelіktі moyinğa alip, toliq tüzetem», – dep moyindağan kezde Mağjan wstalmay, kіm körіngenge barip, jwmis іzdep sandalip jürgen bolatin. Säbeñnіñ resmi ötіnіşіn orindau sozila bergen soñ KIHL-diñ direktori Rahimjan Jamanqwlovqa Säken men Mağjan ekeuі barip, keşegі şäkіrtі, bügіngі іrі basşiniñ qiqañdiğina qaratpay, özіnіñ senіmhatimen tariqqan Mağjanğa aqşa alip bergenі ärі közsіz batir- liq, ärі adamgerşіlіk ekenіn wlilardiñ іzіn baqqandar іltipatqa almay, qaralağiş derektey jіpke tіzіp, keyіngі maqalalarinda zor qilmis retіnde jazğan bolatin. Özge emes, Jazuşilar Odaği partiya wyiminiñ hatşisi Qalma- qan Äbdіqadirov «Ädebiettegі trockiyşіl-buharinşіl, wltşil-faşist ziyankesterdі jerіne jetkіze qwrtu kerek», – dep 1937 jili 18 tamizda «Qazaq ädebietі» gazetіnde bolşeviktіk solaqayliqpen «Säbit öz şiğar- malarinda, «Adasqandarda» baydi maqtap, 1932 jili basilğan «ХХ ğasirdaği qazaq ädebietіnde» haliq jaulari – «alaşordaşilardiñ obektivtі revolyuciyaliq rölі bar» degen qatelerі üstіne soñği kezge şeyіn haliq jaularina (Aysarin, Jwmabaev, Asilbekovterge) körіne imiraşildiq jasadi. Özіnіñ şiğarmalarin haliq jaulari Dosmwhametov, Moldibaevtarğa audaruğa berdі. Jwmabaevti qizmetke ornalastiruğa niettengenі, taği basqalari – Säbittіñ jay ğana qatesі emes, ülken sayasi qatesі», – dep jarqabaqqa aparip qoyğan bolatin. «Haliq jaularin» äşkereleu nauqani bastalğan kezde bіraz ekpіndete söylegen S.Mwqanov іs nasirğa şauip bara jatqanin körgen soñ mausimnan qazanğa (iyunnen oktyabrge) deyіn, yağni, tabandatqan tört ay boyi önerpazdiq saparda jürdі. Almatidan alista jüru üşіn mäskeuletіp kettі. Sol uaqitta ötken jiindar men partiya jinalistarinda, äsіrese Hamza Jüsіpbekov bayandama jasağanda «Qaulimizda Säbit turali qatti aytu kerek. Oni tez şaqirip, partiyaliq mäselesіn qarau kerek» degenderdі qaday aytqani belgіlі. 1937 jili 7 qirgüyekte «wltşil faşisterdіñ ädebiette- gі ziyankestіk іsterіmen küresu jäne jas kadrlardi ösіru turali» jazuşilar plenuminda S. Seyfullin, S.Mwqanov «Haliq jaulariniñ qiliqtarina män bermegen, liber- aldiq, imiraşildiq іstep özderі de köp sayasi qateler jіbergen» degendі qauliğa kіrgіzdі. Oni «Pravda» men «Kazahstanskaya pravda», «Socialistіk Qazaqstan» gazetterі dauriqtira tüstі. Säken 24 qirgüyekte twtqin- daldi. 2-3 qazanda Säbit Jazuşilar Odaği törağasinan bosatilip, ekі künge sozilğan jinalista partiyadan şiğarildi. Ömіr ötkelіnde pende talay abiroyli da abiroy- siz іs-äreketke kezіgedі. Odan Säbittі qorğaştaudiñ qajetі joq. Öytkenі qazaq jazuşilariniñ іşіnde özіnіñ demokrattiğinan, kіsіge üyіrsektіgіnen, jalpaqşeşey- lіgіnen sözge qalğan adamdardiñ іşіnde, söz joq, bіrіn şі orin Säbeñdіkі bolsa kerek. Onisi baği da, sori da boldi. Baği bolatin sebebі – bükіl qazaq mädenietі demey-aq qoyayin, ХХ ğasirdiñ 20-jildarinan 70-jildari arasinda Säbitten şiğarmaşiliq kömek, pen- delіk järdem almağan aqin-jazuşi joq. Qazaq poeziyasiniñ jariq jwldizi, wli aqin Äb- dіldaTäjіbaevtiñ kuälіgіn tiñdañizdar: «Bіzde Säbeñnen bwriniraq, äytpese qatar şiqqan, ädebiettіñ bar janrinda eñbektengen, körkem şiğar- malarimen ülgі körsetken özge ağalarimiz da bolğan. Misali, «Säken Seyfullin – sovet ädebietіnіñ alğaşqi qarliğaşi, іrgesіn qalauşi», – dep äuelі Säbeñ bas- tap aytqan. Bіraq qaliñ elden talant іzdep tabuda, ol tapqan jas talanttarğa qolma-qol järdemdesіp, bapker boluda eşkіm de Säbit Mwqanovqa jetken joq. Menіñ bwl pіkіrіmdі keşegі Qalmaqan, Jaqan, Asqar, Tayirlar aytip ketken. Säbeñ özі jetektep äkep, qatarğa qosqan jasqa sol künnen bastap joldas dep qaraytin. – Sen menen üyren, menіñ qolbalam bol, sen mağan qarizdarsiñ, soniñdi öte aldimen», – dep Säbeñ eşkіmge mіndet etken emes, etpek twrsin іştey de solay oylağan emes» (Säbit Mwqanov tağilimi. Ädebi-sin maqalalar. – Almati: Jazuşi, 1990. - 41-bet). Osi oydi resmiletіp aytatin bolsaq, men ädeyі Mwhtar Äuezovke jügіngelі otirmin, öytkenі «Mwhtar-Säbit qarim-qatinastari bwltti bolğan» de- gen alipqaşpa sözder az emes. Aliptarimiz pendelіktі salauat etken twsta bіr-bіrіnіñ qasietіn qalay taniğanin körіp, bügіngі wrpaq ülgі alsa igі. «Kіmde-kіmge Oktyabrdіñ jeñіsі men jemіsі qimbat bolsa, soniñ bärіne Säbit – öz eñbegіmen kömektes bolğan jazuşi. Ol – bügіngі Qazaqstanda qaliptasip, şiniğip ösken qazaq jazuşisiniñ barliğina jazuşi bolu jolinda köp järdem etken qayratker. Ädebiet önerіnіñ öser joli, better örіsі turali ünemі jauapti oylar, damilsiz eñbek etetіn Säbit – bіzdegі sovet ädebietіnіñ wyimdastiruşisi esebіnde de zor eñbegі bar adam» (M. Äuezov. – 18-tom. – Almati, 1985. - 283-bet) degen oydi el-jwrttiñ sanasina sіñіru maqsat twtsaq, pendelіk küykіlіkten ada bolip, adam- gerşіlіgіmіzge daq tüspes edі. Säbit Mwqanovtiñ talabi bar adamğa qamqorşi bolatinin dastarqan basindaği auizekі äñgіmesіnde ernіnіñ wşimen ğana aytip, 80 jildiğinda jasağan bayandamasinda Äbdіjämіl Nwrpeyіsov «daukes», («polemist») degenіn jwrt wmita qoyğan joq. Soldat- tiñ swr şinelіnіñ іşkі qaltasindaği mektep däpterіne jazilğandi oqip, ümіt artuğa bolatindiğin sezgen Säbeñnіñ vokzalda tünep jürgen bolaşaq klassiktі alti balali üyіne äkelіp, aq tösektіñ üstіne (öz sözіmen aytqanda, twñğiş körgen prostinyasi) jatqizip, tört ay asirağani, qoljazbani dwristap jazuğa üyretkenі üşіn Säbeñe talay «siyli sibağa» tartqani belgіlі. «Säbeñnіñ adami mіnezі baği ğana emes, sori da bolğanin aytuşilardiñ іşіnde menіñ pіkіrlerіm ayriqşa estіldі» demegenmen, eleusіz qala qoymağani aniq. 1990 jili Abay atindaği Opera jäne balet teatrindaği saltanatti jinalista jasağan bayandamamdi Qazaq tel- edidari bіr sözіn qisqartpay, bükіl Qazaqstanğa taratsa, 1992 jilği «Sanadaği jaralar», 1994 jilği «Säken soti», «Esіrkemeydі estelіk» degen kіtaptarimda jazğan- darim bіraz adamniñ közіne tüsken siyaqti. Sonda aytqan, jazğandarimdi jinaqtasam, Säbeñ özіnіñ şiqqan tegіne jelіk bergen bolşeviktіk (kommunistіk emes) ügіt-nasihattiñ iqpalimen äsіresolşil boldi da ideologiyaliq wrinşaqtiqqa salindi. Jäne oniñ bärіn şin senіmmen atqardi. Oni bіreu wnatti, keybіreuler wnatpadi. Al pendelіk jağina kelsek, Säbeñmen janasu oñaydiñ oñayi bolatin. Kіsіmsu, ülkensu Säbeñe jat. Sälem bergen adamdi sözge tartpay qalğan kezіn eşkіm bіlmeydі, kіsіge üyіrsektіgі Säbeñ jayinda añiz ben aqiqatti şamadan tis tudirip jatti. Demek, oğan janasqan adam özіne paydali oy-pіkіrdі el- jwrtqa jayip, ayağin ösek-ayañğa aynaldirip jіbergen. Sondiqtan «Säbeñ aytti» degenderge saq bolğan abzal. Osimen de Säbeñ öz atina özі daq tüsіrіp alip jürgen sätі mol boldi. Osindaydi aylali qarsilastari oñtayli paydalanip, şen-şekpen kigen kez de az emes. Maydanğa tüskennіñ jeñіsі men jeñіlіsі qatar jüretіndіgіn eskerer bolsaq, ondaydi Säbeñ köp kördі, basinan mol keşіrdі. Oni özі sezіp-bіlіp qana qoymay, kezіnde aşiq aytip ta, jazip ta jürdі. Säbittі dattağisi, sözge qaldirğisi kelgender oniñ oy-pіkіrі men sözіne qwyriq jalğap, dauriqtirip ta jatti. Baqayesebі barlar özіne sayasi kapital, oñay olja tapqandar az emes. Men bwl obektivtіk jäne subektivtіk derekterdі ekі ülken maqsat üşіn aytip otirmin. Bіrіnşі, «el-jwrt osinşama şirmatilğan twlğali tağdirlardiñ şindiğina köz jetkіzsіn, bіlsіn, köñіldegі kіrbіñ şayilsin» degen oy. Öytkenі ker zamanğa kezіkken ayriqşa belsendі azamattiñ sol kezdegі, onan keyіngі, tіptі dünieden ötkennen keyіngі tağdirin tüsіne bіludіñ özі ülken ğilim bolsa, ekіnşіden, kelesі jili Säbittіñ tuğanina 100 jil toladi. Oni bіr Qazaqstan emes, keşegі KSRO res- publikalari, UNESKO arqili düniejüzі elderі atap ötuі orindi bolmaq. Ol Säbit üşіn de, Qazaq elі üşіn de kerek. Özіnіñ ösken mädenietі, wli darindari bar haliqtiñ mereyіn ösіre tüsu üşіn osinday igі şaralardi qolğa alu şart. Ärbіr wli darin men önerpaz, qayratker- ler öz elіn älem aldinda jarqirata körsetuge sebepker boladi da keleşegіmіz nwrlana tüsedі. Wlilarimizdi wltimizdiñ abiroyina aynaldira bіlsek qana älem aldinda abiroyli bolamiz. Ol üşіn köñіlіmіzdі keñge salip, mädenietіmіzdіñ wli twlğalarin ardaqtay bіleyіk. «Jezbwyda» wlttiq aqparattiq portalinan alindi АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫНА – 100 ЖЫЛ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 44 45
25 жылдық ұлы мерекесі. Азаттығымыздың рухы асқақтар жыл. Алайда осы азаттықты аспаннан түскендей көріп, тәуелсіз елдігіміздің құнына жетпей, бағалай алмай жататын кездеріміз аз емес. Соның үшінде өткенімізге тереңдей үңіліп, тарихымызды тани білген сайын біздің өзімізге, ел-жұртымызға, жерімізге деген құрметіміз артып, отаншылдық сезіміміз ұлғая түседі. Үш жүзге жуық жыл бодан болған халықтың шынайы тарихы әлі түгенделіп болған жоқ. Осы жылдарда отаршылардың қанқұйлы езгісіне, бодандыққа бойсұнып, мойынсал болып, қол қусырып қарап отырған да халық емеспіз. Әр таңы азаттық үшін күреспен атып, әр күні ертеңгі еркіндігін жақындатқан үмітпен батып жатқан «ежелден еркіндік аңсаған» күрескер ұлтпыз. Міне, осындай ұзақ жылдық күрестің нәтижесінде бүгінгі тәуелсіз күндерімізге қол жеткіздік. Солай болса да, бодандықтың бойға сіңіріп жіберген уын бір демде немесе бір ширек ғасырда жойып жіберу де оңай емес екеніне көзіміз жетіп отыр. Халқымыздың тарихын тереңдеп білген сайын тәуелсіздігіміздің құндылығы арта түспек. Бүгін сол жолда басын бәйге тіккен батыр жайлы баяндасақ дейміз. Өйткені ер тарихы – ел тарихы. Ондай батырымыз көп, сол батыр бабалардың арқасында еліміз ел болып, осындай ұлан-байтақ далаға иелік етіп отырмыз. Батырсыз ел – баянсыз ел. Мынау «Аспанасты елі» деп бей ресми айтылып жүрген Қытайдың батыс аумағын алып жатқан «Шығыс Түркістан» деп аталған үлкен ел бар. Осы өлкенің Алтай, Тарбағатай, Іле алқабында тұтастай қазақтар тұрады. Олардың бүгінгі саны екі миллионға жуықтайды. Қос империяның жер АЛАСАПЫРАН ЗАМАНА АРЫСТАНЫ– бөлісу саясатының сал дарынан атамекенімен бөгденің бодандығында қалған қандастарымыз – қазақ тарихының бір үлкен құрамдас бөлігі. Сол халықтың қамын ойлап, тәуел- сіздік, азаттық, еркіндік жолында жаным пида деп бар ғұмырын күреске арнаған қаншама батыр бағлан, тұлғалар өтті? Соның бірі һәм бірегейі – түк бітірмей тірі жүргеннен ерлікпен бір күн өмір сүргенді мақсұт тұтқан, ел үшін жасаған ерлігі даңқын шығарған, аты тірісінде аңызға айналған әйгілі Зуқа батыр. Зуқа батыр Сәбитұлы – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақ елінің аумағынан ел- жерімен бөтен жұрттың бодандық езгісінде қалып қойған қазақтардың тағдырын аумалы-төкпелі заманның алуан түрлі апатынан қорғап, басшысыз, биліксіз, қорғансыз, қарусыз халқын жан-жағынан талап, тонап, басымшылық көрсетіп қанаған үстем өкіметтің өктемдігінен қызғыштай қорып, қажет кезін- де қарсы тұрып, әлеуметтік теңсіздіктермен өмірінің соңына дейін бел шешпей, аттан түспей аяусыз күрескен қайраткер, қолбасшы тұлға, қайсар батыр. Зуқа батыр Сәбитұлының туғанына биыл 150 жыл толады. Ол 1866 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданының Кендірлік деген жерінде дүниеге келген. Зуқаның әкесі шығыс өңіріне аса танымал болған – Сәбит молла. Арғы атасы – Нұрмұхаммед абыз. Сәбитті жеті жасында Үпі қаласындағы Уәлдан хазіретке қолыммен жетектеп апарып аманат етеді. Ол он тоғыз жыл оқып, Бұқара, Қазан, Самарқанды аралайды. Сәбит жиырма бес жасқа толғанда оның ақыл-ойына дән разы, пәтуа-пайымына тәнті болған хазырет Уәлдан немере қызы Бәтиманы жары етіп, ақ батасын беріп, ақ жолын тілейді, аса таяғын қолына ұстатып: «Мынау сырлы таяқ жеті пірдің қолынан өткен, шаршағанға дем болады, ауруға ем болады, жаныңнан тастама», – деп атамекеніне аттандырыпты. Сәбит Марқакөл, Маңыраққа мол біліммен оралды. Туған топырағы Қалба тауындай қормал, жүзген көлі Жайсаң көліндей жайсаң азамат болыпты. Ол атасы Нұрмұхаммед құсап, құданың құдіретімен қыранша қалықтап ұшып, аспан-көкті шарлап, Абылай ханның ақ туын жебеп, аңызға айналмаса да, халқына қалтқысыз қызмет қылады. Ел үмітін ақтар, ертеңгі жер иесі жас ұрпақтың жадына білім нұрын төгеді. Ел- жұртына әспеттеліп, «Дамолда» атанды. Ласты, Тасты, Буыршын, Тарбағатайға төрт бірдей медресе ашып, бар ғұмырын бала оқытуға сарп етеді. Осы мешіт-медреселерде бес жүзден астам бала оқып, қара танып, діни білім алса керек. Жас Зуқа да қаршадайынан мол діни білімді әкеден, сондай-ақ осы өлкеге дін тарату үшін жіберілген Мұхаммет Мумин ишаннан сабақ алады. Жасынан зерек, қимыл-қарымы бөлек, қабілеті ерекше, діни білімі зор, шариғатқа жүйрік, хат біліп, қара таныған, есеп-шотқа жүйрік, алғыр бала Зуқа ел көзіне ерте түседі. Енді ғана жетіліп, ат жалын тартып мініп, ел ісіне араласа бастаған шағында Майқапшағайда әкесі қайтыс болып, тағдырдың тауқыметін тартады. Төрт баламен жесір қалған ана, бұғанасы қатпаған інілерінің ендігі өмір-тағдыры өзіне тікелей тәуелді екенін түсінеді. Қал- бадағы болыс болмақ және әмең- герлікке үміткер ағайыны оларды қасына көшіріп әкеледі. Зуқа байдың жылқысын баға жүріп, жетім мен жесірге, кедей мен кепшікке бай-төрелердің батқан тырнағын ерте сезінеді. Кеше өзі құдайдай көретін ел ағаларының атақ-даңқ, шен-шекпенге таласын көргенде олардың итжыртыс тірлігінен түңіліп кетеді. Әлсіздерге әлімжеттік көрсеткендерге қарсы келіп, ылғи да жоқ-жітіктердің жанынан табылады. Әлдекімнен зорлық, қорлық көріп тауаны шағылғандар жас та болса, қара бұқараның қамын жеп жүрген бозжігіт Зуқаға келіп арыз-арманын айтып, шағымданады. Зуқа болса, оларға шамасы келгенше қол ұшын беріп, көмектесуге тырысып бағады. Сонымен қатар Зуқаның тез арада ес жиып, ел ісіне араласуына іргесі тиіп тұрған, төбеге шықса, төбесі көрінетін Жидебай жерінен, Шыңғыстау баурайынан қалықтай ұшып, қағып алғаны ауыздан ауызға лезде тарап, құйма құлаққа құйыла кететін, зейіндінің жадында жатталып қалатын, ұйқыдағыны оятып, ояуды сергітіп, көзі ашық- ты серпілткен Абай өлеңдері еді. Кейінгі көзі көргендердің айтуында Зуқа әлдебір мәселеге шешім айтарда «Құран» аяттары, пайғамбар хадистерімен қатар Абай өлеңдерін қатарластыра атап өтеді екен. Осының барлығы Зуқаның халықшыл болып қалыптасуына әсер етсе керек. Ондай көкірегі ояу, көреген «бұзық» ақ патша ұлықтары мен өзара шен үшін итше ырылдасқан ел басшыларына ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ ЗУҚА БАТЫР – 150 ЖЫЛ № 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 46 47
төзбеген Зуқа өзіне қарасты және тілеулес ағайын-жұртты ертіп, Сайқыннан орыстың бодандығынан аулақ Сауырға барып қоныстанады. Бұнда да қой үстіне бозторғай жұмыртқалап тұрмағаны белгілі. Сөйтсе де «ата-баба жолымен шәкірт тәрбиелеп, бала оқытып, айналасына ғылым-білім нәрін құя жүріп, әділдікке жетсем» деп ойлайды. Діни білімі мол, шешен тілді, шариғатқа жүйрік, атақты дамолла Сәбиттің мирасқоры Зуқаны сол аймақтың ең үлкен лауазым иесі – Әбілпейіс хан баласы Көгедайдың немересі – Жеңісхан гүң өзіне шақырып, медресе молдасы етіп тағайындап, кейін дау-шарға да араластырып отырады. Зуқа молла алдына келген «айыптыға» үкім шығарарда «Құран-Кәрімнің» құқайлы жерлерін қырып тастап, шарапатты шариғат сөзін сөйлеп, біреудің ақысын алып берсе, енді біреудің кеткен есесін қайтарып береді. Бай-шонжарлардың көтензорлық қылып алған алымдарын әшкере етеді. Оның бұл қылығы әлсізді жәбірлеушілерге жақпайды. Осындай қоғамдық теңсіздікке жаны қас Зуқаға мешіт бағып, медресе ұстап, тамағын асырап, бала оқытқан өмірі зая кетіп жатқандай көрінеді. Бес шәкірттің алдында сопы болып сопайып отырған жылдары ерік- жігерін жасытып, қайрат-күшін қапаста қамалып қалғандай болды. Жасықтығы меңдеп, жалғызсырап, заманы азаматтық арына лайықсыз өтіп жатқандай сезінеді. Ол жалғыз күнде шешім қабылдап, молдалықты тастап, ел ішіне көшіп кетеді. Осы күннен бастап ұстаздық емес, жалпы ұлтқа қызмет ету жолына біржола түседі. Осы жолдан өле-өлгенше тайған жоқ. Зуқаның қайтып оралуын ағайын-туыс, жегжаттары «ат болар құлынымыз, азамат болар ұлымыз келді» деп қуанышпен қарсы алады. «Ерулік-қарулық» деп қорасына қой салып, белдеуін ат байлап, байытып тастайды. Зуқа: «Мен сендердің орталарыңа баю үшін, мал-дәулет жинау үшін келгенім жоқ. Ас-суыма жететін өзімнің де бес-алты ұсағым бар, мінерге атым сай. Бұдан былай мұндай қылық жасауды доғарыңдар», – деп оларды тыйып тастайды. Маңайына елдің кедей-кепшіктері, басқадан зорлық-қорлық көргендер, жоқ-жітіктер топтана бастайды. Оның үстіне басы шағын, саны аз руластарының белді рулардың билеушілерінен тартып отырған сазайы да кем емес екеніне көзі жетеді. Зуқаның талай тар жерден жол тауып, тартыста жеңіп шыққан кездері ел ішіне жайылып, батыр аты шығады. Айналасындағы бай- шонжарлардың қысымынан құтылу үшін «қонысымызды кеңейтіп, өрісімді молайтамыз» деген сылтаумен Сауырдан көшіп, Өр Алтайға – Бурылтоғай, Бітеу өңіріне қоныс аударады. Зуқаның бұл өңірге келуін билік басындағылар да құптаған сияқты. «Бөліп-жарылды, бүтін елдің шырқын бұзды, бұзылған елді әскер шығарып қайтарып бер», – деп шағым жасап барғандарға: «Елден шығып кеткен жоқ қой, бір ауданның іші екен, қалаған жеріне мекендесін. Бүлдіріп бара жатса, көреміз», – деген жауап береді. Қазақ, ұйғыр, дүңген, моңғол, араб, парсы, орыс, қытай, түрік қатарлы тоғыз тілді меңгерген, толық діни білімді, арғы-бергі елдің аужайына жетік, ақылы мен батылдығын қатар ұстанған батырды билік үшін пайдалануды да көздегені осы мақұлдаудың астарынан аңғарылады. Біріншіден, бұл өлкеден сонау 1888 жылдан бері Бөке батыр бастаған көштен бастап елдің шеті сөгіліп, жергілікті езгіден жан сауғалаған халық ішкі аймақтарға топ-тобымен дүркін-дүркін қоныс аударып жатқан олқылықты толтыру үшін елге дақпырты өсіп, атағы жер жарып бара жатқан батырды елдің шетіне тосқауыл ретінде ұстау; екіншіден, елден, жерден қоныс аударған жұрт ес-жиып, етек-жеңін қымтағанша жаңа мекенге бауыр басып, жергілікті белді рулармен тіл табысқанша біраз уақыт керек; үшіншіден, «өзара қырқысы сап тыйыла қоймаған моңғол мен қазақтың шегара аймағына ұрымтал жерге қазақтың өз ішінен шыққан «айбарлы арыстанын» ұстап отыру еларалық тыныштықты сақтау үшін де септігін тигізеді» деп есептесе керек. Биліктің бұл саясаты толығымен жүзеге асты деуге болады. Зуқа батыр жасақтары Алтай тауының ақырғы сілемі Бәйтік, Қаптық пен Бұлғын өзенінің батысқа бұрылар аңғарын жайлап-қыстап, іргелес, көршілес қоныстанған қазақтармен жиі тартысып қалатын моңғолдың бір қошуын (аудан – Б.Б.) елін осы өлкеден ығыстырып тастайды. Осы жерлер кейін Қытай мен Моңғолия шегара сызығын нақтылағанда Қытай қарамағында қалып қояды. Зуқа батыр Өр Алтайға келгеннен кейін де оның қарасы молая түседі. Оның төңірегіне тек жапа шеккен қазақтар ғана емес, қысым көріп, қиянат тартқан, азып-тозған ұйғыр, дүнген, сібе, қалмақ, моңғол, сарт, ноғай, татар қатарлы ру-ұлыс өкілдері топтаса бастайды. Осының бәрін бір атаның баласындай ұстап, айналасындағы азулылардан қорғау үшін қарулы күш керек. Зуқа батыр осы мақсатта жасақ құрып, әскери жаттығу жасатып, айбат көрсеткендерге қарсы қойып отырады. Және де жергілікті биліктің «сары ноқта» салығы, «мал бажысынан» басқа үстемелеген «қазан алманы», «қара шығын», шен-шекпенділердің аңбек ақысы дегендей қара халықтан зорлықпен тартып алынатын алымдарынан үзілді-кесілді бас тартады. Осы қатарлы әрекеттерін ұлғайтып, өсіріп, «қарақшы», «тонаушы», «ұры» деп неше түрлі ат-айдар таққан шағым-арыздардың кесірінен сол кездегі Алтай аймағының орталығы – Сарсүмбеде түрмеге қамалады. Түрмеде бір жыл отырып, «елдің ақылдың атасы» атанған Мәми бейсі қатарлы ел ағаларының атсалысуымен түрмеден босап шығады.
Зуқа батыр түрменің түбін көріп, азабын тартып шықса да, өзінің ұстанған бағытынан бас тартпайды. Өзінен пана іздеп келгендерді ұлтына, дініне, нәсіліне қарамастан, қарамағына алып, қанатының астына қорғалата береді. Соның үшін де ел ішінде «зәбір көрсең Зуқаны ізде» деген тәмсіл сөз қалыптасады. Сөйтіп, Зуқаның күші күннен күнге арта түседі. Оның атақ-даңқының аспандап, Алтайдан асып бара жатқаны кімге ұнасын?! Ел басшылары Зуқа батырды қалай да тұсап, тырп еткізбей ұстап отыру үшін талай арғы-шарғыны істеп бағады. Тұтқиылда тап берген жазалаушы топпен айқасқан бір соғыста оң жақ саусағының басы мен оң қабағын қылыш шауып түседі. Зуқаның жасақтары жазалаушы әскери отряд шеріктерін түгел қолға түсіріп, қарусыздандырып, оқтарын алып, құр құралдарын қолдарына ұстатып: «Дауиыңа айтып бар, енді қайтып менің маңыма баспайтын болсын!» – деп қайтарып жібереді. Зуқа батырға шамасы жетпейтінін білген жергілікті билік енді басқадай әрекетке көшеді. Соның бірі – «Зуқа батырды үгіттеп қажылыққа жіберсек, Байтойланы көріп қайтса, жуасып, имандылық жолына түсіп, ел ісіне араласпайды», – деп ойлайды да «Сәбит дамолланың аманаты, әке парызын» орындау үшін қажылыққа баруды көлденең тартады. Өзінің де ниеті болған Зуқа батыр бұл ұсынысты қабыл алады. Бірақ елден жинап берген 500 ұсақ, қаншама ірі қараны кедейлерге, ауқат-тұрмысы нашарларға таратып жібереді. Қажылықтан да мол сауапқа кенеледі. Сөзінде тұрып, бір жыл қажылық сапарына дайындық жасап, 1905 жылы Меккеге атанады. Зуқа батырдың қажылық сапары жөнінде оның немересі, Ыстамбұл қаласының тұрғыны – Құдұс Шолпан Түркияның «Башак» газетінде жуырда жарияланған мақаласында: «1900 жылында «Боксшы көтерілісі» деп аталған оқиға кезінде Османды патшасы – 2-Абдулхамит ханның бастамасымен Қытайдағы мұсылмандар Ыстамбұл арқылы қажыға бара бастаған еді. Зуқа Батыр да 1902-03 жылдарында ұстазы әрі нағашысы болатын Мумин ишанмен бірге қажыға аттанды. Екеуін делегация басшысы ретінде 2-Абдулхамит, «Йылдыз сарайы» атты ордасында құзырына қабылдады. Осыны Ыстамбұлда қайтыс болған Ақыт қажының немере туыстарынан Абдұсселам Айқанат қажыдан тыңдаған едім», – деген мәлімет келтіреді. Бұл – аса маңызды әрі анықтауды қажет ететін өте құнды ақпар. Зуқа батырдың қазіргі баспасөзде жарияланып жүрген фотосы – осы қажылық сапарында1906 жылы Ыстамбұлда аялдаған кезіндегі бірден-бір суреті. Және де осы мақалада 1943-1951 жылдардағы Қытайдағы қазақ ұлт-азаттық көтерілісінің бас қолбасшысы Оспан батырдың әкесі – Сләмбай Зуқа батырдың досы болғандығы, жас Оспанды батыр өз баласындай өсіргендігі айтылады. Сондай-ақ Зуқа батыр Оспанға: «Қазақтың кері жақ батыры атанарсың!» – деп бата бергені – ел ішіне кең тараған сөз. Ал Оспан өз кезегінде Зуқа Батырды «пірім» дейді екен. 1920 жылдардың басы болса керек, Қытайдағы қазақтарға «Алашорда» үкіметі атынан Райымжан Мәрсеков бастаған өкіл келеді. Сонда Алтай өлкесін басқарып отырған атақты, ақыл иесі атанған Мәми бейсі «басқа таудың ығындағы елміз. Қарап тұрған ханымыз, бағып отырған байымыз бар. Бір байдан шығып, екінші байға тиген қатын жақсы болушы ма еді? Шаңырақ көтергендеріңе қарсылығымыз жоқ. Бірақ дәл мынадай заманда көтермекші шаңырақтарыңның баянды болатынына көзіміз жетпейді», – деп қайтарған екен (Мағаз Разданұлы Алтайдың ақиықтары). Кешікпей қызылдардан жанын қоярға жер таппай қашқан ақ орыстар Шыңжаң өлкесін басып-жаншып кіріп келеді. Ақ орыстың атаманы – Бәкішке төтеп бере алмаған Қытайдың осы өлкедегі Жу деген губернаторы өзін өзі атып өлтіреді. Ашынған, азып-тозып жеткен Бәкіш иесіз елге лаңды салып береді. Елдің қолындағы ат-көлік, азық-түлікті тартып алады. Көрнекті тарихшы Асқар Татанайұлы бұл жайында: «1921 жылы қызылдардан жеңіліп қашқан ақ орыс армиясы шегарадан басып кірген кезде Алтайдың билеушісі Жоу-дау иың (Жоу-у шуө) қорыққанынан өзін өзі өлтірді де әскерлері Үрімжіге қашып кетті. Тек атамекенін қимайтын жергілікті халық, қазақтар мен моңғолдар ғана табандылық көрсетті. Жергілікті халықтан шыққан Зуқа секілді рубасылары ақ армияға берілмей, айтқанын орындамай, оларға ат- көлікпен көмек көрсетпей, олар Моңғолияға өткен кезде оқ атып, аттандырып салды», – деп жазады. Бұл кезде Зуқа батырдың маңына жергілікті халықтың жәбір көріп,
№ 3 ( 2 0 1 6 ) № 3 ( 2 0 1 6 ) 48 49
татар, орыс, ақ пен қызылдан қашқандар, ел-жерінен босқандар топталады. Зуқа батыр бір рудың ғана күнін жоқтаған жеке батыр емес, жәбір көрген, жапа шеккен жалпы жұртқа пана, қорған болған ұлттық ірі тұлғаға айналған-ды. 1921 жылы Кеңестің қызыл армиясынан қашып, Қазақстан жеріне тұрақтай алмай аласұрған ақтың атаманы – Бәкіш (Бакиш) армиясы да жолындағы елді жайпай отырып, Сарсүмбені (қазіргі Алтай қаласы – Б.Б.) басып алып, осында біраз тұрып, ат-көлік, әл- қуатын тыңайтып, күш жинау мақсаты болғанымен, қазақтың Амангелді, Кейкі батырларындай дала көкжалына кезіккенін сезеді. Ол Зуқа батырды бірнеше рет келісімге келуге шақырып, әскерін ат-көлік, азық-түлікпен қамтамасыз етуді талап етеді. Олай болмаған күнде зеңбірекпен атқылап, майдан ашып, күлін көкке ұшыратынын мәлімдеп, өзінің елшісін жібереді. Ақтардың ауанынан Зуқа батыр әуелден хабардар еді. Оның елінде жиырмасыншы жылдары ақ пен қызылдың соғысынан қашқандар да қолтығына келіп, паналаған болатын. Бәкіш Зуқа батырдан: «Өр Алтайға аттап бассаң, әкеңді танытам, ажал құшасың. Қара Ертістен өтсең, қаныңды ішемін! Менің елім – айғырдың боғындай үйіліп жатқан қаланың халқы емес, шашудың құртындай шашылып жатқан даланың халқы! Менің батырларым мен мергендерім әр тастың тасасында, әр бұтаның түбінде жатыр! Келсең – кел, Ертіс бойында тосып аламын!» – деп жауап береді. Зуқа батыр онымен қоймай, Бәкіштің елден зорлықпен тартып алған екі табын жылқысын жалғыз түнде айдатып әкетеді. Жан сауғалап Сарсүмбе қаласынан қашып шыққан қытай, дүңген, ұйғыр, сібенің жүзден астам жаяу- жалпы түтінінің алдынан қарулы жасақ аттандырып, аман-есен қара Ертістен өткізіп, бір жыл бағып, Шонжы өңіріне жеткізіп салады. Зуқа батырдың бұл әрекеттеріне зығыр даны қайнап, тұлыбына сый май тұлан тұтқан Бәкіш елба- сыларын жинап алып: «Зуқаны қалай құртуға болады?» – деп сұра- ған екен. Сонда Нақыш шешен тай- салмастан: «Ол көптің қамын жеді, мыналар боқтың қамын жеді. Оның ісінің бәрі дұрыс еді, мыналар бұрыс деді. Ол – көк ит, ал мыналар – көп ит. Ол – аю, ашынса қонжығын да жеп қояды, қорғасынмен ғана ала- сың», – деген екен. Сарсүмбеде ұзақ тұрса, артынан жетер қызыл әскері мен алдынан тосқан аюдан құтыл- майтынын көзі жеткен Бәкіш жедел қамданып, Моңғолияға өтіп кетеді. ХХ ғасырдың аяқ шенінде Алтай өңіріндегі қоғамдық жағдай күрт күрделеніп, саяси ахуал асқына түседі. Алтай елінің губернаторлығына және қорғаныс басшысы болып Ви Жыңго деген келеді. Ол келе сала халыққа қанды шеңгелін салады. Алман-салықты үсті-үстіне артырып, халықты тұралатып, күйзелтіп жібереді. «Алтайды мекендеген ел, – деп жазады осы жайында жазушы Жақсылық Сәмитұлы «Қытайдағы қазақтар» атты кітабында,– Ви Жыңгоның бұл зұлымдығына шыдамай, қарсы келе бастады. Солардың бірі – ителі руынан шыққан Зуқа Сәбитұлы болды. Зуқа бұдан бұрын да қазақ ішіндегі би- төрелердің алман-салығына қарсы шығып, маңайына кедей-кепшік, батырлардан жасақ жинап, өзінің бір топ елімен жеке көшіп, дара қонып жүрген адам еді. Байлардан, билерден қорлық, зомбылық көргендердің көбі соның қанатының астына барып паналап жүрген... Бұрын елбасыларының қысымына қарсы жүзіп, тайсалмай төтеп келген батыр Зуқа енді Ви Жыңгодан да қорқып ығыса қойған жоқ, оның алман-салығынан ашық түрде бас тартты. Зуқа батыр Ви Жыңгоның атарман-шабармандарын Өр Алтай маңына аттап бастырмады... Ви Жыңго «мақсатқа жету үшін, ең алдымен, Зуқаны жоғалтпай болмайды» деп есептеді. Бірақ Зуқаны әскери күшпен басып алуға шамасы келмейтінін түсінді». Ви Жыңгоның зұлымдығы ақыры Зуқа батырдың түбіне жетеді. Зуқа батыр жас шамасы алпыстан асып, пайғамбар жасына келіп, араны қанға тоймаған алпауыттың жұтпай тынбайтынына көзі жетсе де, басын иіп, тізесін бүкпестен, тік тұрып ажалды қарсы алады. «Осы ажалдың келер күнін, келетін шағын да сезген», – дейді. Айқай салып, аттандап төбеге шықса, сақ отырған сарбаздары сарт етіп жиылып, бір мезетте ту түбінен табылар да еді. Алайда Зуқа батыр өзінің мына зарлы заманға келгендегі миссиясының біткендігін толық түсінді. Бұ дүниелік ғұмыры бітіп, о дүниелік өмірі басталатынына бой ұсынды. Жазмыштан жалт бұрылып, жазылған сызықтан жалтара алмасын білді. Тағдырына иілді. Сондықтан да ол аздаған жыл болса да, заманның рахатын көріп, өрісі кеңіп, өресі толып, өңіне кіре бастаған елінің тәтті күндерінің шырқын бұзғысы келмеді. Айрандай ұйыған елінің жалғыз түнде қан- жоса болып қотарылып жайрап қалуын қаламады. Бір жан болса да, жалғанның жарығымен қоштаспауын тіледі. Өз үйін аулақтап, жеке дара оқшау қондырды. 1928 жылдың күзі. Ел жайлаудан күзеуге жаңа ғана түскен шақ. Зуқа батырдың қосындары бытырау- тарау, негізгі күштерінің ауылда жоқ екендігінен жансызы арқылы хабар алған Ви Жыңго жазалаушы отрядын дереу Зуқа батыр ауылына аттандырады. Түн жамылып келген жазалаушылар ауылға тұтқиылдан шабуыл жасайды. Зуқа батыр үйіне басып кірген жендеттердің жетеуін жайратып салып, артынан тиген оқтан ортадағы ошақты құша құлайды. Жазалаушы жендеттер қатын-бала, үлкен-кішіге қарамай, ауыл адамдарын қоршап алып, бір-ақ қырып салады, елуден астам адам шейіт болады. Батырдың басын кесіп, алып кетеді. «Өліні қорлау, жансыз денені көрсетіп, жұртшылықты жасқандыру – қытай әкімшілігінің баяғыдан келе жатқан жауыздық саясаты... 1928 жылы Зуқа қажының басын алып, Сарысүмбенің қаракөпірінің түстік жақ оң боса- ғасына ілу... – сол жауыздықтың бір мысалы. Бұл – қытайдың кәзіргі әкімшілігі де мойындап: «Ол – бұ- рын ғы заман озбырлығы», – деп сипаттап жүргені – тарихи шындық», – деп жазды Хасан Оралтай «Елі май- лап өткен өмір» кітабында. Зуқа батырдың ел қорғап, жерін сырт басқыншыларынан азат еткен ерлігі үшін қазіргі Қытай билігі де елдің шегарасын кеңейткен белді тұлға ретінде Зуқа батырға іш тарта қарайды. Оның жатқан қорығын жөндеп, басын қарайтуға, басына ескерткіш-белгілер қойып, ас беріп, атақ-даңқын әспеттеуге шек қоймай отыр. Соның басты бір куәсі – Зуқа батыр жайлы Қытайда соңғы жыл- дарда екі тарихи роман дүниеге келді. Оның бірі – Батырхан Құсбегиннің «Зуқа батыр» романы болса, екіншісі қырық бес жыл түрмеде отырған Қажықұмар Шабданұлының «Пана» романы. Сондай-ақ Зуқа батырдың кейінгі ұрпақтары туралы жазылған Байах- мет Жұмабайұлының «Сағыныш» романын да осы қатарға жатқызуға болады. Оның сыртында Зуқа батыр туралы жырланған жыр-толғаулар, айтылған арнау-жоқтау, аңыз-әңгі ме- лер, жазылған хикаяттар да бірнеше кітапқа жүк боларлық. Зуқа батыр туралы Моңғолия, Түркия, АҚШ, сондай-ақ Еуропаның бірқанша елдерінде тарихи зерт- теулер мен әдеби шығармалар жарық көр ген. Ал биылғы жылы Зуқа батырдың 150 жылдығына орай Еуропаның 11 елінде, Астана мен Алматыда қалаларында халық- ара лық ғылыми конференция, фут бол турнирі өтті. Елімізде осы жолдардың авторының «Зуқа батыр» (1999 ж.) поэмасынан басқа көлемді, жекелеген, арнайы көркем шығармалар жарық көрмесе де, зерттеу еңбектер, шетелдерде тұратын қазақтардың арасынан шыққан қазақтың ұлт-азаттық жолын да күрескен көрнекті тұлғалар жайлы бұған дейін айтылмай келген құнды деректердің көзі тәуелсіз ел болуымыздың арқасында енді- енді ашылып, көзайым болып жатырмыз. Әрине, бұл елім деген ер жайлы айтылар сөздің алды ғана, көшелі кесек сөздің кезегі келешек еншісінде болса керек. Зуқа батыр туралы әдеби-көр- кем шығармалардың өзі арнайы зерт теуді талап етеді. Осы тұрғыдан келгенде, академик С.Қирабаев айтқандай: «Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шетелдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де – біздің ұлттық байлы- ғымыздың бөлінбес бөлігі». Ақселеу Сейдімбек: «Қазақ халқы оқшау эт нос болып тарих сахнасына шық- қаннан бергі кезеңде белгілі тұлға- лардың жоқтаусыз қалғаны жоқ деу ге болады», – дегеніндей, Зуқа батырдың соңынан айтылған жоқтау- өлеңдер мол. Осылай болса да, қоғам қайрат- кері, жазушы-зертеуші Уақап Қыдырханұлының айтуынша, әлі ешкім Зуқа батыр туралы жеріне жеткізіп жаза алмаған көрінеді. Бұл – тарихымыздың әлі де түгенделмей жатқан, түсіп қалған бір беті, оның ашылмай, анықталмай жатқан сыр- лары мен қырлары ұшан-теңіз. Елі үшін, жері үшін өле-өлгенінше ба- сын бәйгеге тіге жүріп, сол жолда алтын жаны шаһит болған ер, батыр бабаларымыздың өмір сүрлеулерін, саяси күрескерліктерін, қоғамдық қызметтерін жырақта қалған уақыт- тың қатпар-қатпар қойнауынан қажы май, талмай аршып, алып шығып, толықтай шынайы зерттеп, жас ұрпақтың санасына құю – тәуел - сіз еліміздің талабы, соны орын- дағанда ғана біз бүгінгі азат күн- деріміздің бағасына жетіп, мәңгілікті мұрат еткен арманымызды орындай алмақпыз. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|