Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| жер – екі аттам жер, екі күндік жер; бес сағаттық жер; біратым насыбай – екі атым;
біржұтым су – екі жұтым, үш жұтым; біркүндік жол – екі күндік жол, үш сағаттық жол; біртүсті мата – екі түсті мата, түрлі түсті мата; бірқайнатым шай – бес қайнатым шай; бірсалым тұз – үш салым тұз; бірсауым сүт – екі сауым сүт; біртурам ет – екі кесім ет; үш турам ет; біртілім нан – үш тілім нан; бес тілім нан; біршымшым шай – үш шымшым шай, т. с. с. Мұндай қолданыстар көптеп саналады. Олардың бәрі біріктіріп жаза беруге келмейді. Бірауыз (сөз) бірге жазылғанмен, жалғыз ауыз (сөз) бөлек жазылған. Бір сөзі жалғыз сөзімен синоним әрі тіркескен сөздері де бір (сөз) болғандықтан, екеуі бір үлгіде жазылуы керек еді. Сөздікте бірдей жазылуы тиіс тіркестер де әртүрлі берілген: біртоғыз (этн.); үш тоғыз (этн.) тіркестері бірге жазылса, жеті тоғыз (этн.) тіркесі бөлек берілген; біртиындық құны жоқ (188-б.); бестиындық құны жоқ (145-б.) тіркесіндегі біртиындық, бестиындық сөздері бірге жазылса, 559-бетте бес тиындық түрінде бірге берілген. Сөздіктің кіріспе сөзінде профессор Н. Уәли сөздікте алдыңғы сыңары бір сөзімен, сондай- ақ -ым (-ім) жұрнағымен келген ұлттық өлшем атаулары (бірсалар, бірсауым; сүтпісірім, көзкөрім, атшаптырым, т. б.), ... атаулық мән алған сөздердің қатары молайғанын (малшаруа- шылық, егіншаруашылық; жантүршігерлік, жатжерлік, адамсүйгіштік; ашатұяқты, сүтқоректі, көпшілікқолды, т. б.), т. с. с. ескертеді [1]. Алайда сөздікте алдыңғы сыңары бір сөзімен келген ұлттық өлшем атауына жатқызуға болатын бір жапырақ; бір бадалық; бір асам, бір татым тіркестері бөлек жазылған. Сол сияқты бірауық бірге жазылса, бір уақ; бір уақыт бөлек жазылған. Дұрысында, үшеуін де бір позицияда қолдануға болады: Бірауық демалсаңшы! Бір уақ демалсаңшы! Бір уақыт демалсаңшы! Не себепті алдыңғы сөйлемде бірге, басқа сөйлемдерде бөлек жазылатыны түсініксіз. Мағынасы, сөйлемдегі қызметі – бәрі ұқсас. Бір тістем сөзінің бір тістем ет түріндегі нұсқасы 188-бетте бірге жазылса (біртістем ет), 597-бетте бөлек таңбаланған (бір тістем ет). Мұндай ала-құлалықтарды реттеу үшін профессор Р. Әмірдің еңбектеріне, қағидаларына сүйену қажет. Зат есімді тіркестерді өз ішінен байланыс түріне қарай жіктеген ғалым матаса байланысқан сөз тіркестеріндегі ілік септігінің ашық-жасырын келуінің себебін анықтық/танықтық категориясымен байланыстыра отырып түсіндіреді: «Анықтауыш сөз атайтын зат сөйлеушіге белгілі, конкретті түрде таныс болса, міндетті түрде ілік септік жалғауын бойында сақтайды. Заттың тыңдаушыға ондай белгілі, таныстығы болмаса, тындаушы үшін ол көптеген басқа 56 заттар қатарындағы абстрактілі ұғым eсепті ғана көрінсе, онда анықтауыш сөз ілік жалғауын түсіріп тiркеседі» [2, 22-б. ]. Терминдік атау ретінде қолданылатын релятивтік тіркестерде ілік септік тұлғасы жасырын келетінін (матасудың тек толымсыз түрі арқылы байланысады: халық шаруашылығы, тау-кен институты, ауа райы – Р. Ә.) ескерте келіп, соның нәтижесінде компоненттер тығыз, нық байланысып, тіркес тұтас атау ретінде көрінуіне септесетінін айтады. Байқап отырғанымыздай, ғалым халық шаруашылығы тіркесінің әр сыңарын бөлек таңбалаған. Ал соңғы орфографиялық сөздікте шаруашылық сөзі бірде алдыңғы сөздермен бірге жазылса (арашаруашылық, арашаруашылығы; ауылшаруашылық, ауылшаруашылығы; балықшаруа- шылық, балықшаруашылығы; бұғышаруашылық, бұғышаруашылығы; егіншаруашылық, егін- шаруашылығы; малшаруашылық, малшаруашылық өнімдері; орманшаруашылық, орман- жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|