Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| Сұлу Сыр сылқ-сылқ күліп сылаң қағып,
Ағатын кейде еркелеп мың бұралып, Аралдың айдынына асыққандай, Кейде бір зымырайтын буырқанып! Жырау бұл өлеңінде Сұлу Сырды бұлаң қағып, жайнап, құлпырған сұлу әрі кербез қызға және судың сыңғырындай сылқ-сылқ еткен қыз күлкісіне теңеген. «Сылқ-сылқ күлді» тіркесі есту теңеуі, «сылаң қағып» бейнелі сөзі көру теңеуі. Негізінен сылқыл сөзі сылдырлап, сыңғырлап шыққан дыбыс мағынасында қолданылатын сөз. Теңеулердің синонимикасы сылаң қағу кербез, керім, сәнқой, әдемі, сұлу десек, бірде жайнауы, құлпыруы, бұлаңдауы мағынасын берген [5, 67]. Көркем шығармалардағы сұлулық бейнелерін беруде, тілдегі толып жатқан ассоциоция- ларды туғызушы көркемдік тәсілдердің біріне арқау болатын лингвокультуреманың бірі – өсімдік, гүл атауларын Сыр сүлейлері өз шығармаларында молынан қолданғандығы аңғарылады. Сыр сүлейлері тарапынан сұлулықты, әдемілікті бейнелеуде «сүйрік» өсімдігі жиі қолданылған. Қазақтың ару қыздарының сыртқы кескiн – келбетi мен жұртқа сүйкімді мінез-құлқы үндесетін табиғат жаратылысын әдемі сипаттайды. Бірақ сүйрік өсімдігін Т. Қоңыровтың сөздігінде өсімдіктер тараушасынан кездестірмедік. Дегенмен, мағыналары көмескіленген заттар мен құбылыстар тобына енген. Бұл сөзге қатысты өлең жолдарынан сүйріктей сұлу келіншек, сүйріктей нәзік саусақ сияқты тілдік метафораларды кездестіреміз. Беретін мағынасы сұлулықты, әдемілікті, жіңішкелікті меңзейді. Қазақ әдеби тілінің сөздігінде: «Сүйрік – 1. Сулы жерде өсетін өсімдіктердің қамыс, борық т. б. ұзын, жұмсақ, әрі тәтті тамыры. 2. Өсімдіктің жаңадан өніп шыққан көгі. Сүйрік саусақ – жіп-жіңішке, ұзын, салалы саусақ деген мағынада қолданылғаны байқалады. Молдахмет Дабылұлы «Шыбық қыз» өлеңінде: Жерінде «Ақбасты көл» өсті бір қыз, Жәудір көз, жарқыраған бейне жұлдыз. Қарайтын ақ жүзіне бүкіл ауыл, Таңырқап: «Қайдан өскен, – деп, – бұл құндыз?!» Өзі де Шыбық десе Шыбық еді, Сүйріктей сүйкімді боп шығып еді. Құрақтай маңындағы құрбылардан, Өзгеше болатын бар қылығы еді. Он бес пен он алтыға келіп жасы, Қиылды қырмызыдай көз бен қасы, – дейді. Мысалы, Абай әлемін «құдірет» деп таныған Нұртуған «Түседі Абай еске – дауылпазым» өлеңінде: 230 Абайға соқпай өту қияметтей, Өйткені, сөз қоры – кен құдіреттей. Табан ет, маңдай терін жырға беріп, Көтерді жыр күмбезін, жалғыз кетпей... Мен де бір шайыры едім Сыр – өңірдің, Ширатқан шын арқауын өрнек-жырдың. Өлеңім қайта туып бір жасады-ау, Гүліндей шешек атқан ой мен қырдың! – деп, Абайдың шығармашылығы өзінің өлең-жыр ғұмырының гүлденуіне түрткі болғандығын әдемі әсермен жеткізсе, бірде: «Болады ер бағына өнер серік» туындысында: Сен, тілім, білгеніңді пәмдеп сөйле, Жүр едің көптен бері жолығыспай. Дер күнде қызғалдақтай қызғындайық, Байқасаң санаулы дем, өмір қысқа – ай, – дейді. Қызғалдақтай теңеуі желкiлдеп құлпыpып, әдемi өмір сүру пәлсапасына теңестірілген. Қызғалдақ гүлі Сыр сүлейі Тұрмағанбет ақынның «Тәлім» шығармасында: Қызғалдақтай ұл – қызды, – «Сәнім» десе болады. Көктемдегі көл даусын, – «Әнім» десе болады. Қызғалдақтай теңеуі – ақынның өлеңінде тәрбиелі ұл-қызды желкiлдеп құлпыpған, жайнаған әдемi қызғалдаққа меңзеп, жарасымды өң беріп, жайнатып жібертін көрікке, сәнге, жарасымдылыққа балайды. Әнге сұранған өлеңдегі қызғалдақ-мәңгі үзілмес тіршілік символы. Қызғалдақтай ұл-қыз ақын үшін тіршіліктің бастауы-мәңгілік жалғасқан өмірдің жарқын бейнесі, кешегі мен бүгінді, бүгін мен ертеңді жалғастырып тұратын қасиетті ұғым мағынасында. Сондай-ақ «Ақ Жібек» өлеңінде: Шайқалып қызыл гүлдей сен тұрғанда, Менің де басқаменен жоқ жұмысым – деп зерделейді. Базар жырауда «Қайырға біткен шынармын» өлеңінде: Жаман болса жігіттің, Жатқа бойы сыналған. Таланды ерге тап болар Ақылға дана ару ажар, Талшыбықтай бұралған. Алдарыңда барымды, Аянбай төгіп бегілерім, Мен бір шығайын құмардан! – деп жыр өрнегімен бере отырып, жақсы жігітке талшыбықтай, яғни өрімдей жас, нәзік, сымбатты, көркіне ақылы сай жар кездессе, оның өзі мәнді өмір сүрудің бір жолы дегенге саяды. Әрбір ұлттың өзіндік ойлауы мен сезінуінде, сондай-ақ қиялдауы мен армандауында өзгеше сипат, ерекшеліктердің болатыны, образдардың ұлттың ойы мен сезіміне, қиялы мен арманына негізделіп дүниеге келетіні, сондықтан да олардың ұлттық сипаты мен мінезінің табиғи қасиеттер болып саналатындығы өзінен-өзі түсінікті. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|