Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

33 
ескерткіштердің – ежелгі Египет иероглифтері, шеге жазуы, хет және түркі жазулары туралы, 
оларды тану жолында істелген қыруар жұмыстар, ғылыми ізденістер жөнінде бүгінгі ұрпақ 
үшін құнды да маңызды деректер келтірілген. Адамзат мәдениетінің сан қилы тарихи 
кезеңдері, көне жазудың қыр-сыры жайлы сыр шертетін бұл еңбектің танымдық маңызы зор.
Р. Сәтұлы – үнемі ізденіс үстінде жүретін ғалым. Оның дәлелі жарық көрген еңбектерінің 
қай-қайсысы да бұрыннан белгілі жайтты баяндауды мақсат етпейді. Қандай проблема көтерсе 
де, мәселеге бұрын ғылыми қауым назар аудара бермеген жаңа қырынан келіп, жалпы тіл 
біліміндегі коммуникативтік синтаксистің озық жаңалықтарын қазақ тілінің төл табиғатымен 
салыстыра, салғастыра зерделей қарау нәтижесінде терең теориялық тұжырымдар ұсынып, 
оны күнделікті қолданыстағы, көркем әдебиеттегі халықтың ауызекі сөйлеу тілінің мол да 
құнарлы материалдарымен дәйектейтін талдаулармен шегенді ой қорыту – Р. С. Әмірдің 
ғылыми стиліндегі ешкімге ұқсай бермейтін төл қолтаңбасы. Ғалымның осы мерейтой 
қарсаңында ғылыми қауым мен шәкірттерге ұсынған қазыналы тартуының бірі – 2009 жылы 
«Қазақ университеті» баспасынан Ж. Р. Әміровамен авторлық бірлестікте жарық көрген 
«Құрмалас сөйлемдер қазақ тілінің грамматикалық, функционалдық жүйесінде» атты еңбегі. 
Ғалымның ұзақ жылғы ұстаздақ тәжірибесі мен кемел ғылыми қуатының тоғысқан тұсында 
дүниеге келген бұл еңбек, расында да құрмалас сөйлем теориясының қазақ тіл білімінде 
зерттеушілер назарынан тыс қалып келген, сөз болған күнде де құрылымдық синтаксис 
шеңберінен шыға алмай келген мәселелерді тұтастай сөйлеудің табиғи ортасы – 
коммуникативтік ортада алып қарау нәтижесінде жасалған жаңа тұжырымдарымен 
ерекшеленеді. Ондай жаңалықтар деп төмендегі мәселелерді атап көрсетуге болады: 
- біріншіден, құрмалас сөйлемнің конструктивтік бірлігі ретіне жай сөйлем типтес ком-
поненттің танылуы. Бір қарағанда, құрмалас – жай сөйлемдерден құралатын синтаксистік бір-
лік, оның жаңалығы қайсы деген ой тууы мүмкін. Авторлар көрсеткен құрмалас компоненттері 
бұрын талданып жүрген құрылымдардан өзгеше, жоғарыда атап өткендей, сөйлеу тіліндегі 
құрмаластар да, оның компоненттері құрылымдық жағынан да, функционалдық сапасы мен 
коммуникативтік потенциалы жағынан айрықша болатынына жұртшылық назарын аударады; 
- екіншіден, құрмалас сөйлемнің анықтамасы нақтыланады. Мектеп оқулықтарынан бас-
тап, зерттеулерге дейін «құрмалас сөйлемнің күрделі ойды» білдіретіндігі айтылып жүр. 
Авторлар логика ғылымындағы ой, пікір ұғымдарының диффенициясын ажырата қарау 
туралы ілімге сүйене отырып, «құрмалас сөйлем күрделі ойды емес, күрделі пікірді 
білдіретінін» дәйектейді; 
- үшіншіден, құрмаластың салалас, сабақтас болуы тек грамматикалық ерекшелікке 
байланысты бөлініс емес, арнаулы коммуникативтік қызметке бейімделген синтаксистік тұлға 
ретінде бағаланады; 
- төртіншіден, құрмалас сөйлем компоненттерін байланыстыратын амалдарды жіктеуде 
жаңа ұстаным ұсынады. Алдымен, барлық құрмаластарға ортақ универсал амалдар ретінде 
орын тәртібі, интонация, демеуліктерді талдай отырып, салалас пен сабақтас құрмалас 
сөйлемдерді байланыстырушы амалдарды жеке-жеке қарастырады. Сабақтастарды байланыс-
тырушы тұлғаларды негізгі тұлғалар және үстеме тұлғалар деп бөліп қарастырылуының өзі – 
аталған бірліктердің функционалдық жүгін дұрыс ажырата білуден туған жіктеліс; 
- бесіншіден, құрмалас сөйлемдердің өзге авторларда айтыла бермейтін, коммуникативті, 
функционалдық жаңа түрлері ұсынылады. Мысалы, жалғастық, айқындауыштық, объектілік, 
теңдік қатынасты білдіретін, телінбе компонентті, экспрессивті, биноминативтік сипатындағы 
құрмаластар деген түрлері – ғалым ұсынған жаңа тұрпатты классификация және мұның бәрі 
тіл жүйесінде бар, бірақ ғылыми талдауға түспей жүрген конструкциялар; 
- алтыншыдан, функционалды грамматиканың «формадан мағынаға», «мағынадан 
формаға» ұстанымы негізінде құрмаластардың функционалдық өрісі барынша мол ашылған.
- жетіншіден, синтаксистік тұлғалардың бәрі коммуникативтік талаптардың сұранысына 
сай бірінші дәрежелі коммуникативтік талаптарға жататындар және екінші дәрежелі комму-
никативтік талаптарға жататындар болып екіге бөлінген. Бірінші дәрежелі коммуникативтік 
талаптарға байланысты құрылымдар екінші дәрежелі коммуникативтік топқа негіз 

34 
болғандығы дәлелденген. Олай болатын себебі бірінші топқа қарасты құрылымдар пікірдің 
құрылысына сай құрылатындығы және қызметі хабарлау сұрау, бұйыру қызметінде жұмсалуға 
байланысты лебіз екені, сондай-ақ екінші дәрежедегі коммуникативтік топ бірінші дәрежедегі 
коммуникативтік топтың деривациясы екені де анық көрсетілген.
Оқулықта полипредикативті құрмаластардың құрылымдық, функционалдық сипаты 
статистикалық деректер арқылы нақтыланып, құрмалас компоненттерін түзудегі амалдардың 
молдығын көрсету арқылы қазақ халқының сөйлеу жүйесінің, соның нәтижесінде 
қалыптасатын сөйлем жүйесінің айрықша мол потенциясы көрсетіледі.
Авторлар қаламынан туындаған «Жай сөйлем синтаксисі» де, «Құрмалас сөйлемдер қазақ 
тілінің грамматикалық-функционалдық жүйесінде» және «Қазақ лингвистикасы және 
лингводидактика мәселелері атты еңбектері де қазақ тіл ғылымындағы, оның ішінде синтаксис 
саласындағы жалпы тіл біліміндегі соңғы жаңалықтарды тілдің, сол тілді тұтынушы халықтың 
сөйлеу жүйесімен байланыстыра қарау нәтижесінде жасалған ғылыми дәйекті, практикалық 
жағынан құнды туындылар санатынан орын алары сөзсіз. Қазіргі жоғары білім саласында 
қойылатын басты талаптың бірі – студентті өз бетімен ізденуге, шығармашылық қабілетін 
арттыруға бағытталған, инновациялық технология негізіндегі оқулықтар мен оқу 
құралдарымен қамтамасыз ету дейтін болсақ, бұл еңбектер сол талап үдесінен шығатын, 
қазіргі заман сұранысына лайық еңбектер.
Р. Сәтұлының элитарлы мәдениет өкілдеріне тән жарқын шығармашылық дербестігін 
дәріптейтін тұстары аз емес. Солардың бірқатарын түйіндеп айтар болсақ: қазақ тіл білімінде 
коммуникативті синтаксис ілімін қалыптастырушы, сөйлемдегі сөздердің позициясы 
(актуалды мүшелену) мен мүшеленбейтін сөйлемдердің грамматикалық табиғатына алғаш 
қалам тартушы, ауызша әдеби тіл және оның жазба тілге ықпалын дәйектеуші, еліміз 
егемендікке қол жеткізген жаңа қоғамдық формацияда ана тілімізді бастауыш, орта мектепте 
оқытудың жаңа сипатты концепциясын, әдіснамалық тұғырнамасын жасаушы т. т.
Қорыта айтқанда, профессор Р. Әмірдің өмірдегі, ғылымдағы жолы осы көрсетілген эли-
тарлы мәдениет иелеріне тән қасиеттердің барлығына бірдей жауап бере алатын, биологиялық 
және генетикалық шығу тегі мен психологиялық сипаты, лауазым сатылары мен қоғамдағы 
орны, ғылым жолындағы зияткерлік әлеуеті мен кісілік келбеті данышпан Абай айтқан Толық 
адамның қасиеттері: Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» 
иесі екендігін айғақтай түседі. Авар халқының даңқты ақыны, өз халқы, туған тілі үшін 
күрескерлігімен танымал тұлға Расул Ғамзатов: «Мен жазушымын. Менің шығармам кілем 
сияқты, оны мен авар тілінің көркем өрнегімен тоқимын. Менің шығармам қымбат, бағалы тон 
сияқты, оны мен авар тілінің сетінемейтін берік жібімен тігемін», – деген екен. Сол айтқандай, 
Р. Сәтұлы да қай еңбегінде болмасын негізгі тін ретінде қаймағы бұзылмаған халық тілін алу 
арқылы халқына, келешек ұрпаққа сетінемейтін тон, көркем өрнекті кілем тоқушы хас Шебер! 

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: