Реферат есеп б., дереккөз, қосымша
жүктеу/скачать 0,79 Mb.
|
Этникалық бірегейлену
Ұлт және этнос ұғымдарының сипаттамаларын талдау және жоғарыда аталған тұжырымдар негізінде екі ұғым арасындағы айырмашылықтар себептерін анықтадық. Ұлт: Саяси құрылым. Ұлт әдетте ортақ территориясы, үкіметі және құқықтық жүйесі бар саяси құрылым мен адамдар тобын білдіреді. Әсіресе халықаралық құқықпен танылған мемлекетпен белгіленеді. Азаматтық. Белгілі бір мемлекетке мүшелік азаматтықпен анықталады. Әр елдің азаматтары болып табылатын адамдар сол ұлттың бөлігі болып саналады және заңды құқықтар мен міндеттер иеленеді. Мәдени және саяси бірегейлік. Ұлт ортақ мәдени бірегейлік иеленгенімен, бұл ең алдымен саяси және құқықтық құрылыммен тығыз байланысты. Ұлт көбінесе ортақ саяси құрылым шеңберінде бірігетін түрлі мәдени, этникалық және тілдік ортадағы адамдарды біріктіреді. Заманауи тұжырымдамалар. Ұлт ұғымы қазіргі түсінігімізде салыстырмалы түрде заманауи құбылыс. Ұғым нақты шекаралар және орталықтандырылған басқарумен сипатталатын қазіргі ұлттық мемлекеттің пайда болуымен тығыз байланысты. Этнос: Мәдени және этникалық топ. Этнос жалпы мәдени әдет-ғұрыптар, тіл, салт-дәстүрлер, тарихи және рулық байланыстармен сипатталатын мәдени және этникалық топқа жатады. Бірегейлікке негізделу. Этнос бірегейлікке негізделген тұжырым болып табылады. Белгілі бір этносқа жататын адамдарда мәдени, тілдік, тарихи қауымдастықтың қуатты сезімі болуы мүмкін. Мәселенің саясиланбауы. Этностардың саяси шекаралары мен басқару құрылымдары бола бермейді. Олар ірі саяси құрылымдарда өмір сүре алады және бірнеше елдерді қамтуы мүмкін. Тарихилық және дәстүрлі түсініктер. Этнос ұғымы көбінесе тарихи және дәстүрлі тиістілік пен байланыстардан бастау алады. Этнос қазіргі ұлттық мемлекеттер жүйесінен бұрын болуы да мүмкін. Қорытындылай келе, ұлт пен этнос арасындағы негізгі айырмашылық ұғымдардың табиғаты мен бағытында деп айтуға болады. Ұлт өзге мемлекеттер мойындаған саяси және заңды тұлға ретінде саналса, этнос ортақ мәдени белгілері мен тарихи байланыстары анықталған этникалық топ болып табылады. Бұл ұғымдар арасында түрлі мағына мен айырмашылықтар болса да, бір-бірімен тығыз байланысты түсініктер. Өйткені ұлт бірнеше этностардан тұруы мүмкін және олардың әрқайсысы ұлттың жалпы мәдени әралуандылығына ықпал етеді. Қоғамдық және әлеуметтік ғылымдардағы ұлттық және этникалық бірегейлік ұғымдарының түсіндірмелері. Теориялық талдауларда «этнос» ұғымы «ұлт» дегенді білдіреді. Ұлт түсінігі ұлттық мемлекетпен байланысты болғандықтан, бұл ұғым этнос құрылымы түсініктерін енгізеді. Дегенмен, «ұлт» ұғымы көбінесе этникалық топ түсінігінің синонимі ретінде қолданылады [???, 10 б. Peter, W. National and ethnic identities: Theoretical concepts in practice // Innovation: The European Journal of Social Science Research. – 1991. - Vol. 4. – No. 1. – Р. 9–29.]. Бұл ұлттық және этникалық бірегейлік ұғымдарын түсінуге жол ашады деп ойлаймыз. «Ұлт» және «этнос» ұғымдарының синонимдес ретінде бірін-бірі ауыстыруы бірегейлікке байланысты құбылыстарды, азаматтардың саяси және мәдени топтармен тиістілігін сәйкестендіретінін құбылыстарды зерттеуге мүмкіндік береді. Дегенмен, ұғымдар арасындағы айырмашылықтарды түрлі мағынаға ие болуы ықтимал. Мәселен, «ұлт» сөзінің орнына «этнос» сөзін қолданғанда, бірегейліктің мәдени, тілдік және тарихи аспектілеріне назар аударылады. Берілген тәсіл ортақ әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, тіл және белгілі бір топқа жататын тиістілікке көңіл аударады. Ұлт пен этнос арасындағы айырмашылықтар бұлыңғыр болуы мүмкін көпэтносты, көпұлтты мемлекеттердегі бірегейлікті зерттеу кезінде өзектілігі артады. Азаматтық кейде ұлттық мемлекетке мүшеліктің құқықтық және саяси белгілерімен ұқсастырылады. Бұл көбінесе белгілі бір елмен азаматтық пен заңды байланысты білдіреді. Ұлттық мемлекет шеңберіндегі «ұлт» термині егемендік, басқару және саяси ұйым мәнін білдіреді. Сондықтан ұлт ұғымы ұлттық мемлекеттің құрылымын түсіну үшін маңызды мәдени және құқықтық аспектілерді қамтиды. «Ұлт» пен «этнос» түрлі ұғымдар болғанымен, бірегейліктің мәдени және тарихи аспектілері саяси және құқықтық аспектілерден маңыздырақ болатын шарттарында бір-бірінің орнына қолданылады. Осы өзара алмастырушылық көптеген ұлттардың этностық өлшемдері бар идеясын көрсетеді. Бұл тұста ортақ саяси және этностық бірегейлік ұлтты анықтауда орталық рөл атқарады. Демек, теориялық талдауда «этносты» «ұлттың» орнына пайдалану бірегейлік, бірегейлік саясаты және топтық динамиканың қалыптасуын кеңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Аталмыщ тәсіл адамдардың өзін-өзі анықтауына көптеген факторлар әсер ететін күрделі ландшафттары бар аймақтар, қоғамды зерттеу кезінде ерекше құнды болуы мүмкін. Дегенмен, зерттеушілер бұл терминдердің нақты қыры мен мағынасын, пайдаланудан туындауы мүмкін кез келген ықтимал айырмашылықтарды есте ұстауы керек. Сондай-ақ зерттелетін топтың саяси-әлеуметтік, мәдени-тарихи қырларын да ескерген жөн. Өйткені ұлт және этнос ұғымдары әлемнің әр елінде түрлі мағынаға ие. Ұлттық бірегейлік тұжырымдама ретінде түсініксіз және әрең анықталады. «Ұлттық мінез» ескі романтикалық ұғымын алмастырған ұлттық бірегейлік түсінігі әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар үшін әлі қалыптаспаған жаңа тұжырымдама болып табылады. Мысалы, 1990 жылы атақты ғалым Луи Снайдердің жарыққа шығарған «Encyclopedia of Nationalism» энциклопедиясында «ұлттық бірегейлік» туралы мәлімет жоқ. Әрине, әрбір пән ұлттық бірегейліктің белгілі бір аспектілеріне қызығушылық танытады. Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың түрлі пәндерінің арасында антропология, әлеуметтік психология және әлеуметтану бұл тұжырымдамаға көбірек қызығушылық танытты. А. Ашрафтың пікірінше [???, 159 б. Ashraf A. The crisis of national and ethnic identities in contemporary Iran // Iranian Studies. – 1993. - Vol. 26. - No. 1-2. – Р. 159–164.], ұлттық бірегейлік жаңа саяси тұжырымдама ретінде саналса, этникалық бірегейлік ең алғаш пайда болған әлдеқайда ескі тұжырымдама болып табылады. Ғалым ұсынған пікірге сәйкес екі тұжырамдама арасындағы шекаралар екіұшты, дегенмен, бұл ұғымдар бір-бірінің орнына қолданылады және бұл одан әрі шатасуға әкелді. Ғалым ұлттық бірегейлік интеллектуалды мәселе екенін атайды және түсінік ауыл мен қала бұқарасын емес, зиялы қауымды, жаңа орта тап пен элитаны қызықтыратынын дәйектейді. Сондықтан интеллигенцияның ұлттық бірегейлік идеясымен айналысуы және оның мәні, құрамдас бөлігі, ауқымы мен қолданылуы туралы қарама-қайшылықтардың күшеюі ұғымның соңғы кездегі пайда болуы мен күрделілігін ғана емес, ұлттық және этникалық бірегейліктің Кеңес дәуірінен кейінгі кезеңдегі дағдарысын көрсетеді деуге негіз бар. Ұлттық және этникалық бірегейлік топтық бірегейліктің нышаны болып табылады. Ұлттың тұтастығы сезімін құрудың ең жақсы стратегиясы ұлттық бірегейлікті этникалық бірегейлікке қарағанда маңыздырақ ету болуы мүмкін. Дегенмен, этникалық бірегейлікті еңсеру әлеуметтік келісімді сақтау үшін қажет емес деп санайтын ғалымдар кездеседі [Huo Y., Smith H., Tyler T., Lind E. Superordinate identification, subgroup identification, and justice concerns: is separatism the problem, is assimilation the answer // Psychological Science. - 1996. - No. 7. - 40–45.]. Демек, үнемі жоғары тұратын ұлттық бірегейлік қуатты болған жағдайда, ішкі топтардың этникалық бірегейлігінің күші қоғамдағы құндылықтарды бөлуде маңызды емес. Сәйкесінше, әділетті және қайырымды билік қуатты этникалық бірегейленуге мүмкіндік бергенде тиімді жұмыс істей алады деп болжауға болады. Өйткені, әрбір ішкі топ өзінің бірегейлігін маңызды деп санайтындықтан, менің этникалық тобымның ұлт ретіндегі жоғалуын басқа топтың пайдасы деп ойламайды. Кейбір ғалымдар ұлттық және этникалық бірегейліктің өзара байланысы ескерілмейтіндігі үшін әлеуметтік бірегейлік теориясы мен өзін-өзі анықтау теориясын сынға алады [???, 253–274 бб. Breakwell G., Lyons E. Changing European identities: Social psychological analysis of social change. - Oxford: Butterworth-Heinemann, 1996. – 454 р.]. Ғалымдар осы теорияларды стандартты түрде зерделеу кез келген жағдайда тек бір ғана әлеуметтік бірегейлік айқындалады және саяси мінез-құлықпен байланысты болады деп болжайды. Сондықтан ұлттық бірегейлік азаматтардың этникалық бірегейліктерімен өзара байланысты болуы мүмкін. Осы теория бірнеше әлеуметтік бірегейліктің бір уақытта ұлттық және этникалық бірегейліктің өзара үйлесімін таба алады деген тұжырым туғызып отыр. Этникалық бірегейлік пен ұлттық бірегейлік жиі қақтығысқа ұшырайтынын және азаматтар өз тиістілігі үшін қандай санаттау маңыздырақ екенін шешуге тура келетін жағдайға тап болатынын дәйектейтін зерттеулер де бар [???, 190–210 бб. Bar-Tal D., Staub E. Patriotism in the lives of individuals and nations. - Chicago: Nelson-Hall, 1997. – 336 р.]. Бұл, әсіресе, мемлекетте белгілі бір этникалық топ азшылық болған кезде үлкен мәселеге айналуы мүмкін. Сондықтан осы мәселе аясында этникалық бірегейлік маңыздырақ көрінеді. Себебі, этникалық бірегейлікті өзгерту ұлтқа қарағанда әлдеқайда қиын. Сонымен қатар, ұлттық бірегейлік пен этникалық бірегейлік қатар жүре алмайды деген болжамдар бар. Мұны ұлт ішінде ұлтшылдық сезімі күшейген сайын этникалық азшылықтар кемсітушілік сезінетіндігімен түсіндіруге болады. Ұлттық және этникалық топтардың мүшелері ортақ бірегейлікке ие. М. Такейдің [Takei M. Collective memory as the key to national and ethnic identity: the case of Cambodia // Nationalism and Ethnic Politics. – 1998. – Vol. 4. – No. 3. – Р. 59–78.] айтуы бойынша ұжымдық жады ұлттық және этникалық бірегейліктің кілті болып табылады. Ұжымдық жады адамдар тобы арасында естеліктер, тәжірибелер және тарихи деректердің ортақтастығын қалыптастырады. Ұжымдық жады ұрпақтар арасындағы сабақтастық сезімін қамтамасыз етеді. Бұл өткен кезең, қазіргі кезең және болашақ арасындағы байланысты құруға, мәдени және ұлттық дәстүрдің бөлігі ретінде топтың бірегейлігін нығайтуға көмектеседі. Жаһандану дәуірінде ұжымдық жады ұлттық және этникалық шекарадан асып кете алады. Диаспоралық қауымдастықтар өз Отанының ұжымдық жадысымен берік байланысын сақтай отырып, жаңа контексттерге бейімдейді. Жалпы алғанда, ұжымдық жады ұлттық және этникалық деңгейде топтық бірегейлікті қалыптастыруда шешуші рөл атқаратын серпінді және көп қырлы құбылыс. Ол тек қана ата-тегі мен мәдениетіне негізделіп қана қоймай, ұрпақтан-ұрпаққа жететін тарихи деректер мен ортақ тәжірибелерге терең енеді. Сондықтан ұжымдық жадыны түсіну түрлі қоғамдағы бірегейлік пен тиесіліліктің күрделілігін түсіну үшін маңызды. «Жаңа» еуропалық бірегейлік жеңіл қабылдана қоймайды, этникалық және ұлттық бірегейліктің қатар өмір сүруі үздіксіз келіссөздер үдерісін танытып, тиістіліктің ағымдылығы мен икемділігі тұжырымдамасы күмән тудырады [Waechter N. Introduction to the construction and the interplay of European, national and ethnic identities in Central and Eastern Europe // Identities. – 2016. - Vol. 23. – No. 6. – Р. 630–647.]. Бірнеше бірегейлікке қатысты теориялық тәсілді этникалық бірегейлікке бағытталған этностық азшылықтар мысалында растауға болады. Бұл тұжырым этникалық азшылықтардың бір мезгілде өздерінің этникалық бірегейлігін де, тұратын елінің ұлттық бірегейлігін де ұстанатынын көрсетеді. Ұлттық және этникалық бірегейлікті дамыту және қолдау көбінесе әлеуметтік-экономикалық ахуал және мемлекеттің ықтимал тиімділік саясатына байланысты. Тіл мен бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалану сияқты әлеуметтік-саяси және мәдени тәжірибелер бірегейлікті қалыптастыру үшін өте маңызды. Ұлттық саясат, әсіресе азшылық құқықтарын қорғау ұлттық және этникалық бірегеуленуге ықпал ете алады. Осы тұста «ұлттық бірегейлік» және «этникалық бірегейлік» ұғымдарының сипаттамаларына мән берген жөн (Кесте 2): Кесте 2 - Ұлттық бірегейлік және этникалық бірегейлік ұғымдарының сипаттамалары
жүктеу/скачать 0,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|