Региональный вестник Востока

219
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
spired M. Auezov presented in six sections. Author determines these sections naming them as 
«Origins of spiritual wealth of motherland», «Abay’s lessons», «Kazakh literature of the age of 
Enlightenment», «treasures of Eastern literature», «Literature of Turkish nations», «Samples 
of Russian literature and western culture», analyzes and considers them individually. Author 
grounds them in relation with spiritual sources which inspired Abay’s works.
Keywords: writer, sources, Abay’s lessons, of Eastern literature, of Russian literature.
Мұхтар  Омарханұлы  Әуезов  –  әлемдік  тұлға.  Мұхтар  Әуезовті  әлем 
әдебиетімен байланыста қарастырар болсақ, қазақ әдебиетінің ақиық жазушысы 
Шығыс  пен  Батыстың  мәдениетін,  әдебиетін  жетік  білгенін  көреміз.  Шетел 
классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, ұлттық оқырман қауымға 
мән-мазмұнын дәлме-дәл жеткізген [1]. 
Мұхтар  Әуезов  жастайынан-ақ  қазақ  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін,  туған 
әдебиетінің  таңдаулы  туындыларын  үзбей  оқи  жүріп,  орыс  және  Батыс  Еуропа 
әдебиетіне  үлкен  ықыласпен  назар  аударды.  М.  Әуезов  –  КСРО  халықтары 
әдебиетінің  майталман  бiлгipi  ретінде  Мәскеу  университетінде  профессорлық 
қызмет  атқарған  жазушы.  Орыс,  украина,  белорус  халықтары  әдебиетін  бip 
жинақтап  қарап,  Балтық  бойы  халықтары  әдебиетін  тағы  бip  бөлек  алып 
байымдайды. Кавказ халықтары әдебиетіне де арнайы тоқталады [2]. 
Дүние  мәдениетінің  тарихына  туған  халқының  ой-сана,  рухани  қабілет, 
парасатын  бар  болмысымен  танытқан  даналардың  танымы  мен  тағдыры  өзі 
тіршілік  кешкен  заманның  топырағынан  тамыр  тартады.  Ұлылар  барлық 
дәуірлік,  өмірбаяндық,  шығармашылық  қайшылықтарды  басынан  кеше 
отырып,  жаратылыстың  адамға  сыйлаған  қасиеттерін  бойына  сіңірген  сәтте 
ғана замандық тұлға дәрежесіне көтеріледі. Шынайы дана – өз ұлтының қадым 
заманнан бергі зейін-зердесінің, түсінік-түйсігінің іріктеліп келіп ұйыған мәйегі. 
Ірі-ірі  қоғамдық  қақтығыстар,  танымдық  тартыстар  және  биік  нысана,  үлкен 
мүде-мақсаттар жеке адамның кесек қимылына жол ашып, өз мүмкіндігін толық 
пайдалануға  ықпалын  тигізеді.  Даналардың  өмірі  халқының  тағдырымен  біте 
қайнасып, қоса құйылады. Олардың тағдырын елінен, елінің тағдырын олардан 
ажырату мүмкін емес [3]. 
Сол  сияқты  Мұхтар  Әуезовтің  танымы  да  сол  ұлттың  тамырынан  нәр 
алды.  Оның  өмірдегі  және  өнердегі  қадамы  Абайдың  қара  шаңырағының 
табалдырығынан  басталды.  Ол  ХІХ  ғасырдың  аяғындағы,  ХХ  ғасырдың 
басындағы қазақ сахарасының парасат университеті – Абай тәлімінен сусындап 
өсті. Абайдың қыстауы Жидебай ол үшін «білім қақпасы» болды. Осы «қақпа» 
арқылы Мұхтар үш үлкен тамырдан нәр алып, «көкірегіне көп жұбаныш тауып, 
ой өлкесі гүлденді» [4]. 
Бірінші  тамыр:  «Мұхтардың  балалық  шағы  қазақ  даласында  кездесіп 
көрмеген  батыс  елдерінде  де  сирек  кездесетін  өлең  мен  әнге,  ертегі  мен 
A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 
                   
                ISSN 1683-1667 

220
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
жырға, жұмбақ пен жаңылтпашқа, шежіре мен шешендіктің лұғатты сөздеріне 
күні-түні  шомылатын  творчестволық  ерекше  жағдайда  өтті.  Ол  Абай  ауылы, 
Абай  айналасы  –  Абайдың  ақын  балалары,  Абай  ауылына  үсті-үстіне  ағылып 
келіп  жатқан  ақындар,  әншілер,  домбырашы,  қобызшы-күйшілер,  бишілер, 
шешендер... Қазақ халқының қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, мінезділігі, 
адамгершілігі – бәрі-бәрі осы ауылда Абай елегінен өтіп өңделгені де бар. Абай 
айналасында өрескел мінез, ерсі сөзге тыйым салынған. Бұл ауылда кітап бар, 
оқу  бар.  Науаи,  Низами,  Омар  һаям,  Фирдоусилер  аудармасыз,  өз  тілдерінде 
оқылады. Абай айналасында осындай жайлар болғанын Мұхтар өзі де жыр етіп 
айтатын еді. Сол төңіректің барлық ішкі-сыртқы бейнесі зерек баланың балғын 
ойына өшпестей болып орнап қалған [3]. 
Абай ауылына қысы-жазы көршілес отыратын Мұхтардың атасы Әуез өзі де 
мұсылманша оқымысты, сандық-сандық кітап жиған адам: Әл-Фараби, Әбуғали 
Ибн-Сина,  Қожа  Ахмет  Йассауи,  Мұхамед  Қайдар  Дулати,  Әбілғазы  Баһадүр 
ханның еңбектері қолға көшіріп алған күйінде сол кісіден табылады екен» [5]. 
Соның  барлығын,  тілі  мен  діні  арқылы  жанына  сіңген  көне  шығыстың 
ғұламалық  әфсаналарын,  шағатай,  түрік,  парсы,  араб  тіліндегі  даналардың 
мұрасын, ислам әлемінде ғана емес, дүние ғылымына бетбұрыс әкелген жәдидшіл 
ғалымдар  Мұхаммед  Ғабдуку,  Жалаладдин  Ауғани,  Шаһабуддин  Маржани, 
Исмағил  Гаспаралы  іспетті  тұлғалардың  дүние,  жалған,  адам,  тарих,  рухани 
азаттық, мінез, бостандық, діни таным мен қоғам, ұлттық азаттық, түрікшілдік, 
исламшылдық ілімдерін сіңіріп, олардың пікірлерін салыстырып, санасына сара 
жол іздеді. Ол жол «Абай жолына» әкеп қосты. Индия мен Американы аралаған 
кезінде  оның  көне  шығыс  туралы  ғұламалық  ойлары  мен  біліміне  таң  қалған 
зиялы  қауымның  Мұхтар  Әуезовті:  «Шығыстың  тірі  –  данышпаны»,  –  деп 
таңдай қағуының түп-тамырында оның балалық шағындағы тәлім-тәрбиесінің 
негізі жатыр. Мұхтар сол көшпелі замандағы ақыл-ойдың тірі көрінісіндей боп 
өмір сүрді [6]. 
Ал  екінші  тамыр,  ол  –  Еуропаның  ой-пікірлерінің,  тарихи  танымының, 
қоғамдық құрылымдарының, көркемдік әлемінің ықпалы. Мұхтар Монтеньнің, 
Жан-Жак Руссоның, Дрепердің, Бальзактің, Гетенің, Дюманың, Гюгоның, Лес-
саждың,  Дарвиннің,  көне  грек  даналары  Аристотель  мен  Сократтың  парасат 
пайымдарымен  бала  жасынан  танысып  өсті.  Тіпті  Мұхаң  дүниеге  келмей 
тұрып, ХІХ ғасырдың аяқ тұсында-ақ, бұлардың ақылды пікірлері мен көркем 
шығармалары  Абай  төңірегінде  үнемі  ауызекі  әңгіме  ретінде  айтылып,  көңілі 
сергек, көкірегі ояу көпшіліктің сарасына түсіп отырған. Талқылаған, өздерінше 
сынап, қорытынды шығарған. Үлгі ретінде балаларға айтып отырған [4]. 
Бұған  негіз  қалаған  шырға  –  Абайдың  дәстүрлі  тағылымы.  Шәкәрім 
Құдайбердіұлының «Үш анық» атты пәлсафалық ғақлиясының дүниеге келуіне 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

221
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
әсер еткен де сол үлгі. Мұхтар да сол арқылы Шопенгауэрдің атын ғана емес, 
ілімінің негізін де ұғынып өсті. Ол өзінің жазушылық шеберлігінің қалыптасу 
барысында  кейіпкерлер  бейнесін  сомдауда,  қоғамдық  құбылыстардың  қат-
қабатын суреттеуде Бальзакқа ерекше ден қойып, оған шеберлік мектебі ретінде 
қарауының себебі де осында. Қызықты оқиғаларды баяндайтын романдардан гөрі 
Абай ауылында ойға негіз қалайтын парасатты мұралардың жоғары бағаланып, 
үнемі талдау мен пікір келесіне айналуы Мұхтардың да көзқарасына әсер етті. 
Жүрек қалауын соған қарай бейімдеді [3]. 
Үшінші тамыр, ол, тағы да Абай ауылдарында, Мұхаңның өскен ортасын-
да әбден сіңісті, үйреншікті боп кеткен дәстүр орыс әдебиеті еді. Соның ішінде 
XIX  ғасырдағы  Толстой,  Достоевский,  Тургенев,  Пушкин,  Лермонтов,  Лесков 
іспетті классиктерді жанына жақын тұтты. Әсіресе, Тургеневтің сұлу да мұңлы 
шығармалары оның жүрегіне терең таңба салды. Өзі де сондай биік шеберліктің 
сатысына  көтерілген  тұста  да  Тургеневтің  романдарын  қазақ  тіліне  аударды. 
Ал Пушкиннің «Евгений Онегин» романын Фадеевпен жарыса отырып жатқа 
айтқаны көпке мәлім. Алты жасында Абайды көріп, батасын алған Мұхтардың бұл 
үш таным тамыры да ұлы ақынның бейнесін оның жүрегіне мәңгі орнықтырды. 
Сол қуатты тамырдан күш алған таланттың өмір мектебі де сол тұлғаға деген 
тағзымды күшейте түсті. Көзқарасы да сол Абайдың ықпалымен қалыптасты. 
Алайда  Абай  дәстүрлерін  жалғастыруға  ұмтылған  Мұхтар  Әуезовтің  алдын-
да заман ауысып, қоғам өмірі күрт, зор өзгерістерге ұшыраған жағдайда халық 
тағдырын,  оның  келешегін,  ұлттық  әдебиеттің  даму  жолдарын  жаңа  тілек-
талаптарға орай толғап, түсіну міндеті тұрды. Бұл үшін күрескерлік те, үлкен 
суреткерлік қажет еді [3]. 
М.  Әуезов  –  өзіне  дейінгі  және  өз  тұсындағы  ілгерішіл  әдебиеттің  озық 
үлгілерінен суреткерлік өнердің нeбip құпия сырларына қаныққан жазушы. Ол 
өз шығармашылығының бастапқы сәтінен бастап, өмipiнiң соңына дейін түрік 
халықтары әдебиетін, әлемдік әдебиет үлгілерін зерттеп, оларды неғұрлым жетік 
меңгеруге деген сұранысын қанағаттандыруда еш салғырттық жасап көрмеген. 
Ғажайып  талант  иесі  бола  тұра,  ол  түрік  халықтары  әдебиетінің  өкілдері  мен 
әлем  халықтары  жазушыларының  шығармаларына  өз  баға-пікірлерін  білдіріп 
отырумен  қатар,  олардың  көркемдік  ізденістерін,  тәжірибелерін  пайымдауға, 
сол арқылы өзінің көpкeмдiк әлемін үнемі байытып, жетілдіріп отыруға ерек-
ше көңіл аударған. Жазушы, бұл ретте, кейінірек: «...мені оқығандарымның бәрі 
бірдей қанағаттандырған жоқ, бipiн ұнатсам, бipiн ұнатпадым. Бірақ екеуінің де 
пайдасы болды, екеуінен де үйрендім, бірінен қалай жазу керектігін үйрендім, 
бірінен қалай жазбау керектігін үйрендім», – деп еске алған [2]. 
Абайдың нәр алған тұнық қайнар бұлақтарынан Мұхтар Әуезов те сусын-
дап, өзінің ғұлама жазушылық, ғалымдық, суреткерлік дарынына азық етті. Осы 
A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 
                   
                ISSN 1683-1667 

222
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
жөнінде айтқан М. Қаратаевтың пікірін ескерсек: «...Мұхтар Әуезовтің өзі де үш 
сала әдебиет арнасынан нәр алып дәстүр дамытты, оның ішінде атап айтқанда, 
әсіресе қазақ эпосына сүйенді, Абайдан, Тургеневтен, Лев Толстойдан, Шекспир-
ден, Горькийден, Шолоховтан тәлім алды дегенде, олардан бірдеңені көшіріп алды 
деген ұғым тумайды, жаңа идеялық тұрғыдан өмір шындығын соларша қамтып, 
творчестволық  әдісті  соларша  игерді...»  [7].  Бұған  қоса  М.  Әуезовтің  үлкен 
ғылым  ордалары  Ташкент,  Ленинград  университеттерінде оқып,  ірі  қалаларда 
қызмет істеп, әдеби-мәдени кең орталықтарда жиі болып, шетелдерге іссапармен 
шығуына байланысты жазушының қайнар көздері ауқымының мол екенін, яғни 
бүкіл әлем әдебиетіне қатысы жағын да ескеруіміз қажет. Абай ақындығының 
нәр алған үш арнасын алғаш ғылыми тұрғыдан негіздеп берген кемеңгер ғалым 
М.  Әуезов  болса,  ал  М.  Әуезов  шығармашылығының  қайнар  көздерін  Абай 
айналасы  мен  тағылымы  арқылы  М.  Әуезовке  бала  кезден  дарығанын  ғалым 
Т. Жұртбай «М.О. Әуезовтің шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі» атты 
докторлық диссертациясында «үш тамырға» бөліп қарастырады [8]. 
Т. Жұртбайдың архив деректері мен көзі тірі зиялы қауымның естеліктеріне 
сүйене отырып, М. Әуезовтің өмірі мен шығармашылық еңбек жолын, тағдыр 
қатпарларын  жан-жақты  ашып  жазған  «Бесігіңді  түзе!..»  атты  ғұмырнама-
толғауында  былай  делінген:  «Олар  ХІХ  ғасырдың  аяғында,  ХХ  ғасырдың  ба-
сында  қазақ  сахарасының  парасат  университеті  –  Абай  тәліміне  сусындап 
өсті.  Абайдың  ұстаздық  мектебі  шын  мәніндегі  халық  университетіне  пара-
пар дәрежеде әсер етіп, қазақ қауымының рухани Меккесіне айналды. ...Дүние 
жаратылғаннан  бергі  адамзаттың  ақыл-ойының  дамуы,  тарихы,  әдет-ғұрпы, 
көркемдік әлемнің айшықтары, философиялық әфсаналары Абай парасатының 
мәйегіне ұйыды. 
Ол – үш үлкен тамыр арқылы «көкірегіне көп жұбаныш тауып, ой өлкесі 
гүлденді» [9]. Т. Жұртбай Абай мұрасының қазына көздерін үш тамырдан алып 
қарастырып,  бұл  құбылыс  М.  Әуезовке  Абай  даналығы  арқылы  үш  тамырдан 
таралып берілгені туралы ғылыми көзқарасты береді. Бірінші тамырға Шығыс 
даналығы мұрасы: шағатай, түрік, парсы, араб әдебиеті мен ежелгі грек, рим, 
египет,  парсы,  үндінің  философиялық  толғамдары,  тарихи  шежірелерін  атай-
ды  (Аристотель,  Платон,  Сократ,  Гомер,  Фирдоуси,  Рудаки,  Ғазнауи,  Физули, 
Сағди,  Хафиз,  Омар  һәйям,  Яссауи,  Бақырғани,  Әл-Фараби,  Ибн-Сина,  Низа-
ми,  Баласағұн,  Софы  Алаяр,  Науаи,  Игүінеки,  Бабыр,  Мұхаммед  Хайдар  Ду-
лати, Абылғазы Баһадүр, Жалаладдин Ауғани, Шаһабуддин Маржани). Екінші 
тамырға  Еуропа  классиктері  (Гете,  Байрон,  Шиллер)  мен  Еуропадағы  ой-
пікірлердің даму тарихы (Спиноза, Спенсер, Дарвин, Дрепер, Жан-Жак Руссо, 
Монтень  т.б),  үшінші  тамырға  орыс  әдебиетінің  тамаша  үлгілерін  жатқызады 
(Михаэлис,  Гросс,  Долгополов  сияқты  достары  мен  классиктер  Пушкин,  Лер-
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

223
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
монтов, Крылов, Толстой, Чернышевский, Салтыков-Щедриндер). 
Рухани қайнар көздерінің ішінде мол бөлшегі көшпелі халқымыздың бай 
ауыз  әдебиеті,  шешендік  өнері,  жыраулық  дәстүрі  бала  кезінен  Мұхтардың 
еркін  сусындаған  мөлдір  айдыны  болатын.  Бала  кезінен  халықтың  бай  ауыз 
әдебиетін  сүйіп  өскен  Мұхтар  ауылына  келген  ақын-жыршылардың,  ертекші-
әңгімешілердің,  шешендер  мен  билердің,  айтыс  ақындарының  өнерлерін 
тыңдаудан  ешқашан  жалықпайды.  М.  Әуезовтің  көшпелі  халқымыздың 
әдебиетін сүйіп, оны мәңгілік санасына құйып өскені, өмір бойы оған мейлінше 
зор  құрметпен  қарағаны  кейін  ғалым  ретінде  ауыз  әдебиетін  жинап  зертте-
ген  қыруар  еңбектерінен,  сондай-ақ  қаламгер  ретінде  көркем  туындыларын-
да  ауыз  әдебиетінің  үлгілерін  пайдаланған  жазушылық  шеберлігінен  анық 
көруге болады. М. Әуезовтің фольклортану саласындағы ғылыми еңбектері мен 
көркем шығармаларындағы фольклоризм мәселелерін арнайы зерттеген ғалым 
Ә.  Молдахановтың  пікірінде  былай  делінген:  «Ғылыми  жұмыстарында  ғалым 
М.  Әуезов  қырық  жылдан  астам  уақыт  фольклорды  жинап  бастыру,  ғылыми 
басылымдарын  жүзеге  асыру,  оның  түбегейлі  мәселелерін  үзбей  зерттеумен 
шұғылданып келсе, көркем шығармаларында фольклорлық тақырып, сюжет, бей-
нелеу, суреттеу әдіс-тәсілдерді жаңғыртып, жаңа мазмұн-мағына беріп қолданды. 
Сөйтіп, фольклорды да, көркем әдебиетті де жаңа сапалы биік дәрежеге көтерді» 
[10]. Жазушы өз шығармашылығына рухани азық еткен халық ауыз әдебиетін 
кейіннен  екі  салада  дамытты.  Біріншіден,  фольклор  үлгілерін  жинап,  басты-
рып, зерттеп, ғылыми еңбектер жазды, екіншіден, көркем туындыларында ауыз 
әдебиеті үлгілерін суреткерлік шеберлікпен пайдаланды.
Мұхтар Әуезовтің фольклорды зерттеудегі алғашқы ізденістері Ташкент, Ле-
нинград университеттерінде оқып жүрген студенттік шағынан бастау алады. Ол 
1922 жылдың күзінде Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетіне еркін 
тыңдаушы  болып  түседі.  Түркістан  баспасөздерінде  жарық  көрген  әңгімелері 
мен мақалалары, әсіресе «Манас» эпосы жайлы жасаған тұңғыш ғылыми баян-
дамасы арқылы, Ташкенттің зиялы қауымына ол үлкен ой сала білді. Түркістан 
Республикасының  үкіметі  1923  ж.  Әуезовті  Ташкент  университетінен  Ленин-
град  университетіне  арнайы  жолдамамен  жібереді.  «Мұхтар  Әуезовтің  жалпы 
жоғары  оқу  орындарындағы  алғашқы  шәкірттік  дәуірі  Ташкент  қаласындағы 
Орта  Азия  университетінің  қабырғасында  басталады.  Сол  кездің  өзінде-ақ 
ол  тек  оқумен  ғана  шұғылданбай  ғылыми-педагогикалық,  творчестволық 
жұмысқа,  әсіресе  баспасөз  ісіне  қызу  араласып,  атақты  «Шолпан»  журналын 
шығарушылардың  бірі  болды»,  –  деген  ғалым  М.  Мырзахметұлының  дерегі 
бойынша,  алғашқы  студенттік  кезінде-ақ  ол  оқумен  ғана  шектелмей,  ғылыми 
зерттеу  жұмыстарымен  де  айналыса  бастағаны  білінеді  [11].  Осы  «Шолпан» 
журналының 1922 жылғы №2, 3 және 1923 жылғы №4, 5 сандарына «Қоңыр» де-
A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 
                   
                ISSN 1683-1667 

224
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
ген бүркеншік есіммен М. Әуезовтің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деп ата-
латын тырнақалды ғылыми-зерттеу мақаласы жарияланады. 1924 ж. Ташкентте 
шығатын «Жас қайрат» журналының 3, 4 сандарына «Халық әдебиеті туралы» 
атты мақаласы, Семейде шыққан «Қазақ тілі» газетінің 1925 жылғы 23 сәуірдегі 
санында  «Әдебиет  ескілігін  жинаушыларға»  деген  мақаласы  жарық  көреді. 
М. Әуезов бұл мақалаларында сол кездегі фольклортану ғылымындағы өзекті 
мәселелер мен алдағы атқарылар міндеттерді атап көрсетеді. Бұл мақалалар сол 
уақыттағы фольклор саласында теориялық әрі проблемалық мәселелерді жан-
жақты қозғаған ғылыми құнды еңбектер болып табылады. 
Халық  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  М.  Әуезовтің  Семейдегі  бес  кластық 
училищенің  оқушысы  болып  жүрген  кезінен  жинай  бастағанын,  одан  әрі  осы 
қаладағы мұғалімдер семинариясында оқып жүргенде жалғастырғанын, ал Таш-
кент университетінің студенті болған уақытта ғылыми зерттеуге кіріскені туралы 
мәліметті ғалым Ә. Молдаханов архив материалдары мен естеліктерге сүйеніп 
мәлімдейді [12]. 
«Мұхтар  Әуезов  1924  ж.  Ленинград  университетінде  оқып  жүрген 
кезінде  Семейдегі  жаңа  ұйымдастырылған  қазақ  педагогикалық  техникумы-
на қазақ әдебиетінен дәріс оқу үшін арнайы шақыртумен келеді. Ол туған елге 
оралысымен-ақ ұстаздық, ғылыми-творчестволық, әлеуметтік жұмыстарға қызу 
араласып,  бар  ынта-жігерімен  беріледі»  [11].  Қазақ  педагогикалық  технику-
мында  қазақ  әдебиетінен  дәріс  бере  жүріп,  қазақ  әдебиеті  тарихынан  оқыған 
лекцияларының негізінде, өзінің бұрыннан жинап жүрген материалдары бойын-
ша «Қазақ әдебиеті тарихы» деп аталатын атақты монографиялық еңбегін жаза-
ды. Бұл кітап 1927 ж. Қызылорда қаласында жарық көреді. «Қазақ әдебиетінің 
тарихы» еңбегі қазақ эпосы мен фольклорын тұтас алып зерттеген тұңғыш қазақ 
фольклортану ғылымындағы іргелі зерттеу деген бағаға бүгінде ие болып отыр. 
Автор фольклор шығармаларын жанрлық сипаты бойынша топтап бөледі. 
М.  Әуезов  бұдан  кейін  де  30-40  жылдары  фольклортану  саласындағы 
ғылыми зерттеулерін жетілдіріп, тереңдете түскен. Орыстың жазушысы Л. Со-
болевпен  бірігіп  жазған  «Эпос  и  фольклор  казахского  народа»  атты  ғылыми 
очеркінде қазақ фольклорын тегіне қарай алты жанрға бөледі. Олар: 1) халық 
поэзиясының шағын түрлері (үйлену салт жырлары: жар-жар, беташар, сыңсу, 
мұң-шер  жырлары:  жоқтау,  көңіл  айту,  естірту,  қоштасу);  2)  ертегілер  (қиял-
ғажайып  ертегілер,  салт  ертегілер,  балаларға  арналған  ертегілер,  аңыздар, 
мақал-мәтелдер,  жұмбақтар;  3)  батырлар  жыры:  («Едіге»,  «Қобыланды»,  «Ер 
Тарғын», «Ер Сайын»); 4) ғашықтық жырлар: («Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз 
Жібек», «Айман-Шолпан»); 5) тарихи жырлар; 6) айтыс өлеңдер. М. Әуезовтің 
бұл классификациясы фольклор шығармаларын топтастырудың негізгі іргетасы 
әрі жақсы үлгісі болды деуге болады. 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

225
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
М. Әуезов шығармашылығының нәр алған қайнар бұлағы қанымен дарыған 
– халық ауыз әдебиеті оған ғалымдық және жазушылық қызметінде өмір бойы 
таусылмайтын  қазына  байлық  болды.  Бұл  қазынаны  ғұлама  ғалым  көп  іздеп, 
жан-жақты толықтырып, оны үнемі зерттеумен де ұзақ жылдар бойы айналысты. 
Халқының бай ауыз әдебиетінің бар құнарын бойына сіңірген жазушы әңгіме, 
повестерінде, драмалық шығармалары мен атақты «Абай жолы» роман-эпопе-
ясында өте шебер қолданып, жаңа қасиет туғызып оқырманға көркем суреттеп 
жеткізді. 
Ұлы  жазушы  Мұхтар  Әуезов  алғашқы  туындысынан  бастап,  соңғы 
шығармасына  дейін  жазушылық  шеберлігін  үздіксіз  арттырумен  болған.  Бұл 
процесте жазушы үшін, әсіресе, классикалық орыс әдебиетінің маңызы ерекше 
жоғары болған еді. Л. Толстой, И. Тургенев, Ф. Достоевский – бұлардың қай-
қайсысы да М. Әуезов үшін үлкен үйрену мектебі болды. Осы мәселеге қатысты 
бip пікірінде М. Әуезов былай дейді: «...Құнанбай мен Абай арасындағы әке мен 
бала шалғайлық қатынасы деген тақырыпты алсақ, бұл жайды М. Әуезов қана 
тапқан жоқ. Әріректе И. Тургеневтің «Әкелер мен балалар» романы, беріректе 
Ф. Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтары» бар емес пе еді?» Бұл, әрине, 
жазушының  ұланғайыр  шығармашылығының  бip  ғана  бастауы,  тақырыптық 
арна, көзі еді. Осындай ортақ тақырыпты өрбітіп, дамытып, жаңаша суреттеу-
де, көркемдікпен игерудің ішкі жолдарында неше түрлі құпия, беймәлім сырлар 
жатқаны да даусыз.
Бұлардан  беріректе  М.  Горький,  А.  Толстой,  М.  Шолохов,  яғни  қазақ 
жазушының өз тұсындағы суреткерлердің де өзара әсер ықпалы барды.
М. Әуезов пен классикалық орыс әдебиеті өкілдері арасындағы тақырыптық 
жалғастық, жоғарыда жазушының көрсеткен желілерінен басқа, пәк ғашықтық 
сырларды,  ғашық  жұптар  арақатынасын  суреттеу  машығынан  да  анғарылады. 
Бұл тақырыпта М.О. Әуезов А.С. Пушкин секілді классикалық орыс әдебиетінің 
көш басшысымен үндесіп, сонымен жарастық тауып отырады. 
Мұхтар  Әуезов  бала  жасынан  батыс  әдебиетінің  көрнекті  өкілдері 
Монтеньнің,  Жан-Жак  Руссоның,  Дрепердің,  Бальзактің,  Гетенің,  Дюманың, 
Гюгоның,  Лес-саждың,  Дарвиннің,  көне  грек  даналары  Аристотель  мен 
Сократтың  парасат  пайымдарымен  танысып  өсті.  Бұл  болашақ  жазушының 
көзқарасы мен дүниетанымына ықпал етіп, даналық көркем ойының мәйегіне 
айналды.  Мұхтар  Әуезовтің  даналық  көркем  ойының  мәйегінің  құнары  –  тек 
оның  шығармашылығындағы  қат-қабат  тартыс  жүйесінің  тоғысуында,  жеке 
тұлға мен қоғам арасындағы көзқарас тартысында ғана емес, үш формацияны 
тел еміп өскен тағдырдың тамырында жатыр.
Әдебиет  сыншысы  М.  Қаратаев  М.  Әуезов  кейіпкерлерінің  Шекспир, 
Гете,  Роллан  кейіпкерлерімен  рухани  жақындығына  көңіл  аударады.  Ал 
A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 
                   
                ISSN 1683-1667 

226
Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы
Құнанбай  образы  туралы:  «Шекспир  жасаған  характерлердің  галлереясынан 
орын аларлықтай. (...) бұл образды жасауда Шекспирше қарыштау, Шекспирше 
характердің тұңғиығына бойлау бар», – деп жазды. З. Кедрина М. Әуезов пен 
Г. Мопассан, Дж. Лондон секілді көркем сөз алыптары арасында да жақындықтар 
барын көрсетеді. Бальзактың да осы қатарда болғаны сөзсіз [2]. 
Әрине,  Мұхтар  Әуезов  ол  кезде  Джек  Лондонның  шығармаларымен 
таныс  еді.  Сүйіп  оқыды.  Түз  тағысын  бейнелеудегі  шеберлігін  жіті  талдады. 
Тіпті, «Көксеректі» жазғаннан кейін алты жылдан соң «Ақ азуды» қазақшаға да 
аударды. Мұның барлығы еліктеушілік емес, кәсіби тұрғыдағы үйрену мектебі. 
Бұл  арадағы  екі  шығарманың  арасындағы  сабақтастықты  әлем  әдебиетінен 
берік  орын  алған  «көшпелі  сюжеттердің»  үрдісінен  іздеуге  де  келмейді. 
Шығармашылық идея табыстырған табиғи түйсіктің тоғысулары деп бағалаған 
жөн.  Ондай  үндестіктер  бір-бірінен  мүлдем  бейхабар,  тіпті  білуге  тиісті  емес 
өнер адамдарының шығармаларында жиі кездеседі [3]. 
Осындай тамырлардан нәр алу М. Әуезовтің әлемдік әдебиеттің төрінен 
орын алуына орасан зор үлес қосты.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Салқынбаев М. М. Әуезов және араб әдебиеті / М. Салқынбаев // Ұлы тұлға 
ұлағаты (Әуезов оқулары): Жас ғалымдардың І халық. ғыл.-теор. конф. матер. – Алматы: 
Әдебиет және өнер институты, 2002. – Б. 99. 
2. Дәдебаев Ж. Қазіргі қазақ әдебиеті / Ж. Дәдебаев. – Алматы: Қазақ университеті, 
2003. – Б. 60, 61. 
3. Жұртбай Т. Бесігіңді аяла: Монография-эссе / Т. Жұртбай. – Астана: Фолиант, 
2003. – Б. 31-34, 140-141.
4. Жұртбай Т. Әлемдік тұлға / Т.Жұртбай // Абай. – 1997. – №2-3. – Б. 91-97.
5. Мүсірепов Ғ. Күнделік / Ғ. Мүсірепов, Құраст.: Қ. Нарымбетов. – Алматы: Ана 
тілі, 1997. – Б. 263. 
6. Мұхтар Әуезов туралы естеліктер. – Алматы: Жазушы, 1997. – Б. 40.
7. Дәстүр және жаңашылдық. Жауапты редактор М. Қаратаев. – Алматы: Ғылым, 
1980. – Б. 10.
8.  Жұртбай  Т.  М.О.  Әуезовтің  шығармашылық  өмірі  мен  көркемдік  әлемі  / 
Т. Жұртбай. – филол. ғыл. докт. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынд. дисс. – Алматы, 
2000. – 377 б.
9. Жұртбаев Т. Бесігіңді түзе: Роман-эссе / Т. Жұртбай. – Алматы: Жазушы, 1997. 
– Б. 14.
10.  Молдаханов  Ә.  Мұхтар  Әуезов  және  фольклортану  проблемалары  / 
Ә. Молдаханов: филол. ғыл. докт. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындаған дисс. автореф. – 
Алматы, 1998. – Б. 3.
11.  Мырзахметұлы  М.  Әуезов  және  Абай  /  М.  Мырзахметұлы.  –  Алматы: 
Қазақстан, 1996. – Б. 3, 16. 
12. Молдаханов Ә. Мұхар Әуезов – фольклортанушы / Ә. Молдаханов. – Алма-
ты: Ғылым, 1997. – Б. 83. 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

227
Региональный вестник Востока
  
 
 
 
 
        
Выпускается ежеквартально
REFERENCES
1.  Salqynbaev M., M. Auezov zhane arab adebietі. Uly tulqa ulaqaty. Fuezov okulary. 
Zhas qalymdardyn І halyqaralyq qylymi teorijalyq konferencijasynyn materialdary. Almaty. 
Adebiet zhane oner instituty, 2002, 99 (in Kaz).
2.  Dadebaev Zh., Qazіrgі qazaq adebietі. Almaty. Qazaq universitetі, 2003, 60, 61 (in 
Kaz). 
3.  Zhurtbaj T., Besіgіndі ajala. Monografija jesse. Astana. Foliant, 2003, 31, 32, 33, 
34, 140, 141 (in Kaz). 
4.  Zhurtbaj T., Alemdіk tulga. T. Zhurtbaj. Abaj, 1997, 2, 3, 91, 97 (in Kaz). 
5.  Musіrepov Q., Kundelіk. Almaty, Ana tіlі, 1997, 263 (in Kaz). 
6.  Muhtar Auezov turaly estelіkter. Almaty. Zhazushy, 1997, 40 (in Kaz). 
7.  Karataev M., Dastur zhane zhanashyldyq. Zhauapty redaktor. Almaty, Qylym, 1980, 
10(in Kaz). 
8.  Zhurtbaj T., M.O. Auezovtіn shyqarmashylyq omіrі men korkemdіk alemі. Filol. qyl. 
dokt. qylymi darezhesіn alu ushіn dajynd. diss. Almaty, 2000, 377 (in Kaz). 
9.  Zhurtbaev T., Besіgіndі tuze. Roman jesse. Zhurtbaj. Almaty, Zhazushy, 1997, 14 
(in Kaz). 
10. Moldahanov A., Muhtar Auezov zane fol’klortanu problemalary. A. Moldahanov. 
Filol. qyl. dokt. qyl. darezhesіn alu ushіn dajyndaqan diss. avtoreferaty. Almaty, 1998, 3 (in 
Kaz). 
11.  Myrzahmetuly  M.,  Auezov  zhane  Abaj.  M.  Myrzahmetuly.  Almaty.  Qazaqstan, 
1996, 3, 16 (in Kaz). 
12. Moldahanov A., Muhtar Auezov fol’klortanushy. A. Moldahanov. Almaty. Qylym, 
1997, 83 (in Kaz). 
A.M. КАРТАЕВА, А. АМИНГАЗИНОВА. 4 (72) 2016. Б. 218-227 
                   
                ISSN 1683-1667 

Тоқсанына бір рет шығарылады
  
 
 
 
         
Шығыстың аймақтық хабаршысы

жүктеу/скачать 8,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: