Городская   потребкооперация

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
272 
Процесс  раскрепощения  женщин  проводился  в  большинстве    случаев  с  
игнорированием  сложившихся  моральных    норм,  вместо  методов  убеждения  и  
просвещения часто  применялись угрозы  и наказания. Агитационная  работа велась  
исключительно  среди    женщин.  Фактически    борьба    за    освобождение  женщин  
имела  не  классовый,  а  мировоззренческий    характер.  Для  ведения  агитационной  
работы  были    выбраны    мечети,  мулл  заставляли  в    письменном    виде  давать  
обещание  раскрепостить  своих  жен.  Такие    насильственные  меры    нанесли  ущерб 
женскому    движению,  в  целом  нацеленному  на    просвещение.  Поспешность  в  
феминизации  породила у части населения враждебное отношение  к постановлениям 
правительства, а  всякое  противодействие раскрепощению  женщин расценивалось 
как  преступная  деятельность духовенства [3, с. 215]. 
А также политизация  всех  сфер жизни, в  том  числе  семейной, супружеских 
отношений,  дезориентировала    в  нравственном    отношений,  внедряла  социально 
ангажированные  стандарты  поведения  в  интимную  область  жизни  человека. 
Публичный характер трудового коллектива стимулировал общественную  активность 
женщин,  стремившихся  доказать  свою    успешность не  только  как    работника, но  и 
как  гражданина,  супруги  и  матери.  Специальное  исследование    комиссии    по  
улучшению    труда    и    быта    женщин    при  ЦИК  КАССР  в  1928  г.  показало,  что  
женщины-казашки  работали в  среднем в  год 154 дня, тогда  как  мужчины -97. При 
этом  33  дня  из  них  мужчины    тратили  на  поездки  по    базарам,  ярмаркам, 
правительственным    учреждениям,  собраниям  и  т.д.  Женщины  на    те    же    занятия 
тратили  в    год  1  день.  А  ежегодное    празднование  дня    отмены    калыма  никак    не  
сказалось на  его  фактическом  существовании, в т.ч. среди  членов  партии. В 1928 
г.  ЦИК  КАССР  принял    закон,  по    которому  все    бытовые  преступления 
регулировались    главой  Х    «О    преступлениях,  составляющих  пережитки  родового  
быта».  Но    на    практике  калымные    соглашения  заключались  нелегально,  главным  
образом    в    денежной    форме,  конфискацию    калыма  из-за  недостаточной  
разъяснительной    работы  в    аулах  нередко    считали  налогом  за    законно  
оформленный    брак.  Многоженцы    шли  на    фиктивный    развод  или    содержали  
вторую жену под  видом  родственницы или прислуги. Однако  искоренить вековые  
традиции  было    далеко  не  просто.  Демагогически-ханжеское,  пуританское  
отторжение  интимной    стороны  семейной    жизни,  как    постыдной    и 
малозначительной,  также    сублимировало    энергию  мужчины    и  женщины    на 
поощряемые    формы  самовыражения.  Личностное    растворялось  в    коллективном, 
культурная  традиция  умолчания распространялась на  отношения  полов. 
30-е годы стали пиком сталинского волюнтаризма и произвола. По всей стране 
велась «охота за вредителями» проводилась массовые репрессии. 
В  приобщении  женского  населения  к  производственной  деятельности  в 
кочевых  и  полукочевых  районах  Казахстана  определенную  роль  сыграл  Союз 
«Кошчи».  Он  был  образован  как  добровольная  организация  для  обьединения  и 
защиты  бедноты.  В  приветствии  краевого  бюро  Союза  «Кошчи»  женщинам 
республики  8  марта  1927  года  подчеркивалось,  что  главная  задача:  «  повышать 
сознание  угнетенных  женщин  -  казашек,  влачивших  до  сего  времени  жалкое 
существование,  уничтожать  старые  гнилые  традиции,  которые  являются 
препятствием в деле осуществления человеческих идеалов женщин. Это тем самым 
будет  способствовать  женщинам  стать  полным  хозяевами  наряду  с  мужчинами  в 
политической и хозяйственной жизни» [4, c. 111]. 
27  августа  1928  года  ЦИК  СНК  Казахской  АССР  принял  декрет  «О 
конфискации  байских  хозяйств»  В  целях  реализации  этого  постановления 
правительсвом  республики  было  образовано  300  комиссий.  В  Советское  время  в 
научной  исторической  литературе  подчеркивалось,  что  участие  трудящихся  в 
компаниях 
по 
конфискации 
байских 
хозяйств и выселении байских семей 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
273 
было  массовым.  В  действительности  этот  политический  процесс  не  встретил 
однозначно  одобрительного  отношения.  К  примеру  на  собрании  в  Каркаралинском 
округе  после  доклада  о  необходимости  конфискации  имущества  байских  хозяйств 
одна из присутствующих женщин заявила: «Если мы равны в правах с мужчинами, то 
мы не согласны дать ни одного бая для конфискации, а так же для выселения» и 60 
женщин демонстративно покинули собрание. 
Руководство  Казахстана,  игнорируя  наличие  всех  необходимых  условий  в 
конце 20-х годов для создания мощного сектора коллективного земледелия на основе 
дальнейшего  кооперирования  крестьянских  хозяйств,  поддержало  позицию 
И.В.Сталина  по  сплошной  коллективизации.  1929  году  на  ІV  краевом  совещании 
работников  среди  женщин  обсуждался  вопрос  об  участии  женского  населения  в 
колхозном строительстве. Женорганизаторы в своих выступлениях указали на факты 
завышения  цифр  о  вовлечении  женщин  в  колхозы,  предложили  отказаться  от 
создания чисто женских колхозов. 
Форсирование  коллективизации  привело  к  тяжелым  последствиям.  В 
целях  выполнения  завышенных  заданий  индустриального  развития  хлеб  стали 
изымать в  принудительном  порядке  из  колхозов,  и  в  единоличных  хозяйствах.  Для 
выполнения  плана  хлебозаготовок  были  сформированы  женские  бригады  из 
делегаток. Кампания хлебозаготовок проходила в условиях обострения политической 
обстоновки. 
У многих колхозов был изъят весь хлеб, включая семенной фонд. Обязательным 
планом хлебозаготовок облагали даже кочевников, которые не имея посевов, продавали скот и закупали 
зерно для поставок. Зимой 1932-1933 годов в Казахстане разразился массовый голод, 
в период которого нередко  вымирали целые селения от голода. 
В истории коллективизации женщины овладевали новыми профессиями. 1937 
году  среди  обучавшихся  комбайнёров  женщины  составляли  17,4 %,  трактористов  – 
11,3%, шоферов – 11%. По Казахстану организовано 30 женских тракторных бригад. 
В  конце  30-х  годов  за  выдающиеся  достижения  в  развитии  сельского  хозяйства  24 
женщины республики награждены Орденами Советского Союза.  
В республике, несмотря на серьезные трудности удавалось неуклонно снижать 
женскую  безработицу.  Позитивным  стал  опыт  развития  в  республике  женских 
кустарно  –  промысловых  объединений.  Весомым  представляется  участия  женского 
населения в краткосрочном кооперативном движении. Участие всех трудоспособных 
женщин  в  общественном  производстве  сочеталось  с  фактическим  неравенством  в 
оплате  труда,  вызванным  более  низкой  квалификацией  женщины  -  работницы. 
Женщины  выполняли  тяжелую  ручную  работу.  Темпы  высвобождения  женщин  от 
тяжелого физического труда были исключительно медленными. 
В истории Казахстана 20-30 годы ХХ века представляются сложными и 
противоречивыми,но  исключительно  интересным.  В  эти  годы несмотря  на  трудн
ости  и  негативные  факторы, необратимый  характер  принял  процесс поступательн
ого  развития   социальной  активности    женских  масс. 
Научное  осмысление  истории  эмансипации  женщин  в  Казахстане  в  1920-
30 
годы  позволяет  комплексно   проследить  роль  женских  масс  в  процессе социалис
тического  строительства,  объективно  показать  негативное  воздействие администр
ативно-
командного  режима    на  положение  женщин  в  обществе, а  также  способствует  г
лубокому  пониманию  общей    направленности  и    особенностей  гендерной  полит
ики  на  современном  этапе [5]. 
Таким образом,  советская 
гендерная 
политика 
не 
предполагала 
перераспределения  гендерных  ролей.  Ее  принципы  основывались  на    обеспечении 
участия    женщины  в    производственной 
деятельости 
в 
сочетании 
с 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
274 
выполнениями  традиционных  функций  в  социальном  воспроизводстве,  и  она 
ориентировалась на  обеспечение репродуктивных функций женщин. 
Вопреки  декларациям,  женщины    также  исключены  из  сферы  принятия 
решений.  Механизм    включения  женщин  в  общественную  деятельность  на  раннем 
этапе  существования  Советской  власти  в    основном  проходил  посредством 
женотделов  и  женсоветов.  После  их  исчезновения  забота  о  политической  роли 
женщин  в  обществе  проявлялась  в    системе  квот  участия  женщин  в 
представительных органах власти. 
Среди  достижений  советской  гендерной    политики  были    выделены  
следующее:  
1.  отмена  законов,  ущемлявших  правовой    статус  женщины  и  закрепление  в  
текущем законодательстве равных прав и равных обязанностей мужчин и женщин;  
2. просветительская, пропагандистская, воспитательная работа государства по 
раскрепощению женщин Казахстана; 
3.  создание  одного  из  самых  лучших  на  тот  момент  систем  социального 
обеспечения 
в 
отношении 
равенства 
доступа, 
объема 
и 
качества  
услуг.(повсеместный  доступ  к  получению  образования,  социальное  признание 
полной занятости, развитие сети учреждений дошкольного воспитания и т.д.);  
4.  женское    участие  в    политике  стало  достаточно  привычным  явлением, 
несмотря на ее фиктивный характер. 
К  негативным  сторонам  проводимой    политики  можно    отнести: 
универсальный «стиль» решения «женского» вопроса, игнорировавший непохожесть 
хозяйственного  и  жизненного    уклада  и  копировавший  в  основном  европейскую 
модель  эмансипации,  что  непосредственным  образом  отразилось  на  женской 
половине  населения  Казахстана;  использование  государством  административных 
методов 
при 
решении 
«женского» 
вопроса 
(гонения 
на 
религию, 
экспериментирование в    сфере  сексуальности и  семейно-брачных отношений  и пр.) 
недостижение  целей,  которые  декларировались  в    програмных  документах; 
отсутствие  инициативного  женского  движения,  так    как  жесткая  централизованная  
власть  была  заинтересована  в  инертности  масс  и    строила    взаимоотношения    с 
субъектами  политики на  основе подчинения. 
Литература: 
1.
 
Аманжолова  Д.А.  Из  опыта  решения  женского  вопроса  в    Казахстане. 
1920-1930-е 
гг. 
– 
http://futureruss.ru/worldculture/ethnic-groups/gender-v-
kazaxstane.html. 
2.
 
Сытник И.Г. Женский  вопрос в  политике  государства и его решение на 
Южном Урале (1918-1930 гг.) / Диссертация на  соискание уч. ст. к.и.н. – Оренбург, 
2006 188 с. 
3.
 
Рысбекова С.Т. Женские организации в  Казахстане и советская практика 
формирования  гражданской    активности  в  1920-30-е  гг.  //  Вестник  Саратовского 
государственного социально-экономического университета. – 2009. – №4. –  С. 214-
217. 
4.
 
Женщины Казахстана – активные строители социализма. 1918-1945гг. // 
Сборник документов и материалов. – Алма-Ата, 1981. – 336 с. 
5.
 
 Касабекова  А.И.  Привлечение  женщин  Казахстана  к  общественной  и 
производственной 
 
жизни 
республики 
в 
20-30 
годы 
ХХ 
века. 
– 
http://www.rusnauka.com/6_NiTSB_2009/Philologia/41675.doc.htm 
*** 
Рысбеков Т.З., Дусенбаева Г.Б. 
1920-1930 жылдардағы Қазақстандағы гендерлік саясат 
Мақалада    кеңес  үкіметінің  әйелдерге  қатысты  жүргізілген  саясаты, 
олардың  кәсіптік  және  қоғамдық  өмірге 
араласуын,  сонымен    бірге  1920-

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
275 
1930-жж.  олардың  белсенділіктерінің  қалыптасу  мәселелер  қозғалады.  Мақалада 
осы  қарастырылған  кезеңде  әйелдердің  азат  ету  процесінің    жағымды    және   
жағымсыз жақтары қарастырылады. 
 
Кілт 
сөздер: 
гендерлік 
саясат, 
әлеуметтік 
құрылымның 
трансформациясы,  феминизация,  қалың  мал,  сауатсыздықты  жою,  әлеуметтік 
белсенділік, эмансипация. 
*** 
Risbekov T.Z., Dussenbaeva G.B. 
The gender policy of Kazakhstan in 1920-1930 
The article considers policy of the Soviet authorities towards women, involvement of 
women  in  industrial  and  social  life, formation  of  their  social  activism  in  1920-1930.  The 
author  also  touches  upon  positive  and  negative  sides  of  women  emancipation  in  that 
period. 
Keywords: gender policy, transformation  of social structure, feminization, literacy, 
social activity, emancipation. 
 
 
*** 
 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 002.2(091):94(574) 
        Сүндетұлы Қ. – тарих ғылымдарының кандидаты,                                       
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті  
E-mail: kylyshbay56@mail.ru 
 
ЖЫМПИТЫ БАСПАСӨЗІНІҢ ТАРИХЫНАН  
 
Аннотация. 
Мақалада 
Батыс 
Қазақстан 
облысындағы 
баспасөздің 
көшбасшысы болған Жымпиты аудандық «Қызыл ту» газетінің тарихы баяндалады. 
Еңбекте  1937-1938  жж.  сталиндік  зобалаңның  «Қызыл  ту»  газетіне  тигізген  ауыр 
зардаптары баяндалып, орынсыз сотталған қазақтың зиялы азаматтарының аянышты 
тағдыры көрсетіледі. 
Кілт сөздер: партия, журналист, октябрь, съезд, хат, ұлтшыл, зобалаң, фашист, 
тыңшы. 
 
Батыс  Қазақстан  облысының  баспасөзінің  көшбастаушысы  болған  Жымпиты 
ауданының  үні  болған  «Қызыл  Ту»  газетінің  тарихы  1920  жылдан  басталады.  Осы 
газеттің тұңғыш редакторы болған А. Маметов 1932 жылы 16 мамырда өз қолымен 
толтырған анкетасында былай деп жазады: «...1919 жылдың аяғынан Жымпитыдағы 
РКП(б)  Орал  губкомның  және  РКП(б)  уездік  комитетінің  органы  «Ерік»  газетінің 
редакторы болдым». Ал, оның 1919 жыл 26 қыркүйекте әу баста Жымпитыда, кейін 
Ойылда Х. Досмұхамедов жетекшілік жасаған Күнбатыс Алашорда үкіметінің «Еркін 
қазақ»  газетінің  шығарушысы  және  бастырушысы  болғаны  баршаға  аян.  Сталиндік 
зобалаңның құрбаны болған А. Маметов Орал қаласында 1920 жылдың ақпан айында 
«Қызыл  Ту»  атағын  иемденген  губерниялық  газеттің  редакторлығын  1920  жылдың 
басынан  1921  жылдың  соңына  дейін  атқарады.  1921  жылы  қыркүйекте  компартия 
қатарын тазарту саяси науқаны тұсында Бөкей губкомы комиссиясының шешімімен 
«Алаш» партиясында болғаны үшін РКП(б) 
қатарынан шығарылады, бірақ, кейін 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
276 
көп  ұзамай  мүшелігі  қалыпқа  келтіріледі.  Орынбордағы  Киробком  хатшысы  М. 
Коростелевтің жеделхаты бойынша ақталған А. Маметов Бөкей губерниялық атқару 
комитетінің  Алқа  мәжілісінің  мүшелігіне  сайланады.    Сөйтіп,  Бөкей  ордасындағы 
жергілікті халықты оқу-ағартуға және саяси санасын оятуға өлшеусіз үлес қосады. 
Қазақ  халқы  үшін  ХХ  ғасырдың  ең  ауыр  қайғысы  атанған  сталиндік  қуғын-
сүргін  кезінде  талай  абзал  азаматтарымыздың  басы  оққа  байланып  кетті.  Көрнекті 
тарихшы  ғалым  К.  Нұрпейісов:  «1930  және  1932  жылдардағы  бұрынғы  Алаш 
қозғалысына белсенді түрде қатынасқан қазақ зиялыларының басым көпшілігі саяси 
сот  процестері  шығарған  үкімге  байланысты  әртүрлі  ұзақ  мерзімдерге 
концлагерлерге айдалды, атылды, жер аударылды. Одан аман қалғандарына  «халық 
жауы», «шетелдер пайдасына қызмет еткен шпион» деген жалған айыптар тағылып, 
1937–1938 жылдардағы үлкен террорда жаппай атылып, айдалды» деген қорытынды 
жасаған  еді  [1].  Міне,  солардың  сапында  Алаш  қозғалысының  белсенді  қаламгері, 
ақын және көрнекті дәрігер А.Маметов 1938 жылы 11 қарашада КСРО Жоғарғы Соты 
Әскери коллегиясы көшпелі сессиясының Үштік қаулысымен атылып кетті. 
Елімізде  «Үлкен  террордың»  басталуы  1937  жылдың  5  тамызы  күні 
И.Сталиннің  «антисоветтік  элементтерді  құрту  туралы»  бұйрыққа  қол  қойғанынан 
басталды.  Осыған  орай,  Саясибюроның  арнайы  шешіміне  әр  республикада 
репрессиялануға тиісті адам басына «квота» белгіленіп, жергілікті партия және құқық 
органдарымен  қатар  баспасөз  де  аталмыш  шешімді  орындауға  жанталаса  кіріскені 
жасырын  емес.  1954  жылы  1  ақпан  күні  СОКП  ОК  хатшысы  Н.С.  Хрущевке  КСРО 
Бас прокуроры Р. Руденко, Ішкі Істер министрі С.Круглов және Әділет  министрі К. 
Горшениннің  жазған  ресми  құжаттарында  атап  көрсетілгендей,  1921-1954  жылдар 
аралығында  елімізде  саяси  айып  бойынша  репрессияға  3.777.380  адам  ұшыраған 
болса, оның 642.980-і ату жазасына кесілген, «ГУЛАГ» лагерлері мен түрмелерінде 
25 жыл немесе әртүрлі мерзіммен сотталған 2.369.220 адам жазықсыз жазасын өтеді 
және 765.180 адам еріксіз басқа жерге қоныс аударды [2].  
1936  жылы  7  тамыз  күнгі  «Правда»  газетіндегі  «Уметь  распознать  врага»  и 
«Большевическая  бдительность»  деген  мақалалар  барлық  мерзімді  баспасөздегі 
партия  қатарын  «халық  жауларынан»  тазартуға  үн  тастады.  Елде  «троцкистік-
зиновьев тобына» қатысушылар деген сылтаумен белсенді қоғам қайраткерлері мен 
мәдениеттің  алдыңғы  қатарлы  озық  ойлы,  қаламы  ұшталған  журналистер  қуғын-
сүргінге ұшырады.  
Жоғарғы органдар шешімін жүзеге асыру бағытында Б(б)КП Батыс Қазақстан 
облыстық  комитетінің  1937  жылғы  4  наурыз  күнгі  кезекті  мәжілісінде  «Социалды 
Қазақстан»  газетіндегі  «Батыс  Қазақстан  облыстық  партия  ұйымдарындағы  саяси 
қателіктер»  атты  редакциялық  мақала  туралы»    мәселе  қаралып,  аталмыш  газет 
материалында  көрініс  тапқан  кемшіліктерді  дұрыс  деп  табады.  Облыстық  партия 
комитеті барлық коммунистерді Қазақстан партия ұйымдары тарихын оқып-үйретуде 
орны  толмас  кемшіліктер  жіберіп,  жергілікті  контрреволюциялық  қазақ 
ұлтшылдарымен 
және  жіктерімен 
жеткілікті 
дәрежеде 
күресе 
алмаған. 
Қорытындысында,  революциялық  қырағылық  әлсіреп,  большевиктік  өзара  сын 
жойылды,  еңбекшілер  арасында  бұқаралық-саяси  және  тәрбиелік  жұмыстар  өз 
мәнінде жүргізілмеді. Республикалық газет атап көрсеткендей, бұрынғы «Қызыл Ту» 
газетінің  заңды  жалғасы  «Екпінді  құрылыс»  (08.03.1932.  жарық  көре  бастаған  – 
автор)  газеті  редакциясы  ұжымының  да  жұмысы  өз  мәнінде  болмады  деп  тапты. 
Бюро  мәжілісінде:  «Облыстық  газеттер  беттерінде  контрревоюциялық  қазақ 
ұлтшылдарымен  күрес  мәселелері  жеткілікті  дәрежеде  көрсетілмейді.  Әсіресе, 
«Екпінді  құрылыс»  газетінде  қазақ  ұлтшылдарымен  күресті  насихаттау  ісі 
қанағаттанғысыз.  Редакция  бұрынғы  редактор  Иманқұлов  жіберген  қателіктерді 
тереңдете түсуде» деп сын таққан [3]. Бюро мәжілісінің хаттамасына бірінші хатшы 
Ізмұқан Құрамысовтың өзі қол қойған. 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
277 
1937 жылы 21 қыркүйек күнгі «Правда» газетіндегі «На поводу у буржуазных 
националистов» деген мақала Қазақстандағы партия ұйымдары мен баспасөзде нағыз 
террорды  қыздыра  түсті.  Батыс  Қазақстан  облысында  жаппай  саяси  қуғындау  1937 
жылдың күзінен бастап жаппай етек алды. Алғашқылардың легінде облыстық партия, 
кеңес,  шаруашылық  органдары,  мәдени  қызметкерлер  мен  газет  редакторлары  кете 
барды.  Мысалы,  облзу  бастығының  орынбасары  Керей  Әбдешев,  Тайпақ  аудандық 
партия  комитетінің  хатшысы  Нұрғазы  Ажиев,  Казталовка  аудандық  партия 
комитетінің  хатшысы  Боран  Айтмағамбетов,  облыстық  партия  комитетінің  бөлім 
меңгерушісі  Халид  Ақботин,  Орал  педагогикалық  техникумы  директоры  Қалмен 
Игнат,  почта  бөлім  меңгерушісі  Александр  Морозов,  обаға  қарсы  күрес 
станциясының  бастығы  Мәжит  Шомбалов,  Қазақ  театрының  директоры  Жұмат 
Шанин  және  т.б.  жазықсыз  тұтқынға  алынды.  Республикамызда  журналистер 
арасында  тұңғыш  рет  ең  жоғарғы  награда  Ленин  орденін  алған  «Социалистік 
Қазақстан»  газетінің  бас  редакторы  Ж.  Арыстанов түрмеде  неше  түрлі  айуандықты 
басынан  өткізген  күндерін  былайша  еске  алады:  «...Бәрімізді  бір  үлкен  бөлмеге 
жиды. Дұшпандықтың үш орталығы бар делінді. Соның адамдарын бір жерге жиды. 
Барлығы  да  үлкен  қызметкерлер.  Айталық,  Қазақстан  Компартиясы  Орталық 
Комитетінің  шаруашылық  бөлімінің  бастығы  Атаниязов,  Алматы  облыстық  партия 
комитетінің бірінші хатшысы Артықбаев, Орал облыстық партия комитетінің бірінші 
хатшысы  Өтепов,  Қызылорда  облысының  хатшысы  Әміров,  Қостанай  облыстық 
атқару  комитетінің  төрағасы  Қасенов,  «Социалистік  Қазақстан»  газетінің  бас 
редакторының орынбасары С. Лепесов – тоғыз кісіге кінәлау қағазы әкелінді. Демек, 
сот  болуы  керек.  Куратов  –  республика  прокурорының  орынбасары.  Бұрын 
Атаниязовтың  орынбасары  болған.  Ол  жоғарғы  үкімге  қол  қойыпты.  Ол  –  ату 
жазасы»  [4].    Ал,  осы  тізім  сапына  енген  оралдық  редактор  Сәтбек  Сәрсенұлы 
Иманқұлов  1937  жылы  5  қыркүйекте  абақтыға  жабылып,  1938  жылы  8  наурызда 
атылды. 
Енді  сол  сталиндік  зұлмат  жылдардағы  Жымпиты  аудандық  «Қызыл  ту» 
газетінің  беттеріндегі  материалдарға  азғана  тоқтала  кетсек.  1937  жылы  26 
наурызында  өткен  Советтердің  бүкіл  Қазақстандық  төтенше  Х  съезінде  ҚССР 
Орталық Атқару комитетінің төрағасы Ұзақбай Құлымбетов жолдастың сөйлеген сөзі 
«Қызыл Ту» газетінде толығымен берілген. Баяндамашы, қазақ халқы атынан Сталин 
жолдастың  күнделікті  шексіз  қамқорлығына  алғыс  білдіре  отырып,  елімізде 
троцкистік-зиновшілдердің  талқандалғанымен:  «Бандиттер  тиісті  жазасын  тартты, 
бірақ,  банданың  сілімтіктері  әзірге  жойылмағандығын,  біздің  Қазақстандағы 
контрреволюцияшыл  ұлтшылдардың  ішінде  бұл  қалдықтар  әлі  бар  екендігін 
ұмытпауымыз  керек»  деп  көсемсінді  [5].  Бұдан  әрі  елдің  саяси-әлеуметтік  және 
мәдени өміріндегі қол жеткен табыстардың барлығын компартияға, оның жетекшісі 
Сталинге  теліді.  Съезде  баяндама  жасаған  Қазақстан  мемлекетінің  басшысы  Л. 
Мирзоянның  сөзінде  де  шаруашылық  пен  өндірісте  тап  жауларының  үгітіне  еріп 
кетпеу,  қырағылықта  болу  керектігі  мықтап  ескертілді.  Ол  үшін  адамдардың 
«сигналдарына» мұқият қарау -  партия, кеңес және құқық қорғау органдарының аса 
маңызды міндеті болып табылады делінді. 
Осылайша,  Қазақстанның  өз  алдына  шаңырақ  көтеріп,  терезесі  тең,  дербес 
одақтас  республика  болуына  орыс  халқының  көмегінің  зор  екенін  асқан  мақтаныш 
тұтқан  Ұ.  Құлымбетов  те,  Батыс  Қазақстан  облысы  коммунистерінің  жетекшісі, 
кезінде  «Кедей»,  «Жұмысшы»  газеттеріне  тұңғыш  редакторлық  еткен  І.М. 
Құрамысов  та  1938  жылы  6-12  наурызда  Алматы  қаласында  өткен  жабық  сотта 
«буржуазияшыл,  ұлтшыл,  Отанға  опасыздық  жасады,  фашистерге  сатылды»  деген 
айыппен оққа ұшты.  
1937-1938 жылдары Кеңестік қызыл Әскердің отыз бес мыңға жуық командирі 
және Бас Штаб офицерлерінің тең жартысы 
Сталиннің  бұйрығы  бойынша,  М.Н. 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
278 
Тухачевский,  И.Э.  Якир,  И.П.  Уборович  және  т.б.  түгелдей  өлім  жазасына  кесілді.  
«Қызыл  ту»  газетінің  1937  жыл  17  маусым  күнгі  №51  санында  Ішкі  Істер  Халық 
Коммисарияты (НКВД) органдарының жендеттері құрсауына түскен КСРО көрнекті 
әскери  басшыларының  іс-әрекеттері  туралы  хабарлар  жарияланған.  Осыған  орай 
берілген  «Отанды  сатқан  жексұрындар»  атты  мақалада  мынадай  жолдар  бар: 
«Жымпиты  поселкесінің  еңбекшілері  Тухачевский  және  басқалардың  шпиондық 
әрекеттері туралы  хабарды есіткенде қатты ызаланды. Аудан орталығында июньнің 
12-сі  күні  300-дей  халықтың  қатынасымен  үлкен  митингі  болды.  Митингіде  – 
социализм  отанына  қарсы,  бүкіл  еңбекшілердің  бақытты  өміріне  қарсы  фашизмнің 
тікелей шпиондары болып кеткен Тухачевский, Якир, Уворович және басқаларының 
істеген істері көпшілікті қатты ызаландырды.  
Жексұрын  Троцкийдің  арам  бандалары,  шпиондары  қолға  түсті.  Олар  біздің 
бақытты өмірімізді фашизмнің улы шенгеліне бермек болды, жер жүзінде бірінші рет 
социализм құрып жатқан ұлы елдің  ісіне қастық істемек болды, капитализмді қайта 
орнатпақшы  болды.  Бұлар,  фашизмнің  қарғылы  төбеттері,  бұлардың  ісі  бүкіл  адам 
баласы үшін жиренішті  іс. Жексұрындарды социализм дүниесінен аластап, тез жою 
керек, біздің пролетариат сотынан тілегіміз осы», - деп көпшілік ұйғарым жасағанын 
хабарлаған [6]. 
Жергілікті  партия  және  кеңес  ұйымдары  елде  астық  жинау  ісінде  халықты 
жұмылдыра отырып, ауыл шаруашылығы жұмыстарына тап жауларының зияны тиіп 
кетпеуін  де  қатты  қадағалады.  Колхоздарда  еңбекті  ұйымдастыру  ісін  жақсарту, 
жерді,  ауыл  шаруашылығы  техникасын  тиімді  және  өнімді  етіп  пайдалануға, 
колхозшылар  арасында  жұмысты  дұрыс  бөліп  беруге,  жер  участоктері  мен 
техниканы  пайдаланудағы  иесіздікті  жоюға  күш  салынды.  Жымпиты  аудандық 
партия комитетінің хатшысы Қабип Шүнгүлов жолдастың «Қызыл ту» газетінің 1937 
жылғы  2  тамыз  күнгі  №  65  санында  «Егін  орағының  алғашқы  күндері  және  біздің 
міндеттеріміз»  атты  көлемді  мақаласы  осы  мәселелерді  шешуге  бағытталыпты. 
Хатшы ауданда егісті мезгілінен бұрын орындау үшін 60-тан аса трактор, 11 комбайн 
және  4-5  молотелейка  әзір  тұрғандығын  көрсете  келіп:  «колхозға  кіріп  кеткен  тап 
дұшпандары  дандайсушылық  пен  бейқамдықты  пайдаланып,  жерді  тайыз  жыртуға, 
ескі  жер  жыртуға,  егісті  арам  шөптен  тазартуға  тырысқандығын,  сонымен,  олар 
колхоз шаруашылығына зиян келтіруге жанталасып жүргенін көрдік. Бұған фактілер: 
Елтай  ауылының  Аралтөбе  колхозындағы  тап  дұшпандарының  қалдықтары  108  га 
бракталған  жерге  тары  егісін  еккен,  45  гектар  бидайды  тышқанға  жегізген.  Бүтін 
тары егісін арам шөп басып кеткен. Ал, Аралтөбе колхозының бастығы Қартқалиев, 
партия ұйымының жетекшісі Қожахметов тап дұшпандарының бұл ісіне соққы беріп, 
колхозшы  жұртшылығын  ұйымдастыра  алмаған,  төңкерісшілдік  қырағылықтан 
айырылған.  Тіпті,  тап  дұшпандарының  үгітімен  бұл  колхозда  еңбек  тәртібі  сондай 
босаған» деп баяндайды [7]. 
1932  жылғы  22  тамыздағы  Б(б)КП  Орталық  Бақылау  Комиссиясы  мен  Қара 
Шаруа  Бақылау  Комиссариаты  Алқасының  «Баспасөзде  жарияланған  жұмысшы, 
колхозшылар  хатын,  тілшілер  хабарын  зерттеу  туралы»  қаулысы  жер-жерде  қанат 
жайды.  Газет  тілшілері  жазған  хаттарға  назар  аудару,  олар  жергілікті  жерде  болып 
жатқан  қылмыстарды  анықтауда  партияның  сенімді  серігіне  айналды.  «Қызыл  ту» 
газетінің  1937  жылғы  1  қыркүйек  күнгі  №  73  санында  «Редакцияға  хат»  атты 
айдарымен «Есқалиев азаматтық провамды қорлап, орынсыз жәбірледі», «600 сомды 
Әбдірахмановтан тез өндіру керек», «Әмірханов колхозшыларды жалаң әкімшілікпен 
басқарып  жүр»,  «Еңбек  күніміз  дұрыс  есептелмеді»  және  «Есенбаевтың  қылмысын 
шұғыл тексеру керек» атты мақалалар бір бетке топтастырылыпты. Бұл мақалаларда 
жергілікті жердегі колхоз басқармаларының өктемдігі және заңсыз әрекеттері айқын 
көрсетілген.  Газетке  «Өтеп»  деген  атпен  берген  «Әмірханов  колхозшыларды  жалаң 
әкімшілік  пен  басқарып  жүр»  атты 
мақалада  мынадай  жолдар  бар: 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
279 
«Маркс  ауылындағы  «Жаңа  адым»  колхозының  басқармасы  Қажытай  Әмірханов 
колхозшыларды  үгіт-түсінік  жолымен  тәрбиелеудің  орнына  үнемі  жалаң  әкімшілік 
жасап, орынсыз ұрсып-соғумен немесе сабап қорқытумен басқарып жүр. Оған дәлел 
Қажытай  өткен  апрель  айының  ішінде  Ермишев  дейтін  колхозшыны  ат  бауырынан 
өткізіп  сабаған  болса,  август  айының  жетісі  күні  14  жасар  Қанияпа  Сисенғалиевті 
шідермен ұрып, қолын ісірді» деп, жүгенсіз кеткен басқарманың ісін аудандық құқық 
жүйесінен  тексеруді  талап  еткен.  Немесе  Темірәлиев  деген  тілшінің  «600  сомды 
Әбдірахмановтан  тез  өндіру  керек»  деген  мақаласында  Қара  оба  ауылындағы 
«Өлеңті»  серіктігінің  есепшісі  Әбдірахманов  дейтін  сауаттандыруға  бөлінген 
қаржыны  заңсыз  иемденіп  отырғандығын  көрсете  келіп:  «Ендеше,  аудандық  сот-
тергеу  орындары  Әбдірахмановтың  орынсыз  алған  600  сомын  тез  өндіріп, 
көзбояушылық  жасағандығы  үшін  заң  жолымен  жауапқа  тартуы  қажет. 
Әбдірахмановтың  аферистік  жасаған  сұрағы  теріс  үлгісінен  басқалар  сақ  болулары 
мақұл» деп аяқтайды [8]. 
Қорыта  келгенде,  Батыс  Қазақстан  облысында  жарық  көрген  мерзімді 
баспасөздің  арасында  жымпитылық  «Қызыл  ту»  газеті  де  қанқұйлы  37-ші  жылды 
басынан  кешірді,  алайда,  бұл  зауал  газет  қызметкерлерінің  сағын  сындыра 
алмағанын атап өткен жөн. Заманның қиын кезінде журналистер күні-түні дамылсыз 
еңбек етіп, өз істеріне адалдықтарын таныта білді.  
Әдебиеттер: 
1.  Нұрпейісов  К.  Алаш  һәм  Алашорда.  –  Алматы:  «Ататек»,  1995.  –  14  б. 
(256).  
2. Асауов Д. Зұлмат жылдар зобалаңы // Алтын Орда. – 2009. – 28 мамыр – 3 
маусым. – № 22 (488). 
3. Батыс Қазақстан  облыстық  мемлекеттік  мұрағаты 37-қ., 6-т., 15-іс, 80-
81- п.п. 
4.  Құлбек  Е.  37-ші  жылғы  бас  редактор  //  Егемен  Қазақстан.  –  2008.  –  30 
қаңтар. 
5.  ҚССР  Орталық  Атқару  Комитетінің  председателі  Құлымбетов  Ұзақбай 
жолдастың сөзінен // Қызыл Ту. – 1937. – 5 сәуір. 
6. Отанды сатқан жексұрындар // Қызыл Ту. – 1937. – 17 маусым. 
7. Шүнгүлов Қ. Егін орағының алғашқы күндері  және біздің міндеттеріміз // 
Қызыл Ту. – 1937. – 2 тамыз. 
8. Редакцияға хат // Қызыл Ту. – 1937. – 1 қыркүйек. 
*** 
Сундетулы К. 
Из истории печати Жымпиты  
В  данной  статье  говорится  о  том,  что  в  1920  году  началась  история 
Жымпитинской районной газеты «Қызыл ту», ставшей лидером печатного издания 
в Западно-Казахстанской области.  Большой вклад в издании газеты внес участник 
движения  Алаш,  просветитель,  поэт,  журналист,  врач  А.  Маметов.  В  статье 
также  упоминается  о  гонениях  и  преследованиях  газеты  «Қызыл  ту»  в  эпоху 
сталинского режима в 1937-1938 гг. 
Ключевые слова:  партия, 
журналист
, октябрь, съезд, письмо, национализм, 
злой, фашист, агент.
 
*** 
Sundetuly Q. 
From the history of Zhympity press 
This article says that history of  The Kyzyl Tu Zhympiti regional newspaper started 
in  1920  and  later  it  became  a  leader  in  the  West  Kazakhstan  region.  A.  Mametov,  Alash 
activist, an educator, a poet, a journalist and a doctor contributed a lot to the development 
of  the  newspaper.  The  article  also  describes 
persecutions  and  prosecutions  of    The  

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
280 
Kyzyl  Tu newspaper during the Stalin era in 1937-1938. 
Keywords:  party  correspondent,  Oktyabr,  court,  congress,  letter,  nationalism, 
wicked, Nazi, agent 
*** 
 
УДК  929:39 (574) 
 
Нургалиева A. M. – доктор исторических наук, профессор,  
ЗКГУ им. М.Утемисова 
E-mail: agilan2009@rambler.ru 
Ахметова У.Т. - доктор исторических наук, доцент,  
Атырауский институт нефти и газа 
E-mail: ulzhan.axmetova.67@mail.ru 
Ишмухамбетова Д. Ж. – магистрант ЗКГУ им. М.Утемисова 
E-mail: dussumova.dinara@mail.ru 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: