Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

191 
жасалады, ал кісе деп – белбеуде қалтасы бар бұйым, яғни былғары қалтасы және адамның 
әлеуметтік-дережесін көрсететін бұйым. Демек, айырушы семалары: бұйымның жасалу 
материалы және әлеуметтік дәрежеге байланысты. Бірақ жоғарыда көрсетілген мағыналық 
бірлігіне қарай, бұл сөздер бір синонимдік қатарға топтасады.
Сыр, құпия – ешкімге айтылмаған, бұрын жария болмаған ой-пікір [3, 501].
Сыр зат. 1. Әркімнің өзіне тән, басқа адамға белгісіз құпия ойы, жасырын пікірі. Қызға 
кісі жіберіп сөйлеспекке сырым әшкере болар деп қорықты (Әбілғазы).
2. Істің мән-жайы, жай-жапсары.  
Біреуге біреу жақын жүрейін деп,
Құда болар сыр жайын білейін деп.
Бір-бірін: сүймесе де құда болар.
Сонымен «партияға» кірейін деп (М. Дулатов).
Сыр айтты. Сыр алды-құпиясын біліп қойды. Сыр алысты-сырласты. Сыр ашты-сырын 
ашты. Сыр мінез-сыры, мінезі белгілі. Сырлас [6, 495].
Құпия зат. 1. Еш жанға айтылмаған, жария болмаған жасырын сыр.  
Қылығың қысқа жұртқа сөз болып жүр,
Дау, шатақ, абыройсыз кез болып жүр.
Құпия жасырдым деп қылған қылық.
Басқандай қансонарға із болып жүр (Ә. Найманбаев) [7, 325]. Сыр – өзгеде, екінші біреуге 
ашылуы мүмкін ішкі адамның жағдайы, күйі болса, ал құпия жан баласына айтылмайтын 
ақпарат. Мәселен, қазақ танымында сырлас деген сөз бар. Демек, сырды екінші жаққа айтып 
жеткізуге болатын ақпарат.
Тәбет, зауық – адамның асқа деген қалауы, ниеті, көңілі [3, 517].  
Тәбет зат. Адамның асқа деген зауқы, көңіл қалауы. Жөнейттің асқа да тәбеті шамалы (Ә. 
Кекілбаев) [8, 150] 
Зауық зат. Ықылас, ынта, ниет, көңіл күй.  
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар.
Кейі зауық, кейі мұң, дертін қозғап,
Жас балаша көңілді жақсы уатар (Абай) [9, 325] 
Тәбет – адамның тек асқа ғана көңілі, қалауы болса, ал зауық сөзі астан бөлек басқа да 
нәрсеге деген ынта, ниет, қалау.
Зат есім синонимдерінің мағыналық айырмашылықтарымен қатар қолданыстық және 
стильдік ерекшеліктері бар. Жалпы сөздің семантикалық реңктері мен қолданыстық реңктері 
тығыз байланысты. Бұл жерде басты назар аударатыны сөздердің тіркесімділік қабілеті де еске 
алыну керек. Жоғарыда көрсетілген синонимдік қатар 
– «тәбет, зауық» синонимдері. Екеуінің 
ортақ семасы адамның тамаққа деген қалауы, ниеті. Осындағы зауық деген сөзді тәбет сөзімен 
алмастыруға келмейді. Ол төмендегі мысалда көрсетілгендей: Домбыра шертуге зауық керек, 
күйшінің жалықтырмас саңлағы көп күндер қаңтарулы тұрып қалған шақтары да бар (Т. 
Әлімқұлов). Осы сөйлемдегі зауық сөзін « Домбыра шертуге тәбет керек» деп алмастыруға 
мүлде болмайды. Себебі сөйлем, жазушының айтар ойы қате болады, сөйлем семантикалық 
және құрылымдық жағынан қате болып саналады. Себебі сөздің семантикасында «тәбет» 
сөзінің мағынасы тар, тек асқа, тамаққа деген ниет. Ал асқа келгенде тәбет пен зауық сөзінде 
де алмастырып қолдана беруге болады. Мысалы: Рақыштың күндегідей тамаққа зауқы 
болмады (Т. Әлімқұлов). Рақыштың күндегідей тамаққа тәбеті болмады. Демек сөйлемдегі 
синонимдерді алмастырсақ та, сөйлемнің мағынасына нұқсан келмейді.
Іні – бауыр – бірге туған, ағайындас туыстардың жасы кішісі. Қазақта айтысқан ауыл 
болмас, Болыспаған бауыр болмас деген даналық сөз бар. Іні – бауыр екеуіде туыстық 
жақындықты білдіреді, бірақ бауыр сөзінің стильдік реңкі басымырақ. Кейде ер адамдар 
арасында мүлде танымайтын адамдарда бір-бірімен бауыр деп қарым-қатынас жасап жатады. 
Демек бұл ерекше бір жақын тартуды, бауырмалдылықты, мейірімділікті көрсететін ерекше 
атау. Халық арасында «бауыр етім – балам» дегенде тіркес бар, яғни бауыр сөзінің 

192 
қаншалықты жақындықты, сүйіспеншілікті білдіретін сөз екенін көруге болады. Дегенмен екі 
синонимде барлық стиль түрлерінде кеңінен қолданыс табады.
Қазақ тіліндегі бірқыдыру зат есімдік синонимдер көбіне бір-бірінен мағыналық, ұғымдық 
реңктері арқылы ажыратылатындығына зерттеу жұмыстарына кезінде тағы бір мәрте көзіміз 
жетті. Яғни синоним сөздердің бір ұяға қосатын ортақ семаларының және әрбір синоним 
сөздің басқада жоқ, тек өзіне тән жекелік өзгешеліктерінің бар екендігі айқындала түсті. 
Синонимдердің қолданыстық реңктерінде де ерекшеліктердің бар екендігі, әр синоним сөздің 
өзіндік ерекшеліктері, сол ерекшеліктеріне сай қалыптасып орныққан тіркестерінде айқын 
көрінетіндігі туралы айтылады. Сонымен қатар ол бұзылса, сөйлемнің, айтар ойдың 
мазмұнына нұқсан келетіндігі анық. Сондықтан да синонимдерді өздерінің орныққан арнаулы 
тіркесінде алып көрсетуіміз керек. Синонимдер әдеби тілде де, ауызекі сөйлеу тілінде де өзара 
синонимдік қатар құрады және олар бір-бірінен стилистикалық, мағыналық реңктері арқылы 
ерекшеленеді.
Сонымен зат есімнен жасалған синонимдердің өзара семантикалық айырмашылықтарын 
білу арқылы тіліміздегі синоним сөздердің мағынасын ашып, мәнерліліктің тәсілдерін 
меңгеріп, саралап және оларды сөйлем ішінде орынды жұмсай аламыз.

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: