Республикасы білім жəне ғылым министрлігі ы. Ə. Əміреев, Ж. Ы
жүктеу/скачать 1,16 Mb.
|
Әлеуметтік-экономикалық статистика. Оқулық. Оқулық. Оқулық
| Өндірілген өнімдердің өзіндік құндарының көрсеткіштері Өндіруші кəсіпорындар мен ұйымдар өздерінің өндірген өнімдерінің өзіндік құндарын есептеу кезінде берілген көрсет-
кіштеріне байланысты төмендегідей түрлерге бөлінеді: 1. Өнімдердің жалпы шығындары, яғни барлық өнімдерді бірге алғандағы жалпы өзіндік құны. Бұл дегеніміз сол берілген кезеңдегі өндірілген жəне өткізуге, сатуға жұмсалынған барлық шығындардың мөлшерін, көлемін айтады. 2. Өнімнің бір дана- сына кеткен шығын немесе бір дана өнімнің өзіндік құны. Оны есептеу үшін өндірілген өнімнің бір түрінің барлық шыққан шығын мөлшерін заттай өлшем бірлігінің санына бөлгенге тең болады немесе мына формула арқылы анықталады:
мұнда, z - өнімнің бір данасының өзіндік құны (шығыны); qz – барлық өнімге жұмсалынған шығын көлемі; q - заттай өлшем бірлігінің саны. 3. Бір дана өнімнің орташа өзіндік құны – оны есептеу үшін барлықөндірілгенөнімдердібіргеалғандағыжұмсалынғаншығын көлемі жалпы санының қатынасы арқылы, яғни арифметикалық орташа шаманың салмақталған түрінің формуласы қолданылады жəне ол төмендегідей: Z qz q , мұнда, Z - бір дана өнімнің орташа өзіндік құны; ∑qz -барлық өнім түрлерін бірге алғандағы жұмсалынған шығын мөлшері; ∑q – барлық өндірілген өнімдердің саны. Осы көрсетілген көрсеткіштерді қолдана отырып, өндірілген өнімдердің есептік кезеңдегі нақты құнын, жоспардың орында- луын, динамикасын жəне өзіндік құнның төмендеуіне (артуына) байланысты алынған үнемді (артық жұмсалынған шығынды) анықтауға болады. Бірақ талдау немесе есептеу кездерінде əр- түрлі əдістерді қолдануға жəне оны таңдап алу өндірушілердің өндіретін өнімдерінің құрамына байланысты пайдаланылады. Сол үшін оның бірнеше нұсқасын келтірелік:
Бір кəсіпорында өнімнің бір түрі ғана шығарылады. Бірнеше кəсіпорындарда бір уақытта өнімнің бір түрі ғана жасалынады. Бір кəсіпорында өнімнің бірнеше түрі шығарылады. Бірнеше кəсіпорындарда өнімнің əр түрі шығарылады. Ι. Егер бір кəсіпорында өнімнің бір түрі ғана шығарылса, онда сол өнімнің бір данасының базалық жəне есепті кезеңдердегі нақты жəне жоспарланған өзіндік құндары берілген болса, онда жеке (дара) индекстер қолданылады: a) өнімнің өзіндік құнының жоспарланған индексі: Zж іzж = ; Z 0 ə) өнімнің өзіндік құны бойынша жоспардың орындалу индексі: і = Z1 ; zж.о. Zж б) өнімнің өзіндік құнының динамикасы:
мұнда, іz – өнімнің өзіндік құнының жеке (дара) индексі; z ж. - өнімнің жоспарланған өзіндік құны; z0 - базалық кезеңдегі өнімнің өзіндік құны; z1 - есепті (ағымдағы) кезеңдегі өнімнің өзіндік құны. Осы берілген өнімнің өзіндік құндарының өзгеру салдары- нан үнемделген немесе артық жұмсалынған қаржы мөлшерін анықтау керек болса, онда есепті кезеңде нақты шығарылған, жоспарланған өнімнің заттай өлшем бірлігімен берілген көлемі пайдаланылады жəне мындай формулалар арқылы есептеледі: в) өзіндік құнның жоспар бойынша үнемделген немесе артық жұмсалынған ақша мөлшері: ∆z = ( z – z ) • q ; ж ж 0 ж г) өзіндік құнның жоспармен салыстырғандағы нақты өзгеру салдарынан үнемделген немесе артық жұмсалынған ақша мөлшері: ∆z = (z - z ) • q ; ж.0. 1 ж 1
д) өзіндік құнның есепті мерзімін базалық мерзіммен салыстырғандағы үнемделген немесе артық жұмсалынған ақ- ша мөлшері: ∆z = (z - z ) • q . дин. 1 0 1
Енді жоғарыда көрсетілген формулаларды қолдана отырып, есептеу жолдарын толығымен түсіну үшін нақты мысал келтіре- міз жəне ол төмендегідей: Есепті жылы тігін фабрикасы бір костюм тігу үшін 4150 теңге жұмсады, ал жоспар бойын- ша 3940 теңге жұмсалуы тиіс болатын. Өткен жылы əрбір тігіл- ген костюмге 4100 теңге жұмсалған. Осы жылы жоспар бойын- ша 1600 костюм тігілуі тиіс, ал шын мəнінде 1450 костюм тігілді. Берілген мəліметтердің негізінде мына көрсеткіштерді есеп- тейміз:
өзіндік құнның жоспарланған дара индексі: іzж. = 3940 : 4100=0,961 немесе 96,1%, яғни жоспар бойынша шығын көлемі 3,9% төмендеуі тиіс; өзіндік құн бойынша жоспардың орындалуы: іzж.о. = 4150 : 3940=1,053 немесе 105,3%, демек жоспардан тыс өзіндік құн 5,3% өскен; өзіндік құнның динамикасы: izдин. = 4150 : 4100=1,012 немесе 101,2%, өткен жылмен салыс- тырғанда есепті жылы өзіндік құн 1,2% артқан. Осы есептелінген үш индекстердің бір-бірімен байланыс- тылығын төменнен көруге болады: izдин.= іzж * іzж.о немесе 1,012=0,961*1,053. Сонымен, жоспарлық тапсырма бойынша əрбір тігілген костюнің өзіндік құны 3,9% төмендеуі тиіс еді, ал шын мəнінде, 1,2% өскен. Соның салдарынан 72,5 мың теңгеге шығын артық жұмсалынған. Оны төмендегі теңдеулерден көруге болады: ∆z = (z - z ) • q ; ∆z
= (z - z ) • q = дин. 1 0 1
дин. 1 0 1
(4150 - 4100) ·1450=72,5 мың теңге. Жоспарлық тапсырманың орындалуы бойынша 256,0 мың теңге үнемделуі тиіс болатын: ∆zж = ( z – z ) • q = (3940 - 4100)·1600=256,0 мың теңге.
ж 0 ж Шын мəнінде, өзіндік құнның өсуіне байланысты 304,5 мың теңге артық жұмсалған: ∆z = (z - z ) • q = (4150 – 3940)·1450= 304,5 мың теңге.
ж.0. 1 ж 1
ΙΙ. Егер бірнеше кəсіпорындарда бір уақытта өнімнің бір түрі шығарылған болса, онда өнімнің орташа құнының деңгейін, ди- намикасын жəне үнемделген немесе артық жұмсалынған шығын (ақша) мөлшерін былай есептейміз: өндірілген өнімдердің өзіндік құнының орташа деңгейі: Z qz , q өзіндік құнның динамикасы немесе өзгермелі құрамдас индексі: I = Z1 z ө.қ Z Z1q1 жүктеу/скачать 1,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|