ПОЛИТИЧЕСКАЯ РАБОТА С ЛИЧНЫМ СОСТАВОМ КРАСНОЙ

95 
 
отношении Советского Союза к Польше [1, с. 154–155], Соглашения об отношениях между 
советским  Главнокомандующим  и  польской  администрацией  после  вступления  советских 
войск на территорию Польши и др. Так, только силами офицеров политотдела 70-й армии 1-
го  Белорусского  фронта  в  течение  короткого  времени  было  проведено  докладов,  лекций  и 
бесед  –  79,  из  них  для  офицерского  состава  –  24,  рядового  и  сержантского  –  55.  Для 
парторгов  батальонов  и  рот,  а  также  агитаторов  подразделений  были  организованы 
семинары  по  вопросам  советско-польской  дружбы.  Состоялись  собрания  офицерского 
состава частей по данному вопросу [4, Ф. 233. Оп. 2380. Д. 21. Л. 143]. 
Редакторам фронтовых, армейских и корпусных газет было дано указание настойчиво 
разъяснять  на  страницах  военной  печати  содержание  документов  о  советско-польской 
дружбе.  Так,  в  газете  65-й  армии  «Сталинский  удар»  широко  популяризировался  приказ 
Верховного  Главнокомандующего  от  1  мая  1944  г.,  в  котором,  наравне  с  демонстрацией 
боевых  успехов  Красной  армии,  разъяснялись  нормы  поведения  советского  воина  и 
правильного взаимоотношения с местным населением, пропагандировался передовой боевой 
опыт, освещались вопросы сохранения бдительности на польской территории [4, Ф. 233. Оп. 
2380.  Д.  21.  Л.  56].  Особое  внимание  в  воспитательной  работе  уделялось  офицерскому 
составу,  который  своим  безукоризненным  поведением  обязан  был  являться  примером  для 
подчиненных.  С  этой  целью  данной  категории  военнослужащих  была  доведена  директива 
Военного совета 1-го Белорусского фронта «О поведении офицера на польской территории» 
[4,  Ф.  233.  Оп.  2380.  Д.  21.  Л.  58].  В  70-й  армии  состоялись  однодневные  сборы  с 
командирами подразделений на тему: «Командир – воспитатель своих подчиненных» [4, Ф. 
233. Оп. 2380. Д. 21. Л. 3, 9]. 
Проведенная  работа  способствовала  повышению  ответственности  бойцов  и 
командиров  за  выполнение  воинского  долга,  нацеливала  их  на  проявление  героизма, 
стойкости и мужества. Так, командир роты лейтенант Титов под сильным огнем противника 
поднял роту в атаку и во главе ее ворвался в г. Люблин. Командир танка младший лейтенант
 
Абассов, будучи раненным в бою, спас загоревшийся танк, потушив огонь. 13 разведчиков 
под  командованием
 
Алексейчука  разгромили  немецкую  роту,  уничтожив  более  100 
гитлеровцев  и  захватив  3  миномета,  6  станковых  и  5  ручных  пулеметов.  И  подобных 
примеров было немало [4, Ф. 233. Оп. 2380. Д. 21. Л. 4]. 
Необходимо  отметить,  что  настроение  и  поведение  польского  населения  коренным 
образом отличались от настроений и поведения румын. Если при вступлении Красной армии 
в  Румынию  интеллигенция,  торговцы,  духовенство  и  молодежь  уходили  вместе  с  немецко-
румынскими  частями  или  разбегались  по  лесам,  а  имущество  прятали,  так  как  верили 
немецкой  пропаганде,  что  советские  солдаты  будут  грабить,  убивать  и  насиловать  местное 
население,  то  вступление  советских  войск  в  Польшу  приветствовалось  всем  населением. 
Там,  где  проходили  советские  части,  поляки  встречали  их  всем  населенным  пунктом  с 
хлебом-солью, бросали цветы и записки следующего содержания: «Спасибо Красной армии 
и  маршалу  Сталину  за  освобождение  Польши  от  гитлеровского  гнета.  В  благодарность  за 
свое  освобождение  мы  дадим  Красной  армии  не  цветы  с  наших  полей,  а  хлеб  и 
продовольствие,  которое  не  успели  забрать  фашисты.  Мы,  молодежь,  вступим  в  польскую 
армию и вместе с Вами окончательно разгромим немецких бандитов» [4, Ф. 233. Оп. 2380. Д. 
21. Л. 12]. 
По  воспоминаниям  Маршала  Советского  Союза,  дважды  Героя  Советского  Союза 
К.К. Рокоссовского, «польское население относилось к Красной армии тепло и приветливо. 
Видно  было,  что  народ  искренне  радуется  нашему  приходу  и  старается  сделать  все,  чтобы 
ускорить изгнание фашистских оккупантов» [3, с. 338]. Поляки активно помогали советским 
войскам:  указывали  пути  отступления  немецких  частей,  вылавливали  неуничтоженных  и 
спрятавшихся немцев, подталкивали застрявшие машины, ремонтировали дороги и мосты [4, 
Ф.  233.  Оп.  2380.  Д.  21.  Л.  13].  Характерной  чертой  дружелюбного  отношения  к  Красной 
армии  являлась  забота  местного  населения  к  раненым  советским  военнослужащим.  В 
госпиталь  им  приносили  подарки,  стирали  белье,  наводили  порядок  в  помещениях, 

96 
 
ухаживали  за  ними  [4,  Ф.  233.  Оп.  2380.  Д.  21.  Л.  18].  Так,  по  собственной  инициативе  в 
местечке  Лосице  жители  собрали  для  раненых  1149  литров  молока,  1097  яиц,  20  жареных 
кур,  большое  количество  фруктов  и  других  продуктов  [4,  Ф.  233.  Оп.  2380.  Д.  21.  Л.  19]. 
Старые  солдаты,  служившие  в  русской  армии,  и  поляки  из  бедняцких  слоев  высказывали 
мысли о присоединении Польши к Советскому Союзу. Только в этом они видели гарантии 
военной  безопасности  польского  народа.  Среди  данной  части  населения  были  характерны 
выражения «наша армия», «наш самолет» и т.д. по отношению к Красной армии [4, Ф. 233. 
Оп. 2380. Д. 21. Л. 21]. 
Большое  значение  в  агитационной  работе  среди  населения  освобожденных  стран 
имели газеты, издававшиеся политорганами Красной армии. Для населения освобожденных 
районов  Польши  с  августа  1944  г.  издавалось  три  газеты  на  польском  языке: 
политуправлением  2-го  Белорусского  фронта  –  газета  «Вольна  Польска»  («Свободная 
Польша»),  политуправлением  1-го  Белорусского  фронта  –  «Вольность»  («Свобода»)  и 
политуправлением  1-го  Украинского  фронта  –  «Нове  жице»  («Новая  жизнь»). 
Непосредственное  участие  в  формировании  идеологически  правильных  материалов  на 
страницах изданий принимало высшее командование Красной армии. Так, в октябре 1944 г. в 
политотделы  армий  1-го  Белорусского  фронта  была  направлена  телеграмма  за  подписью 
начальника  политуправления  фронта  генерал-лейтенанта  С.Т.  Галаджева,  в  которой  он 
указывал,  что  части  фронта,  находящиеся  на  польской  территории,  оказывают  большую 
помощь  местным  органам  власти  и  польскому  населению  в  культурном  и  медицинском 
обслуживании,  восстановлении  школ,  больниц,  уборке  урожая.  Со  своей  стороны  польское 
население  помогает  Красной  армии  в  ремонте  дорог  и  мостов,  разоблачении  шпионов, 
диверсантов  и  иных  враждебных  элементов.  Данные  факты  взаимопомощи  были  достойны 
освещения во фронтовой газете «Вольность» и призваны мобилизовать местное население на 
усиление помощи Красной армии в деле разгрома немецко-фашистских оккупантов. В связи 
с  этим  С.Т.  Галаджаев  требовал  периодически  представлять  в  политуправление  фронта 
донесения  о  помощи  Красной  армии  местному  населению  и  наоборот;  присылать 
фотоснимки,  благодарственные  письма,  иные  документы,  относящиеся  к  данному  вопросу 
[4,  Ф.  233.  Оп.  2374.  Д.  13.  Л.  370].  Теплые,  дружеские  отношения,  сложившиеся  между 
воинами Красной армии и польским населением, благотворно сказывались на нравственной 
атмосфере воинских коллективов, снижали  уровень воинских преступлений, содействовали 
укреплению политико-морального состояния личного состава действующей армии. 
В  то  же  время  в  данной  работе  имел  место  и  ряд  недостатков.  Так,  некоторые 
командиры  и  политработники  вопрос  об  освободительной  миссии  Польши  разъясняли 
однобоко,  делая  упор  на  освобождении  польского  народа  от  немецко-фашистских 
захватчиков и совершенно не подчеркивая то обстоятельство, что делается это в том числе и 
в  интересах  нашей  Родины.  Не  показывалось  также,  какое  значение  для  СССР  имеют 
восстановление  сильной,  независимой  и  демократической  Польши  и  укрепление 
дружественного  советско-польского  сотрудничества.  Говоря  о  боевых  действиях  Красной 
армии  на  польской  земле,  некоторые  агитаторы  не  связывали  их  с  выполнением  основной 
задачи – добить фашистского зверя в его собственном логове. А когда это не договаривалось, 
не  подчеркивалось,  у  солдат  создавалось  мнение,  что  «мы  воюем  в  Польше  только  за 
интересы поляков». Отсюда вытекали закономерные вопросы: «…зачем нам проливать кровь 
за чужие интересы, пусть поляки сами себя освобождают?». Это же влияло на совершение 
аморальных  поступков  советских  военнослужащих  по  отношению  к  местному  населению. 
Для  исправления  данных  недостатков  политуправлением  1-го  Белорусского  фронта  были 
разработаны  дополнительные  агитационно-пропагандистские  материалы,  дававшие 
исчерпывающие  ответы  по  вопросам  советско-польских  отношений  и  поведения 
военнослужащих Красной армии на территории Польши [4, Ф. 233. Оп. 2374. Д. 1. Л. 220–
221]. 
С  переносом  боевых  действий  Красной  армии  на  территорию  восточно-европейских 
стран потребовалось усилить интернациональное воспитание личного состава действующей 

97 
 
армии.  Его  содержание  было  обогащено  вопросами,  связанными  с  упрочнением  боевого 
содружества  с  армиями,  сражавшимися  против  общего  врага.  Так,  при  передаче  боевых 
позиций советские военнослужащие оказывали активную помощь польским боевым друзьям 
в распределении огневых средств, составлении карточки огня, с указанием на них секторов 
обстрела, танкоопасных направлений и ориентиров на местности [4, Ф. 233. Оп. 2380. Д. 21. 
Л. 50]. 
Одним  из  ведущих  направлений  в  деле  укрепления  морального  духа  войск  в  ходе 
освободительной  миссии  было  поддержание  на  должном  уровне  воинской  дисциплины  и 
непримиримость  к  тем  военнослужащим,  которые  совершали  воинские  преступления  и 
аморальные  поступки  по  отношению  к  местному  населению  освобождаемых  территорий. 
Анализ  архивных  документов  свидетельствует  о  том,  что  имевшие  место  преступления  по 
отношению  к  местным  жителям  и  их  имуществу  совершались,  как  правило, 
военнослужащими  тыловых  частей  и  дезертирами.  Те  же,  кто  был  занят  боевой  работой, 
постоянно находились под контролем командования вели себя как подобает воину Красной 
армии  и  аморальных  поступков  не  совершали  [4,  Ф.  233.  Оп.  2380.  Д.  21.  Л.  148].  Дела  о 
мародерстве,  грабежах  и  насилиях  рассматривались  показательными  процессами.  Каждый 
приговор  военного  трибунала  объявлялся  в  приказах  по  дивизии  и  армии,  а  политорганы 
проводили беседу с личным составом, организовывали семинары с агитаторами соединений 
и частей, редакторами дивизионных газет, проводили занятия с офицерским составом. 
В зависимости  от  тяжести совершенных поступков (преступлений) военнослужащий 
наказывался либо в дисциплинарном порядке (выговор, арест, снижение в воинском звании, 
снижение  в  воинской  должности,  приостановление  награждения,  перевод  из  гвардейской 
части в другую воинскую часть и т.д.), либо подвергался уголовному преследованию, вплоть 
до  лишения  свободы  или  расстрела.  В  то  же  время  было  немало  примеров,  когда  факты 
мародерства  выявлялись  самими  военнослужащими,  а  все  похищенное  возвращалось 
хозяевам.  Данное  обстоятельство  имело  огромный  политический  эффект.  Поляки  могли 
воочию  убедиться,  что  их  личные  имущественные  права  строго  охраняются  военными 
властями, а советские бойцы не варвары, как их представляли в своей пропаганде нацисты 
[4, Ф. 233. Оп. 2380. Д. 21. Л. 149]. 
 
Список литературы: 
1.
 
Внешняя политика Советского Союза в период Отечественной войны. Документы 
и материалы. Т. 1–3. М.: Госполитиздат, 1946. Т. 2. 687 с. 
2.
 
Жуков  Г.К.  Воспоминания  и  размышления.  В  3-х  т.  12-е  изд.  М.:  АО  «Изд-во 
«Новости», 1995. Т. 3. 384 с. 
3.
 
Рокоссовский К.К. Солдатский долг. 2-е изд. М.: Голос, 2000. 480 с. 
4.
 
Центральный архив Министерства обороны Российской Федерации. 
 
***** 
 
ҦЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫ МАЙДАНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ 
ЖАУЫНГЕРЛЕРДІҢ МОРАЛЬДЫҚ РУХЫН КӚТЕРУДЕГІ АНА ТІЛІНІҢ РӚЛІ 
 
Искакова Н.С. 
ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасы атындағы Ұлттық қорғаныс университеті,  
Ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының  
кандидаты, ҚР ӘҒА корреспондент-мүшесі, капитан, Астана қ. 
 
Биылғы жылы Қазақстан Республикасы Ұлы Отан соғысындағы (1941-1945 жж.) Ұлы 
Жеңіске  жетпіс  жыл  толу  мерекесін  атап  ӛтпек.  Соғысқа  әрбір  тӛртінші  азаматын 
аттандырған және қалған халқы соғыс қажеттілігі үшін ерен еңбегімен ерлік еткен Қазақстан 
елі үшін бұл айтулы мерекенің маңыздылығы зор. 

98 
 
Ұлы  Отан  соғысының  басталуымен  барлық  майдандарда  совет  жауынгерлерінің 
қатарында  мыңдаған  қазақстандықтар  да  шайқасып,  фашистік  басқыншылармен  қиян-кескі 
ұрыс  жүргізген.  Ұлы  Отан  соғысында  совет  халқы  тарихта  теңдесі  жоқ  ерлік  жасады. 
Қазақстандықтар  бұл  соғысқа  совет  халқының  ажырамас  бір  бӛлігі  ретінде  қатысып,  ӛзін 
батыр  халық  ретінде  кӛрсетті  және  Отанды  қорғау  ісіне,  Ұлы  Жеңіске  зор  үлес  қосты.  Ӛз 
елінің келешегі үшін майдан даласында қаза тапқандардың есімдерін, олардың ерлігін үнемі 
есте  сақтап,  келешек  ұрпаққа  үлгі  етіп  жеткізу  –  біздің  азаматтық  борышымыз.  Ұлы  Отан 
соғысында  жерлестеріміздің  кӛрсеткен  ерлігі  жас  буынның  бойында  жаңа  қазақстандық 
патриотизмді қалыптастыруға сарқылмас күш-қуат береді. 
Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап халыққа жағдайды түсіндіруге және 
оның  моральдық  рухын  кӛтеруге  бағытталған  үгіт-насихат  жұмысына  басты  назар 
аударылған.  Ұрыста  барлығы  бір  ғана  мақсатқа  –  жауынгерлік  міндеттің  табысты 
орындалуын  қамтамасыз  етуге  –  бағытталуы  қажет  болды.  Осы  орайда,  қантӛгіс  майдан 
даласында  ӛмір  мен  ӛлім  арасында  шайқасқан  қазақстандық  жауынгерлердің  моральдық 
рухын  кӛтеруге,  оларды  жеңіске  жігерлендіруге  орасан  зор  ықпал  еткен  қазақ  халқының 
ұлттық  рухани  болмысы,  жауынгерлік  дәстүрлері,  ержүрек  батырлардың  үлгісі,  сонымен 
қатар  ана  тілі  болғанын  атап  ӛту  қажет.  Осы  қастерлі  де,  қасиетті  ұғымдар  әрбір  қазақ 
жауынгеріне күш-қуат берді.   
Әр ұлт ӛкілі ана тілі арқылы дүниені танып, адам, тұлға ретінде қалыптасады. Әрбір 
адам үшін ӛзінің ана тілі ең әдемі, ең бай және ең жағымды болып сезіледі. Осы ретте даңқты 
қолбасшы Бауыржан Момышұлы ӛз ана тіліне: «Қазақ тілі ӛткірлігімен бой балқытып, тамыр 
шымырлататын,  жан-жүйеңді  жандырып,  құлақ  құршынын  қандыратын,  ұғымға  қонымды, 
жүрегіңе тиімді, жаудың кӛмейіне құм құйып, аузын аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл» 
деп  баға  берген  [1;  27  б.].  Майдан  даласында  ерлігімен  танылған  ержүрек  батыр  және 
жауынгерлердің  басын  біріктіріп,  оларды  жеңіске  жетелеген  білікті  қолбасшы  соғыс 
жағдайындағы тіл мәселесіне кӛп мән берген. 
Жауынгер  –  ол  қарапайым  адам  және  оның  бойында  әрбір  адамға  тән  қорқыныш, 
үрей,  күмән,  сағыныш  сезімдері  болады.  Жауынгердің  рухын  кӛтеру,  оны  ұрысқа 
жігерлендіру,  жеңіске  жету  сенімін  арттыру  үшін  оған  рухани  азық  –  ана  тіліндегі 
туындылар,  ӛлеңдер,  аңыздар  аса  қажет  болатынын  Б.  Момышұлы  «Соғыс  психологиясы» 
кітабында  атап  ӛткен  және  бұл  оның  жеке  пікірі  ғана  емес,  майдан  даласында  ерлік 
кӛрсеткен жауынгерлердің пікірі, мұң-мұқтажы екендігін айқындаған. Осы орайда, қазақтың 
біртуар  батыры  Бауыржан  Момышұлы  майдандағы  қазақ  жауынгерлері  ӛзінің  ана  тілінің, 
туған  әдебиетінің,  тӛл  музыкасының  сарқылмас  қазынасынан  тіпті  болмашы,  мардымсыз 
нәрсе болса да ала алмай отыруын қылмыс деп есептеген [2; 32 б.]. 
Аталған  кезеңде  орыс  тілін  жетік  білу  әскери  істі  табысты  меңгерудің  басты 
шарттарының  бірі  болған.  Сол  себептен  соғыс  жылдары  әскерге  шақырылушылар  мен 
жауынгерлерге орыс тілін үйрету ісіне бар күш мақсатталды.  
Мысалы,  ҚКПб  Обкомы  әскери  бӛлім  меңгерушісі  Кабановтың  «3-ші  кезектің 
жалпыға  бірдей  міндетті  әскери  оқыту  қортындылары  туралы»  баяндамасында  оқытуды 
ұйымдастыруда  және  бағдарламаны  игеруде  ұлты  қазақ  азаматтарының  орыс  тілін  білмеуі 
үлкен кедергі болатыны айтылған [3].  
Негізінен,  жалпыға  бірдей  міндетті  әскери  оқыту  қортындылары  туралы 
баяндамалардың  үлгі-нұсқасында  «Орыс  тілін  меңгеру»  атты  арнайы  тармақ  болған.  Осы 
баяндамаларға  сәйкес  орыс  тілін  білмейтін  барлық  жауынгерлер  мектептер  қарамағына 
бекітіліп, тілді үйренген, ал алған білімдерін оқу пункттерінде шыңдаған [4].  
Мұрағаттық  құжаттардың  біреуінде  кӛрсетілгендей,  1941  жылдың  26  шілдесінде 
Облыстық  Кеңес  жанында  кіші  командирлік  құрамды  дайындау  бойынша  бір  айлық 
курстарын  ӛткізу  туралы  шешім  қабылданған  және  үміткерлерге  қойылатын  талаптардың 
бірі – қазақ және орыс тілдерін еркін білу, жылдам оқып, жаза білу болған [5].  
Алайда,  соғыстың  алғашқы  кезеңінде  жүйеге  келтірілген  бұл  жұмыс  аса 
қауырттылығымен,  күрделілігімен  және  ұрыс  әрекеттерінің  зор  қарқындылығымен 

99 
 
сипатталған  кейінгі  кезеңдерде  жылдамдатылып,  майдан  даласына  аттанған  қазақ 
жауынгерлерінің  тіл  деңгейін  білуіне  аса  назар  аударылмады.  Сонымен  бірге,  соғыстың 
алғашқы  жылы  орасан  зор  кадрлар  шығынына  ұшыраған  Қызыл  Әскері  қатарын  қысқа 
мерзімде толықтырған қазақстандық құрамалар ең қиын кезеңде неміс басқыншылары күшін 
әлсіретіп, шешуші сәтте ӛздерін ержүрек жауынгерлер ретінде танытқанын ерекше атап ӛту 
қажет. 
Командалық  тілдің  орыс  тілі  болу  себебінен  тіл  білмеушілер  алдында  туындаған 
проблемаларды  шешу  жолдарының  бірі  –  үгітшілер  қызметін  енгізу  және  олардың 
міндеттерінің бірі етіп жауынгерлік бұйрықтар мен тапсырмаларды қазақ тіліне аудару және 
жауынгерлерге түсіндірумен қатар, оларға ақпараттық бюроның соңғы мәліметтерін жеткізу,  
қару-жараққа  қатысты  білімін  тексеру,  әскери  құраманың  тарихымен  таныстыру  және  т.б. 
белгілеу  болды.  Бұл қызмет, әдетте, қазақ  және орыс  тілдерін жетік білетін жауынгерлерге 
сеніп  тапсырылған.  Үгітшілер  командирлердің  жауынгерлемен  жүргізілетін  жұмысында 
тірек  болған,  әсіресе  олардың  қызметі  шабуыл  барысында  аса  жауапты  сипатқа  иеленген, 
себебі олар жау оғының астында оқпаналар арасында еңбектеп ӛтіп, командир бұйрықтарын 
дер кезінде жеткізіп отырған [6, 46 б.].
 
 
Осындай  жағдайға  қатысты  мысал  гвардия  қызыләскері  Д.  Қалиасқаровтың  1943 
жылғы  13  сәуірде  «Біздің  Жеңіс  үшін»  майдандық  газетінде  жарық  кӛрген  «Туған  тілінде» 
атты мақаласында келтірілген: «Біздің бӛлімшеде орыс тілін әлсіз білетін қазақ жауынгерлері 
бар. Бастапқы кезде бұл жағдай жұмысты қиындатты, олардың әскери істі үйренуіне кедергі 
болды. Бірақ, жұмыс барысында біз оларға ақпаратты қазақ тілінде жеткізу арқылы кӛптеген 
жетістіктерге  жеттік.  Жауынгерлермен  қазақ  командирлерінің  ерлігі  туралы,  жауынгерлік 
дәстүрлер  туралы,  сонымен  қатар  бӛлімше  алдында  тұрған  міндеттер  туралы,  Жарғы 
талаптары туралы олардың ана тілінде кӛп әңгімелестік. Мысалы, оларға бӛлімше батырлары 
Құрмантаев, Түсіпов, Уәлиев, Әлмұхамедов, Ӛмірзақов және т.б. ерлігі жайлы айтылды» [7, 
2  б.].  Осылайша,  үгітшілер  қызметін  тағайындау  арқылы  орыс  тілін  әлсіз  білетін  қазақ 
жауынгерлерін  соғыс  жағдайында  ұрысқа  дайындау,  әскери  істің  заңдылықтарын  үйрету, 
оларды жауынгерлік тапсырманы табысты орындауға жігерлендіру, моральдық рухын кӛтеру 
мәселесі шешілген. 
Әрине,  осының  барлығын  жүзеге  асыру  үшін  ең  алдымен  қазақ  тіліндегі  тиісті  оқу 
құралдары қажет болды.  
Соғыстың алғашқы кезеңінде Орталық-Азиялық Әскери Аймақ (ОАӘА) әскерлерінің 
Қолбасшысы генерал-майор Курбаткин, ОАӘА Әскери Кеңес мүшесі  бригадалық  комиссар 
Ефимов  және  ОАӘА  штаб  бастығы  генерал-майор  Казаков  бірігіп  1941  жылғы  22 
желтоқсанда  Қазақстан  КПб  Орталық  Комитеті  Хатшысының  атына  жолдаған  хатында 
ұлттық  бӛлімдердің  жауынгерлік  дайындығын  қамтамасыз  ету  үшін  шұғыл  мерзімде 
командирлерге арналған жадынамаларды қазақ тіліне аудару қажеттігі айтылған [8]. 
Дегенмен,  алғашқы  соғыс  жылдарының  қаржы  тапшылығына  байланысты  оқу 
әдебиетін  елге  қажетті  кӛлемде  шығару  мүмкін  болмады,  сондықтан  оның  басылымы 
жеткіліксіз  болды.  Бұл  проблеманың  қалай  шешілгені  туралы  келесі  мұрағаттық  құжаттан 
білуге болады. 1941 жылдың 16 қазанында Қызылорда КП(б)К Обкомы Хатшысы Ательков 
және  КП(б)К  Обкомы  Әскери  бӛлім  меңгерушісі  Тұрсынов  әскери  істі  үйренуге  деген 
жауынгерлердің  қызығушылығын  арттыруға  мақсатталған  сабақтарда  қолданылатын  қазақ 
тіліндегі  оқу  құралдарының  жеткіліксіздігіне  байланысты  оларды  газет  материалдарынан, 
әсіресе «Социалистік Қазақстан» және «Ленин жолы» газеттері арқылы ұйымдастыру қажет 
делінген [9].  
Расында, жауынгерлік міндеттің табысты орындалуын қамтамасыз ету мақсатына қол 
жеткізу үшін майдан газеттерінің маңызы зор болды. «Газеттер қойылған міндеттерді әрбір 
жауынгерге  жеткізу  ісінде  қолбасшылыққа  кӛмек  кӛрсетуі  қажет.  Жоғары  қырағылық, 
бастамашылық, батылдық және тапқырлықтың нақты үлгілерінде ол Отанға шексіз берілген 
ержүрек жауынгерлер мен командирлерді тәрбиелеуі міндетті» [10].  

100 
 
Негізінен, Ұлы Отан соғысы жылдары қазақ тілінде 10 майдандық, 3 дивизиялық және 
1  аймақтық  газет,  сонымен  қатар  «Үгітші  блокноты»  журналы  және  оншақты  жауынгерлік 
парақшалары    шығарылған.  Қазақ  тілінің  әскери  басылым  тілі  ретіндегі  функциясын 
кеңейтуде  генерал-майор  И.В.  Панфилов  атындағы  8-ші  гвардиялық  дивизияның  «Отан 
үшін»  және  105-ші  атты  әскер  дивизиясының  «Қызыл  семсер»,  «Қызыләскер  ақиқаты» 
(Батыс  майданы),  «Қызыл  Армия»  (1-ші  Белорус  майданы),  «Жауға  қарсы  аттан»  (бұдан 
бұрын  «Жауды  жоюға»  деген  атпен  шыққан  (Брянск  майданы),  «Суворовшы»  (1-ші 
Прибалтика  майданы),  «Майдан  ақиқаты»  (Белорус  майданы),  «Совет  жауынгері»  (3-ші 
Украин  майданы),  «Отан  күзетінде»  (Ленинград  майданы),  «Отан  үшін  ұрысқа!»  (Карелия 
майданы), «Дабыл» (Таяушығыс майданы), «Сталин туы» (4-ші Украин майданы), сонымен 
қатар «Отан намысы үшін»,  «Фрунзеші», «Отан үшін алға», «Майдан правдасы» және басқа 
да қазақ газеттері баға жетпес рӛл атқарған. Соғыс жылдары қазақ совет әдебиетінде әскери 
тақырыптағы  алғаш  прозаикалық  шығармалары  жарық  кӛрген.  Тек  қана  екі  соғыс  жылы 
ішінде  Қазақстанда  80-нен  астам  әскери  әдебиет  атаулары  қазақ  тілінде  басылып 
шығарылған [11]. 
Сонымен,  әскери  істі  терең  үйретуге  бағытталған  арнайы  әскери  оқу  құралдарын 
басып  шығару  қаржы  мәселесіне  байланысты  қиын  болуы  себебінен  жауынгерлік  қару 
түрлерін  қазақ  тілінде  «Социалистік  Қазақстан»  және  «Ленин  жолы»  газеттері  беттерінен 
зерделеу ұйымдастырылды [12].  
Қызылорда  облысының  Мемлекеттік  мұрағатындағы  жұмыс  барысында  біз  аталған 
кезеңдегі  «Ленин  жолы»  газетіндегі  материалдарды  талдадық.  «Әскери  ӛнерді 
үйренушілерге  кӛмек»  айдарында  түрлі  қару-жарақтың  негізгі  сипаттамалары  мен  оларды 
қолдану  ережелерін  ашатын  мақалалар  жарияланған.  Мысалы,  полковника  В.  Попельдің 
«Миномет – жаяу әскердің айбарлы қаруы» атты мақаласы қарудың бұл түрінің пайда болу 
тарихын ашады, оның құрылымын, сипаттамасын, сонымен қатар оны ұрыста тиімді қолдану 
мысалдарын  кӛрсетеді.  Мақалада,  сондай-ақ,  минаатқыш  құрылымының  сұлбасы 
бӛлшектердің  атауларын  кӛрсету  арқылы  берілген:  угломер  квадрант,  ствол,  амортизатор, 
бұрғыш  механизм  (поворотный  механизм),  таяныш  плитасы  (плита  опоры),  кӛтергіш 
механизм  (подъемный  механизм),  сыйрақ  (ножка)  [13].  Ал  подполковник  В.  Пинаджянның 
«Қол  гранаты  және  оның  ұрыстағы  орны»  атты  мақаласы  сол  қаруды  зерттеуге  арналған 
және  келесі  әскери  терминдерді  қамтыған:  қорғау  қабын  нығайтқыш  жылжыма 
(передвигающий уплотнитель защитного корпуса), қорғау қабын нығайтқыш штифт (штифт 
уплотнитель защитного корпуса), атылудан сақтағыш (предохранитель), корпус (корпус), сап 
(рукоятка), жарғыш заряд (взрывчатый заряд), қорғау қабы (защитный корпус), запал (запал), 
ударник  (ударник),  вкладыш  (вкладыш),  запал  бастырғы  (удержатель  запала),  орталық 
трубка  (центральная  трубка),  саптың  ішкі  трубкасы  (внутренняя  трубка  рукоятки),  саптың 
сыртқы  трубкасы  (внешняя  трубка  рукоятки),  серіппе  (пружина)  [14].  Подполковник  И. 
Чесноковтың  «Винтовка  -  жауынгердің  негізгі  қаруы»  атты  мақаласы  оқырмандарға 
мылтықтың  пайда  болу  тарихы,  оны  әртүрлі  ұрыс  жағдайында  қолдану  тәсілдері  туралы 
хабардар ете келе, келесі жаңа әскери терминдерді де үйренулеріне мүмкіндік берген:  ствол 
коробкасы  (ствольная  коробка),  магазин  коробкасы  (коробка  магазина),  ствол  бастырығы 
(ствольная накладка), кӛздегіш қалпы (прицельное состояние), қарауыл қалқанымен (мушка 
с  щитом),  түпкі  винт  (конечный  винт),  оқ  беріп  тұратын  механизм  (механизм  подачи 
патрона),  тірек  винт  (винт  упора),  сүмбі  тірегі  (упор  шомпола),  қарауыл  рамкасы  (рамка 
мушки), құндақ сақинасы (кольцо цевья), бұранда (нарез) [15]. Жаудың танкілерін қалай жою 
керектігін  қазақ  жауынгерлері  майор  П.  Рыбаковтың  «Жау  танктарын  қалай  құрту  керек»
 
деген мақаласынан мұқият үйренген. Бұл мақала оларды келесі жаңа әскери терминдерімен 
таныстырған:  мотор  бӛлімі  (моторное  отделение),  қақпақ  (крышка),  бақылауыш  саймандар 
(приборы контроля), қарауыл тесіктер (смотровые окошки), қару (орудие),  жылан бауырлар 
(гусеницы),  жетекші  дӛңгелек  (ведущие  колеса),  жаңғыш  сұйық  (зажигательная  смесь),  
граната будасы (связка гранат), снайпер оғы (снайперская пуля) [16]. 

101 
 
«Отанды  қорғауда»  атты  майдан  газеті  1942-1945  жылдары  Ленинград  майданының 
«Отан  күзетінде»  («На  страже  Родины»)  газетінің  қосымшасы  ретінде  шығарылған.  Ол 
қоршау  кезеңінде  Ленинградты  қорғаған  және  қоршауды  бұзып  ӛтуге  қатысқан  қазақ 
жауынгерлеріне  арналған.  «Отанды  қорғауда»  газетінің  бірінші  нӛмірі  1942  жылдың  6 
қарашасында жарық кӛрген. Ленинград майданы газетінің редакторы Максим Ильич Гордон 
қызметкерлерді әскери-саяси училище курсанттары арасынан іздестіріп, олардың ішінен екі 
адамды  іріктеген  -  Түймебай  Әшімбаевты  және  Бисен  Жұмағалиевті,  кейіннен  55-ші 
армиядан  Ақмұқан  Сыздықбеков  келген.  Бүгінгі  таңда  «Отанды  қорғауда»  газетін  табу  ӛте 
қиын,  ол  тіпті  Ресей  ұлттық  кітапхана  жинағында  да  сақталмаған.  Түймебай  Әшімбаев 
қамауға алынғаннан кейін газет нӛмірлерін оның жұбайы А.К. Голубева әрең сақтап қалған. 
2008  жылы  бұл  газеттің  тігіндісі  жеке  жинақтан  кітап  ретінде  басылып  шығарылды  [17]. 
«Отанды қорғауда» газетінің басты мақсаттарының бірі «Әскери істі үйренушілерге кӛмек» 
атты айдарда шығатын мақалаларда кӛзделген. «Жау танкілерін жоюды үйрен», «Мылтықтан 
дәл  атуды  үйрен»,  «Артиллеристер,  дәл  атыңдар!»  және  т.с.  мақалалар  арқылы  қазақ 
жауынгерлері әскери білім алумен қатар, жаңа қазақ әскери терминдерін де меңгерген. 
Жаппай үгіттеу құралы болып үндеухаттары да қызмет еткен. Насихаттаудың негізгі 
түрлері  ретінде  дәрістер,  әңгімелесулер,  баяндамалар,  кӛрнекі  үгіт  құралдары  және  т.с. 
белгіленген.  
1943  жылдың  шілдесінде  «Қызыл  армия  үгітшісінің  кітапшасы»  әзірбайжан,  грузин, 
ӛзбек,  қазақ,  татар  және  басқа  тілдерде  шығарыла  бастады.    1942  жылдың  аяғында  Қызыл 
Әскердің  Бас  Саяси  Басқармасының  Үгіт-насихат  басқармасы  жанында  шығыс  ұлттары 
ӛкілдері  болып  табылатын  саяси  қызметкерлер  есебінен  редакторлар,  аудармашылар  тобы 
құрылды. Бұл топ партия мен үкіметтің ең маңызды шешімдерін, Ақпараттық бюро ақпарын, 
жауынгерлік  және  саяси  дайындық  мәселелері  бойынша  кітапшаларды,  блокноттарды, 
үндеухаттар  мен  плакаттарды  шығарумен  айналысты.  Тек  қана  екі  соғыс  жылдары  ішінде 
КСРО халықтары тілдерінде жалпы таратылым кӛлемі  3 миллион 370 мың дананы құрайтын 
75 үндеухат атаулары шығарылды [18]. 
Қазақ тіліндегі газеттерді күн сайын Қазақстанда құрылған әскери бӛлімдерге тарату 
міндеттеліп,  бұл  үшін  қаржы  резервтік  қордан  бӛлінгенмен  [19],  мәселе  толық  шешімін 
тапқан  жоқ.  Қазақстанның  Компартия  Орталық  Комитетіне  майданнан  қазақ  тіліндегі 
әдебиетті жолдау туралы сұраныс хаттары саны күн сайын ӛсе берді. Мысалы, 1943 жылдың 
шілдесінде саяси бӛлімі бастығы полковник Столяров Қазақстан КПб Орталық Комитетінің 
хатшысы Скворцовтың атына хат жолдаған және онда армияның әскери бӛлімдерінде қазақ 
жауынгерлері мен командирлерінің анағұрлым контингенті тәрбиеленіп, фашизммен күресу 
ұрыстарына  дайындалатыны  және  олардың  кӛбі  соғыс  барысында  ӛздерін  қазақ  халқының 
ержүрек ұлдары ретінде кӛрсете білген дей келе, олардың сұранысы бойынша қазақ тіліндегі 
газеттер мен әдебиеттерді бӛлу қажет делінген [20]. 
1943  жылдың  қыркүйегінде  саяси  бӛлімнің  бастығы  подполковник  Чередниченко 
ҚазКСР БКПб ОК жанындағы басылым бӛліміне хат жолдаған. Онда былай делінген: «Біздің 
құраманың  әскери  бӛлімдерінде  орыс  тілін  жеткіліксіз  деңгейде  білетін  немесе  мүлдем 
білмейтін  кӛптеген  ұлты  қазақ  жауынгерлер  қызмет  атқарады.  Олардың  қажеттілігін 
қамтамасыз  ету  үшін  ана  тіліндегі  ешқандай  әдебиет  жоқ.  Осыған  орай  біздің  құрамамыз 
үшін «Социалистік Қазақстан» газетінің 30-40 данасын бӛлуіңізді сұраймын» [21]. Сонымен 
қатар  осыған  ұқсас  хатты  29193  әскери  бӛлімінің  командирі  подполковник  Колядкин  [22], 
госпиталь  бастығының  саяси  бӛлімі  жӛніндегі  орынбасары  аға  лейтенант  Твердов  [23], 
сонымен қатар госпитальда ем алушы жауынгерлердің ӛздері де  [24] жолдаған.    
Әскери-тактикалық  міндеттерді  шешу  барысында  қазақ  тілі  де  орасан  зор  кӛмек 
кӛрсеткен. Бұл туралы Мәскеу түбіндегі шайқаста «Булычево» елді мекенін азат ету кезінде 
ӛз  ерлігімен  жауынгерлерді  жігерлендірген  және  кейіннен  оның  марапаттау  қағазында  «... 
ӛзін қазақ халқының батыр ұлы ретінде кӛрсете білді ...» деген мақтауға ие болған 316-шы 
дивизия  құрамындағы  875-ші  артиллериялық  полкінің  келте  зеңбірек  батареясының  саяси 
жетекшісі жауынгер Балтабек Жетпісбаев айтып ӛткен [25, 43 б.]. Ұрыс барысында ол қазақ 

102 
 
тілін  жақсы  білетін  1075-ші  атқыш  полкі  командирі  Илья  Васильевич  Капровпен  рация 
арқылы  ешқандай  шартты  код  қолданбай-ақ  сӛйлескен  және  бұл  байланысты  жеңілдеткен. 
Бұл жӛнінде Капров: «Фашистер қазақ тілін үйренгенше, біз оларды талқандап бітеміз», - деп 
ойын  тұжырымдаған  [26,  62  б.].  Сонымен  қатар,  майдан  басылымы  совет  жауынгерлерінің 
интернационалдық тәрбиесінде  де  маңызды  рӛл  атқарды.  Даңқты  қолбасшы  Б.  Момышұлы 
атап  ӛткендей,  «барлық  халықтар  барлық  ұлы  әрі  тамаша  нәрселер  жасауға  қабілетті, 
халықтардың  бауырмалдық  ұлы  сезімі  мына  қырғын  соғыста  үлкен  сынға  түсіп,  бұл 
сынақтан сүрінбей ӛтті әрі кӛптеген адамдардың кӛзін ашты» [27, 62 б.]. 
Сонымен,  Ұлы  Отан  соғысы  жылдары  қазақ  халқы  ӛзін  тек  қана  ержүрек,  батыр 
халық  қана  емес,  сонымен  қатар  аз  уақыт  ішінде  ӛзге  тілді  меңгеріп,  сол  тілде  білім  алуға 
қабілетті  халық  ретінде  танытқан.  Орыс  тілі  қазақ  ұлтының  сауатты  әскери  кадрларын 
қалыптастыруға  оң  ықпалын  тигізді.  Дегенмен,  қазақ  халқының  ана  тілі,  ұлттық  рухани 
болмысы,  жауынгерлік  дәстүрлері,  ӛткеннің  ержүрек  батырларының  үлгісі  соғыс 
жағдайында  қазақстандық  жауынгерлердің  моральдық  рухын  кӛтеріп,  оларды  жеңіске 
жетеледі.  
 

жүктеу/скачать 2,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: