Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Мамаева Г.Б. М. МАҒАУИННІҢ «ШЫҢҒЫС ХАН» ДЕРЕКТІ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ЭТНОМӘДЕНИ АТАУЛАР Аңдатпа.
- Түйін сөздер
| Пайдаланған әдебиеттер:
1. Akorda. kz сайты. Мемлекет басшысының «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласы. 21 қараша 2018 жыл. Сілтемесі: https://www. akorda. kz/kz/events/memleket-basshysynyn-uly-dalanyn-zheti-kyry-atty-makalasy 2. Қыдырәлі, Д. Тарихи сананың жаңғыруы [Мәтін] / Д. Қыдырәлі // Егемен Қазақстан. – 2018. – №224. – 22 қараша. – 1, 3 б. ISSN 3. Қалижанов, У. Ел мен ер [Мәтін] / У. Қалижанов // Егемен Қазақстан. – 2018. – № 229. – 29 қараша. – 6 б. ISSN 4. Оралбайұлы, Ө. Ұлы даламыз – тарихи данамыз [Мәтін] / Ө. Оралбайұлы // Егемен Қазақстан. – 2018. – № 228. – 28 қараша. – 5 б. ISSN Әбутәліп А.Е. Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ 2-курс магистранты Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., профессор м.а. Мамаева Г.Б. М. МАҒАУИННІҢ «ШЫҢҒЫС ХАН» ДЕРЕКТІ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ЭТНОМӘДЕНИ АТАУЛАР Аңдатпа. Шыңғыс хан – әлемдік тұлға, ежелгі қазақ тарихының тұтас бір дәуірін қалыптаған, кейінгі Алтын Орда, оған жалғас Қазақ Ордасының түп негізін орнықтырып кеткен ұлы бабамыз. Атақты жазушы Мұхтар Мағауин өткен ХІІ-ХІІІ ғасырлар көлеміндегі Орталық Азия болмысын кеңінен қамтып, бүгінгі жұртшылық алдына тарту еткен «Шыңғыс хан» деректі тарихи романында этномәдени атауларды ұтымды қолданады. Халықтың бұрынғы өмірі, тұрмыс жағдайы туралы шығарма жазуда М. Мағауин сол кезгі сөз үлгілеріне, сол уақытқа тән әр түрлі атауларға зер салып, өзі суреттеп отырған уақыттың тілімен сөйлетеді. Түйін сөздер: антропоөзектік парадигма, этномәдени атаулар, деректі шығарма, қару-жарақ, киім-кешек, мата, салт-дәстүр, ыдыс-аяқ атауы Қазіргі тіл білімінде антропоөзектік парадигма аясында ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, ол – мәдениет айнасы. Олай болса, ондай жүйені зерттеуде дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі шектеулі екендігі байқалады. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік қызмет емес, ол – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, яғни ұлтты бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика т. б. салалары өріс алып келе жатыр. Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отырғанын көреміз. Оны академик Ә. Қайдардың «Қазақ тілінің өзекті мәселелері» еңбегінің өзінен толық ұғынуға болады [1, 32]. Ә. Қайдардың анықтамасы бойынша, этнолингвистиканың зерттеу нысаны – этнос тілі болса, мақсаты – осынау бай тіл қазынасын этнос болмысы тұрғысынан толық меңгеру, оның бейне бір тұңғиық теңіздей терең мағына-мазмұнына бойлай еніп, оны игеріп, танып-білу, жүйелей түсіп, жан-жақты зерттеу, яғни сол тіл арқылы этнос болмысын танып-білу [2, 25]. Этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің негізгі көздері бар. Ғалымдар оларды «этнолингвистикалық арналар» деп атайды. Олар мыналар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері. Ұлттың рухани дүниесінің жаңғыруы, сонымен сабақтас материалдық өндіріс пен тұрмыс күйі әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес, ол – халықтың әлеуметтік- психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасатын жалпыхалықтық құбылыс [3, 40]. 107 Бұл бағытта Р. Шойбеков, Ә. Ахметов, Ж. Манкеева, Р. Б. Иманалиева, А. Ж. Мұқатаева, С. Сәтенова, А. Жылқыбаева, Қ. Аронов, Б. Уызбаева, Қ. Ғабитханұлы, М. Мұсабаева, М. Атабаевалардың еңбектерінде жан-жақты сөз болады. Этнолингвистика туралы ғалымдардың пікірлерін келтіретін болсақ, «ұлт-тіл-мәдениет» контексіне байланысты ойлардың сабақтастығын байқаймыз. Ғалым Е. Жанпейісов: «Этнолингвистикаға өзінің бітім- болмысы, табиғаты жөнінен жалпы тарихи категория болып табылады. Себебі ол этностың қазіргісін ғана емес, көбінесе өткенін зерттейді. Ал этностың өткені оның этномәдени лексикасынан айқынырақ көрінеді», – дейді [4, 22]. Этнолингвистика ұлттың болмыс-бітімін, тұтас мәдени жүйе ретінде өз бойында сақтаған құнды этномәдени деректерді қарастыра отырып, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сәйкес жинақтап, жүйелеп талдайды. Этнолингвистикалық материалдардан ұлттың танымын, болмысын айқындайтын рухани және материалдық мәдениеттің қолданысынан көре аламыз [5, 120]. Қазіргі әлемдік өркениет кеңістігі тіл біліміндегі зерттеулер бағытының кешенді және интеграциялық сипатына қарай тіл мен мәдениеттің сабақтастығын анықтаудың, зерттеп-зерделеудің қажеттілігін көрсетеді. Ұлт тіліндегі этномәдени лексика ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, ұлттық дүниетаным, салт-дәстүр, рухани – материалдық байлықтың барлығын түгелдей қамтып, этнолингвистиканың негізгі ақпарат көзі болып табылады. Тарихи шығармада этномәдени атаулар сол қоғамның белгілі бір кезеңдегі тарихи шындығын, бейнесін танытады. Этномәдени атаулар автор қолданысында кейіпкер бейнесін, сол ортаны жан-жақты ашуға жұмсалады, өйткені тұтас көркем ой жасау үшін этномәдени атаулардың қосатын үлесі зор [6, 78]. Жазушы М. Мағауиннің «Шыңғыс хан және оның заманы» деректі тарихи шығармасының лексикалық қабаты этномәдени атауларға өте бай. Мәселен, ақтажы, қарашы, төре, ханзада, бақауыл, көпес, хандық, хан, әмір, әскербасы, ұлық, қолбасы, әмірші, қаған, көсем, билеуші, көбеген, қосшы, хан, қара, төленгіт, шекпен, ішік, мәсі, жендет, би, даяшы, садақ, сұлтан, найза, төре, ноян, жуан, құн, тақсыр, нөкер, шабуыл, жортуыл т. б. көптеген сөздер М. Мағауиннің жоғарыда аталған шығармасының көркемдік әсерін молайтады. М. Мағауиннің «Шыңғыс хан және оның заманы» деректі тарихи романындағы этномәдени атауларды мынадай топтарға бөлуге болады: а) қару-жарақ атаулары Қанды семсер байланып, садағымды сайладым [7]. Семсер – болаттан істелген екі жүзді өткір қылыш сияқты қару [8]. Мына біз адырнасы ұзын арыс садақты толғап атар кезде жетесіз Дайыр- Ұсұн Орқан мен Селеңгінің құйғаны, Талқұн-аралда отырар [7]. Адырна – садақ ағашының екі басын иіп ұстап тұратын, жебені тіреп ататын керме қайысы [8]. Сонымен қатар, екі тарапта да тағы бірталай, шапқыш, тескіш және ұрма қарулар бар: семсер, жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|