ЯН КОХАНОВСКИЙ – ПОЛЯК ӘДЕБИЕТІНІҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
254 
шығармашылықты  -  халық  әдебиеті,  діни  және  феодалдық  сері  әдебиетін  қамтиды. 
Орта  ғасырлар  тұрмысында  өз  үстемдігін  сақтауға  ұмтылған  діни-шіркеу  әдебиеті 
мен заманагөй феодалдық-сері әдебиеті  бір-бірімен тығыз байланыста дамыды. Сол 
дәуірдегі батырлық эпоста серінің өз сертіне адалдығы бірінші орынға қойылды. Бұл 
XIII  ғасырдың  аяғына  дейін  жалғасты.  Өйткені,  сол  дәуірдің  саяси  өмірінде  серілер 
маңызды  орын  алып,  соғыстар  ашып  және  оны  әрқашан  өз  пайдаларына  шешіп 
отырды. 
XIII  ғасырдың  аяғы  мен  XIV  ғасырдың  бастарында  үлкен  қалалардың  бой 
көтеруі мен нығаюы жаңа саяси топ - бюргерлерді пайда етті, олар дұшпанға қарсы 
соғысқа  аттанып,  феодалдар  қосындарына  ізбе-із  соққы  берді.  Сөйтіп,  «бюргерлер 
мен шаруалар серілерді жеңіліске ұшыратты». 
 XIII ғасырда дами бастаған қала әдебиеті халық шығармашылығы дәстүрлерін 
негізге  ала  отырып,  барша  кедей  топтардың  арман-тілектерін  бейнеледі,  билеуші 
дворян-ақсүйектерге қарсы халық наразылығын сәулелендірді.  
Сондай-ақ,  орта  ғасырлар  бізге  ғажайып  әдеби  мұралар  мен  сәулет 
ескерткіштерін  қалдырды.  Бұл  дәуір  «ұлы  ілгерішіл  өзгеріс»  дәуірі,  батырларға 
мұқтаж болған және алыптарды туғызған, өздерінің мәңгі шығармаларымен адамзат 
мәдениетінің  дамуына  үлкен  үлес  қосқан  Боккаччо  мен  Рабле,  Шекспир  мен 
Сервантес сияқты ірі қаламгерлердің тууына жағдай жасаған дәуір болды. 
 
Феодалдық  қоғам  жағдайында  қалыптаса  бастаған  капиталистік  қатынастар 
Батыс Еуропада Ренессанс (Қайта өрлеу) әрекетіне негіз салды. Мәдениет тарихында 
Ренессанс  атауымен  аталатын  бұл  әрекет  алғаш  Италияда  (XІV  ғасыр)  және  көп 
ұзамай Еуропаның басқа елдерінде де басталды. 
Өнім шығару негіздерінің жаңа көріністері - мануфактураға өту, географиялық 
жетістіктер  (Американың  ашылуы,  Үндістанға  теңіз  жолының  орнатылуы), 
дүниежүзілік  сауда-саттықтың  дамуы,  ұлттық  мемлекеттердің  пайда  болуы, 
шаруалар соғысы, халық көтерілістері қоғамдық өмір мен қоғамдық санада көптеген 
өзгерістерді  туғызды.  Адам  еркіндігі  мен  адамның  табиғи  талаптарын  қорғайтын 
гуманистік  қозғалыс  дүниеге  келді.  Діни  қағидалардан  тыс  реалистік  мазмұндағы 
көне антикалық мәдениетке қызығушылық күшейді. 
Бұл  дәуірді  немістер  «реформация»  деп  атайды,  француздар  –  «ренессанс» 
дейді,  бірақ  оның  мазмұнын  осы  атаулардың  ешқайсысы  да  толық  аша  алмайды... 
Византия  күйрегеннен  кейін  сақталып  қалған  қолжазбалар,  Римнен  қазып  алынған 
антик  ескерткіштер  күйзеліске  түскен  Батыстың  көз  алдына  жаңа  дүниені  -  ежелгі 
грек дүниесін алып келді; оның жарқын образдары алдында орта ғасыр туындылары 
көмескіленіп қалды; Италияда мәдениет белгілі дәрежеде гүлденді, бұл гүлдену көне 
заманның  классикалық  шұғыласы  болды және  осыдан  соң оған  қол  жеткізу  мүмкін 
болмады.  Италия,  Франция  және  Германияда  жаңа,  қазіргі  дәуір  әдебиеті  пайда 
болды. Көп уақыт өтпей Англия мен Испанияда классикалық әдебиет туды. 
Бұл – осы дәуірге тән адамзаттың басынан өткен өзгерістердің ішіндегі ең ірі 
ілгерішіл  өзгеріс  болды,  қаһармандар  қажеттілігі  туған  және  күші,  жігер-қайраты, 
мінезі, жан-жақты білімділігі өзіне сай қаһармандарды дүниеге әкелген дәуір еді. 
Қайта  өрлеу  дәуірі  мәдениетінің  маңызы  оның  феодалдық  құрылыс  пен 
шіркеуге қарсы алып барған табанды күрестерімен белгіленеді. Озық ойлы зиялылар 
христиан  іліміне,  схоластика,  мистика,  аскетизм  және  озбырлықтарға  қарсы  аяусыз 
күресті.  Адам  еркіндігі  және  оны  дін  құрсауынан  азат  ету  мен  дүниежүзілік 
мәдениетті  қалыптастыру  үшін  өз  білімі  мен  жігерін  сарп  еткен  осы  қаһармандар 
өздерін  гуманистер  деп  атады.  Бұл  сөз  латынша  humanus  -  адамгершілік  деген 
сөзден келіп шыққан. 
Батыс  Еуропада  Қайта  өрлеу  дәуірі  буржуазиялық  мәдениеттің  пайда  бола 
бастауымен  де  ерекшеленеді.  Құлдырап 
бара  жатқан  феодалдық  қатынастар 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
255 
орнына жаңа буржуазиялық қатынастар келе бастады. Бірақ Қайта өрлеу дәуіріндегі 
буржуазиялық  қоғамның  алғашқы  белгілері  әлсіз  еді.  Осы  заманның  озық  ойлы 
зиялылары  жұмыссыздық  пен  капиталистік  қатынастардың  апатты  әсерін  әлі 
сезінбеген болатын. Сондықтан Қайта өрлеу дәуірі гуманистері көтеріліп келе жатқан 
қала  буржуазиясы  мүдделеріне  шырмалып  қалмай,  шіркеу  мен  феодалдардың 
қанауындағы  қарапайым  бұқара  халықтың  арман-мақсаттарын  да  бейнелейді.  Олар 
жаңа  туып  келе  жатқан  капиталистік  қанауды  да  сынға  алады.  Қазіргі  заман 
буржуазиялық үстемдігіне негіз салған адамдар, кім болуына қарамастан, буржуазия 
мүдделерімен  ғана  шектелген  жандар  емес  еді.  Керісінше,  олар  осы  заманға  тән 
болған  рухпен,  жаңа  күрестерге  ұмтылған    батыл  адамдар  рухымен  азды-көпті 
сусындаған  еді...  Ол  заманның  қаһармандары  үшін  тән  болған  нәрсе,  олардың 
барлығы дерлік өз дәуірінің мүдделері аясында жасайды, жойқын күрестерге аянбай 
араласады,  бірер  партия  жағында  тұрып,  кейбіреуі  сөзімен,  қаламымен,  кейбірі 
қылышпен, кейбірі онымен де, мұнымен де қаруланып шайқасты. 
Феодалдық  қатынастар  мен  зұлымдыққа  қарсы  халық  қозғалыстары,  ұлт-
азаттық әрекеттері Қайта өрлеу дәуірі гуманизмінің демократиялық негізде дамуына 
үлкен  әсер  етті.  Қайта  өрлеу  дәуірінің  басты  ерекшелігі  -  жеке  адамды  ұлылау, 
табиғат  пен  қоғамды адам талаптарын қанағаттандыруға бағыттау болатын. Шіркеу 
адамның қадір-қасиетін, ой-армандарын жоққа шығарып, оның өмір қуаныштарынан 
рақат  алу  тілегін  -  жамандық,  ал  ақыл-сана  үстемдігін  болса,  адамды  апатқа  алып 
барушы  қатерлі  жол  деп  қаралаған  бір  кезеңде  Қайта  өрлеу  әрекеті,  керісінше, 
адамның әрі әлеуметтік, әрі рухани тұрғыдан азат болу идеясын қорғады, оның қадір-
қасиетін,  ақылы  мен  қабілетін  мойындады.  Қайта  өрлеу  дәуірі  гуманизмі  адамға 
жаңаша  көзқараста  болуымен  бірге,  адамның  рухани  еркіндігіне  кедергі  болатын 
барлық  тосқауылдарға,  сондай-ақ  догматизм,  схоластикаға    тікелей  қарсы  шықты. 
Жеке  адамды  идеалдандыру,  оны  табиғаттың  жанды,  жаратушы  бөлігі  ретінде 
көрсету қаһармандарға мұқтаж болған осы дәуірдің рухына сай келеді. 
Қайта  өрлеу  дәуірінің  тағы  бір  ерекшелігі  оның  антикалық  мәдениетке 
қатынасынан көрінеді. Гуманистер антикалық дәуірге қайту мақсатында емес, бәлкім 
өздерінің  озық  пікірлерін  негіздеу  және  болашаққа  сеніммен  қадам  басу  үшін 
ертедегі талантты қаламгерлердің шығармаларына иек артады. 
Гуманистер  жалпы  «антиктікті»  емес,  ал  оның  қалыптасқан  классикалық 
дәуірін, Рим республикасының соңы мен императорлық биліктердің тарих сахнасына 
шығуы  дәуіріндегі  мәдени  мұраларды  жан-жақты  үйренді.  Олар  Рим  және  грек 
әдебиеті  жанрларының  түрлі  әдіс-тәсілдерін  ғана  емес,  ал  олардың  тарихи  тегі  мен 
күрделі  мазмұнына  да  назар  аударды.  Италия  ғалымдары  мен  жазушылары,  соның 
ішінде, алғашқы гуманист Боккаччо ұмыт болған көне қолжазбаларды іздеуге кірісті. 
Христиан дінінің мазмұнын әдейі бұзып көрсеткен туындылардың алғашқы текстерін 
қалпына келтіріп, олардың мазмұнын саралайды. Константинополъ күйрегеннен соң 
(XV  ғ.), ол  жерден қашқан  грек  ғалымдары Италияға көптеген қолжазбаларды алып 
келген.  XV  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  ежелгі  грек  және  Рим  ақындары 
Вергилий  мен  Гомер  поэмалары,  Аристотель  мен  Платонның  шығармалары 
жариялана  бастады.  Батыс  Еуропа  қалаларыңда  ашылған  университеттерде  ертедегі 
көне  тілдермен  (латын,  грек,  иуда),  айналысатын жеке  кафедралар  құрылды.  Антик 
мәдениет  пен  өнерді  үйрену  феодалдық  озбырлыққа,  христиан  діні  мен  саясатына 
қарсы күресте маңызды рөл атқарды. 
Қайта  өрлеу  дәуірінің  өзіне  тән  ерекшеліктерінің  тағы  да  бірі  -  гуманистік 
әдебиеттің  қалыптасуы  және  оның  реалистік  мазмұнда  болуында.  Ірі  жазушылар 
жетілген,  ықшам  формаларға,  көне  әдеби  мұраларға  қызығады,  орта  ғасырлардағы 
халық  поззиясы  мен  антикалық  әдебиет  үлгілеріндегі  бейнелеудің  халықтық 
әдістерін байқайды. Осы мұралардан теңдік пен әділеттік үшін күрес тақырыптарын 
алады. 
Антик 
әдебиеттің 
мұндай 
қасиеттерінен  әсерлену  Рабленің 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
256 
«Гаргантюа мен Пантагрюэль», Сервантестің «Дон Кихот» романдары, Шекспир мен 
Марлоның  трагедияларында  айқын  көрінеді.  Халық  тұрмысынан  алынған  тақырып, 
образ  бен  ситуациялар,  фолклорлық  мотивтер  Ж.  Боккаччо,  Саккетти  (Италия),  М. 
Наваррская,  Б.  Деперье  (Франция)  хикаяларында  да  кездеседі.  Қайта  өрлеу  дәуірі 
реализмі  дін  мен  шіркеу  аскетизмінен  ажыралған  күйдегі  фантастикадан  да  кең 
пайдаланды. Яғни, оқиға қалай болған болса, сол күйінде суреттелмей, реал образдар 
фантастикалық бояулармен бейнеленді. Халық дәстүрінен, фольклорлық негіздерден 
тиімді пайдалану ірі гуманистер шығармашылығының шыңдалуына жағдай жасады. 
Роберт  Грин  драмаларында  халық  өкілдері  басты  қаһармандар  ретінде  суреттеледі. 
Шекспир  трагедияларында  да  кейбір  персонаждар  арқылы  еңбекші  халықтың 
аянышты тұрмысы баяндалады. 
Қайта  өрлеу  дәуірі  гуманизмінің  таптық  жағынан  шектелгендігі  оның 
күйзеліске  ұшырауын  тездетті.  Феодалдық-католиктік  қудалау  негізінде  көп 
жазушылар революциялық әрекеттен қол үзіп, өзексіз мәселелермен айналысып, бір 
топ 
сараланған 
адамдар 
мүддесін 
қорғаушыларға 
айналады. 
Олардың 
туындыларындағы  ұлттық  мазмұн  жойылады,  гуманистік  мақсат  тарылады,  антик 
әдебиет  мұраларына  толығымен  бой  ұру  оларды  формализмге  алып  келді.  Мұның 
барлығы да гуманистік әрекеттің күйзелісін көрсететін құбылыстар еді. 
XIV-XV  ғасырларда  поляк  шляхтасы  (жері  аз  дворяндар)  феодалдық-
басыбайлылық қатынастарды қорғап, өз биліктерін нығайтып алады, әскери-серілер 
тобы  күйреп,  саудагер-шаруа  тобына  айналады  және  олар  князьдік  өкіметті 
қолдайды. Бұл нәрсе, бір жағынан, шаруалар үстінен өз үстемдігін сақтап қалу үшін, 
екінші  жағынан  майда  дворяндарды  ойрандап  жатқан  ірі  феодалдарды  (гандарды) 
тізгіндеу үшін керек еді. 
Польшаның  экономикалық  және  саяси  тұрғыдан  әлсіздігі  мемлекетте  мықты 
өкімет  орнатуға  мүмкіндік  бермеді.  Корольдік  өкімет  магнаттар,  дін  өкілдері  мен 
шляхта арасындағы жанжалдарды орталықтанған билік орнату үшін тиімді пайдалана 
алмады.  Соның  нәтижесінде  Польша  бірте-бірте  сословиялық  монархияға,  яғни 
дворяндық республикаға айналды. XVI ғасырдың бірінші жартысында феодалдар мен 
дін  өкілдері  арасында  жер  мен  феодалдық  рентаға  байланысты  туған  қақтығыстар 
Реформациялық әрекеттің кең таралуына үлкен ықпал етті. 
Католик  шіркеуін  реформалауға  бағытталған  осы  әрекетке,  негізінен, 
феодалдар мен қала халқы қатысады. Бұл Реформация Германиядағыдай кең етек жая 
алмады.  Бірақ  осыған  қарамастан,  оның  үлкен  халықтық  қозғалысқа  айналуы 
магнаттар  мен  шляхталарды  қатты  қорқытады.  Дін  өкілдерінің  жәрдемінде  өз 
биліктерін  нығайтып алған бұл топтар  тез арада  Реформациядан өз бойларын аулақ 
салады.  Олар  украин  және  беларус  жерлерін  жаулап  алу  саясатын  қолдайды,  сол 
арқылы өздерінің байлығын молайтуды ойлайды. XVI ғасырдың аяғында католиктер 
күшейіп, протестанттар қуғынға ұшырайды.   
Поляк  Ренессансының  өзіне  тән  ерекшелігі  Ренессанс  пен  гуманизмнің  бір 
кезеңде  туып,  бірге  дамуында  айқын  көрінеді.  Протестанттардың  шіркеуді 
реформалауға ұмтылуы, гуманистердің ұлттық мәдениет пен ұлттық тіл үшін күресі 
өршіп тұрған кезеңге сай келеді. Поляк тілі мен жазуын негіздеуге болған ұмтылыс 
латын тілінің дамуына кедергі болады  және шіркеудің халық алдындағы абыройын 
төгеді. 
Қайта  өрлеу  дәуірінің  негізгі  саяси  қаруы  болған  гуманизм  феодалдық  қоғам 
негіздеріне,  орта  ғасырлық  діни-идеалистік  дүниетанымға  ойсырата  соққы  беріп, 
тұрмыс  қуаныштарын  кең  түрде  бейнелейді.  Мемлекеттің  саяси  және  әлеуметтік 
өмірінде болып жатқан өзгерістер мәдениет саласында да айқын көрінеді.  
Ғылым  орта  ғасырлық  дін  құрсауынан  құтыла  бастайды.  Сәулет  өнерінде 
Қайта өрлеу дәуірінің өнерсүйгіштік идеялары жарқын бейнеленеді. Халықтық өнер, 
ғылым  мен  әдебиеттің  гүлденуіне  жағдай 
туа  бастайды.  Жоғары  мектептер 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
257 
пайда болады, ана тілінде мектеп оқулықтарын жасау ісі қолға алынады. Ұлы ғалым, 
данышпан  астроном  Николай  Коперник  осы  дәуірде  өмір  сүріп,  қызмет  етті. 
Көптеген  гуманист  жазушылар  өз  шығармаларында  феодалдық-басыбайлылық 
қоғамды қатты сынға алды. Осындай жазушылардың бірі поляк ұлттық әдебиетінің 
негізін салушы Миколай Рей болды.  
Миколай  Рей  Днепр  өзенінің  жағалауындағы  Журабна  қыстағында  туған. 
Оның  әкесі  поляк  шляхташыларынан  шыққан  дәулетті,  бірақ  шала  сауат  адам  еді. 
Сондықтан ол жас  Миколайға білім беруге оншалықты қызыға қойған жоқ. Оны он 
екі  жасқа  толғанында  ғана  оқуға  берді.  Миколайды  ескі  оқыту  әдісіне  негізделген 
мектеп тез жалықтырады. Сол себепті әкесі оны мектептен шығарып алып, Сандомир 
воеводасы  (әкімі)  Тенченскийдің  қолына  қызметке  береді.  Баланың  дарынды 
қабілетін  байқаған  воевода  оның  жазу  мен  оқуға  жаттығуына  жағдай  жасайды. 
Миколай Рей аз уақыт ішінде латын тілін меңгеріп, көп кітаптарды оқып шығады, өзі 
де  өлең,  әңгіме  жаза  бастайды.  1530  жылы  Миколай  Рей  Тенченский  сарайынан  өз 
қыстағына  оралады  және  шаруашылық  жұмыстармен  айналысады.  Ол  поляк 
Реформация әрекетіне араласып, оны жақтаушылардың бірі болады. 
Миколай  Рейдің  тұңғыш  жарияланған  кітабы  -  «Үш  адам  -  Пан,  Войт  және 
Плеван  арасындағы  қысқа  сұқбат»  деп  аталған  сатиралық  шығармасы.  Диалог 
түрінде  жазылған  бұл  «сұқбатта»  сол  дәуірдегі  таптық  қайшылықтар  -  дін  өкілдері 
мен  шляхта,  шляхта  мен  магнаттар  ортасындағы  үлкен  қақтығыстар  бейнеленеді. 
Жазушы дұшпан топтардың бір-бірінің кемшіліктерін әшкерелеуі негізіне құрылған 
диалогтары арқылы феодалдық-басыбайлылық қоғамды сынға алады. Негізгі шабуыл 
католик шіркеуінің өкілі Плеванға бағытталған. Пан мен қыстақ ақсақалы өз міндетін 
ұмытып,  маскүнемдікке  берілген  Плеванды  айыптайды.  Миколай  Рей  Плеванның 
сөзі  арқылы  баю  жолына  түскен  шляхта  мен  магнаттарды  аяусыз  сабалайды. 
Шығармада еңбекші шаруаларға озбырлық көрсеткен дін өкілдерінің, феодалдардың, 
шенеуніктердің зұлымдығы шынайы суреттермен берілген. 
XVI  ғасырдың  40-50  жылдарында  Реформация  әрекеті  кең  қанат  жайған 
кезеңде, оның басшылары ұлттық шіркеу  құру сылтауымен  Рим католик шіркеуінің 
Польша  мемлекетінің  ішкі  істеріне  араласуына  қарсы  шығады.  Протестанттар 
Библияны  (Таурат)  жаңаша  талдауға  кірісіп,  католик  діншілдерін  сынға  ала 
бастайды.  Рей  де  осы  дәуірде  діни  мазмұндағы  шығармалар  жазады.  Давидтің 
бірнеше  псалмаларын  (діни  аят)  поляк  тіліне  аударады.  Христиан  дінін 
протестанттық  тұрғыдан  баяндап,  католиктік  жолмен  жүретіндерге  бұл  ілімнің 
қауіпті  екендігін  насихаттайды.  «Иосифтің  өмірі»  (1545),  «Көпес»  (1549)  атты 
драмалық  шығармаларында  жазушының  протестанттық  идеяларды  қорғағандығы 
айқын көрінеді. 
Миколай Рей дидактикалық шығармалар да жазды. «Пәк жүректі Адам өмірін 
суреттеу»  поэмасында  (1558)  бала  тәрбиесіне  ерекше  көңіл  бөледі.  Бұл  шығармада 
ежелгі  дәуірде  өмір  сүрген  философ  Гиппократтың  шәкірттерінің  бірі  ұстазының 
ақиқат  жайлы  уағызына  сеніп,  оны  іздеп  табу  үшін  дүниені  кезіп,  ұзақ  сапарға 
шығады.  Ол  Диоген,  Эпикур,  Анаксагор,  Феокрит,  Платон  және  Аристотельдің 
алдына барады. Олардың әрқайсысы  бұл мәселе жөніндегі өз пікірлерін баяндайды. 
Антик  дәуірдегі  данышпандар  келтірген  көптеген  мысалдар  поляк  халқының 
өмірінен  алынған  еді.  М.  Рей  схоластар  ілімін  сынға  алып,  «адамды  жақсы 
қасиеттерге  тәрбиелейтін,  қоғам  мен  мемлекетке  пайдалы  білім  керек»  деген 
қорытынды жасайды. 
Миколай  Рей  «Хайуанатхана»  (1562)  шығармасында  ар-ожданы  бар  адал 
адамды  тәрбиелеу  туралы  баяндалған  ойларды  енді  осы  дәуір  өмірінен  алынған 
мысалдар  мен  сыни  пікірлер  арқылы  толықтырады.  Бес  кітаптан  тұратын  бұл 
сатиралық өлеңдер түрлі сықақтар мен даналық сөздерді қамтиды. Жазушы кішігірім 
өлеңдері арқылы поляк корольдері, магнат, 
шляхта  және  тағы  басқалардың 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
258 
типтік образдарын жасайды. 
Миколай  Рейдің  «Ізгі  яки  құрметті  Адам  өмірі»  (1568)  атты  прозалық 
туындысы  Реформациялық  әрекет  әлсіреп,  кертартпа  күштер  күшейген  дәуірде 
жазылды.  Сондықтан  да  оның осы  повесінде  католик  діншілдеріне  қарсы  шабуылы 
айқын  көрінбейді.  Бірақ  XVII  ғасырдағы  феодалдық  қоғамның  түрлі  топтарының 
сатиралық  характерлерін  беруден  бас  тартпайды.  Ол  дөрекі  әскерилердің,  өсімқор 
мен  саудагерлердің,  атаққұмар,  алаяқ  магнаттар  мен  шенеуніктердің  типтік 
образдарын жасады. 
Жазушы  әлеуметтік  өмірді  де,  табиғат  пен  қыстақ  суреттерін  де  жарқын 
бояулармен бейнелейді. Уытты тіл мен өткір сықақ арқылы өз дұшпандарын аяусыз 
масқара  қылады.  Орта  шляхта  мен  шаруалардың  тұрмыс-тіршілігін  шынайы 
суреттейді.  Миколай  Рей  XVI  ғасырдағы  поляк  әдеби  тілі  мен  ұлттық  мәдениетінің 
дамуына мол үлес қосқан ірі тұлға болды. 
Ян  Кохановский  –  поляк  Қайта  өрлеу  дәуіріндегі  ірі  жазушылардың  бірі.  Ол 
Родом  қаласының  маңындағы  Сицина  қыстағында  орта  шаруа  отбасында  дүниеге 
келді. Янның жастық шағы қыстақта өтті. Мектепті бітірген соң, 1544 жылы Краков 
университетіне оқуға түседі. Осы дәуірде сауда орталығы болған бұл қаладағы түрлі 
әлеуметтік  топ  өкілдерінің  тұрмысымен  танысады.  Бір  топ  адамның  байлық-дәулет 
ортасында  малынып,  ал  көпшілік  халықтың  жоқшылықта  өмір  сүріп  жатқаны 
Кохановскийге ой салады. 
Университеттегі  гуманистердің  схоластарға  қарсы  күрестері  де  Ян 
Кохановскийдің назарын өзіне аударады [1, 211 б.]. Оқуды аяқтаған Ян Кохановский 
Реформация әрекетіне белсенді араласады. Рей шығармаларын ынтамен оқиды, өзі де 
өлең жазумен айналыса бастайды. 
Білімін көтеру мақсатында 1552 жылы Италияға барған Ян Кохановский көне 
грек  тілін,  итальян  Қайта  өрлеу  дәуірі  әдебиетін  үйренеді.  Осы  жерден  Парижге 
аттанады. Парижде «Плеяда» әдеби мектебінің жетекшісі Пьер Роксармен кездеседі. 
Француз  гуманистерінің  отансүйгіштік  рухынан  шабыттанып,  «Гимн»  үлгісіндегі 
өлеңдерін  жазады  және  аз  уақыт  ішінде  талантты  ақын  ретінде  танылады. 
Кохановский 1559 жылы отанына  қайта оралады. Бұл уақыт  Польшада Қайта өрлеу 
әрекетінің  кең  тарала  бастаған,  дүниеге  жаңаша  көзқарас,  өмір  қуаныштарынан 
мүмкіндігінше  көбірек  ләззат  алу,  жаңаша  жүріп-тұру,  ықшам  киіну  сияқты 
нәрселердің  адамдар  назарын  өзіне  аудара  бастаған  дәуірі  еді.  Сол  кезеңдегі 
магнаттардың  сарайлары  мәдени  орталық  қызметін  атқарып,  дәулетті  ғылым  және 
өнер  иелері  кітапханалар,  баспаханалар  ашқыза  бастайды.  Оларда  ежелгі  және  осы 
дәуірдегі  танымал  жазушылардың  шығармалары  жарияланды.  Сарайға  тартылған 
сәулетшілер  мен  мүсіншілер  Ренессанс  әдісінде  ғимараттар,  жаңа  үлгідегі  сарайлар 
құрылысын  бастайды.  Сарай  ойын-сауықтарында  музыка,  ән  және  би  өнерінің  
маңызы арта бастағандығы сезіледі [2, 125 б.]. 
Король  Сигизмунд  II  Августке  хатшы  болып  қызметке  орналасқан 
Кохановский  алғашында  сарайда  өткізілетін  барлық  той-салтанаттарға  қатысады, 
шығармашылық  істермен айналысады. Кертартпа күштердің ықпалымен Сигизмунд 
II  Август  саясатында  едәуір  өзгерістер  болады.  Сарай  ішінде  де  өсек-аяң  өрши 
бастайды.  Бас  бостандығына  қауіп  төнгенін  сезген  ақын  1570  жылы  король 
қызметінен  кетіп,  өз  жұрты  болған  Чарнолеске  оралады,  үйленіп,  шаруашылық 
жұмыстармен  айналысады.  Ақын ең үздік шығармаларын осы  кезде жазды. Шалғай 
жерде  өмір  сүргеніне  қарамай,  Кохановский  мемлекеттің  саяси  өмірінен  қол  үзген 
жоқ, оны өз шығармаларында бейнелеп отырды. 
Ян Кохановскийдің көркемдік мұрасы өте бай. Ол өлең-хаттар, элегиялар мен 
жырлар,  прозалық  және  драмалық  шығармалар  жазды.  Олардың  барлығында 
адамсүйгіштік  сарындар  айқын  көрінеді.  Ян  Кохановский  «Фрашкаларында»  (1584) 
түрлі типтегі адамдар образын жасады.  

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
259 
Жазушы өз достарымен әзілдесе отырып, басқаларды масқаралайды. Түскі ас 
уақытында «өте көп сөйлеп, көп жеген»  Конрад, тырналардың «жеп қою қаупі бар» 
деп күзде далаға шықпауға кеңес берілген кіші Павлик туралы фрашка, жерге тиетін 
ұзын  мұрттарына  құл  болған  Матвей,  «cay  жатып,  мас  болып  тұратын»  испан 
дәрігері, ұзын тұмсығы компас қызметін атқаратын Сляк және тағы басқалар туралы 
фрашкаларда  әр  түрлі  әлеуметтік  топтағы  адамдардың  күлкілі  образдарын  жасады. 
Оның  сарай  жұрты  мен  діндарлар,  шляхта  мен  магнаттардың  бұзықтықтарын 
әшкерелеген  сатиралық  мазмұндағы  фрашкалары  көп.  Ақынның  «Фрашкалары» 
достық  әзілді,  күлкілі  де  ойнақы  әңгімелерді,  эпиграмма  мен  пародияларды  еске 
түсіреді.  Олар  қарапайым  тілде  жазылған.  Кохановский  «Өлеңдері»  (1586)  мен 
«Фрагменттерінде»  (1590)  махаббат  тақырыбын  жырлайды.  Шарап,  ғашықтық, 
музыкалық  аспап  лирикалық  өлеңдерінің  негізгі  мазмұнын  құрайды.  Ақын  осы 
өлеңдерінде  «Адам  ажал  мен  мейірімсіз,  қатал  тағдыр  алдында  қорықпай,  өмір 
қызықтарынан ләззат алуы тиіс» деген пікірді қолдайды [3, 209 б.]. 
Ян  Кохановскийдің  кейбір  өлеңдерінде  саяси  пікірлер  де  бар.  Оларда 
отансүйгіштік  тақырып  кең  түрде  жырланып,  үстемдік  етуші  топтардың  байлыққа 
ұмтылыстары  сынға  алынады.  Ян  Кохановский  «Алауға  арналған  свентоян  жыры» 
шығармасында  поляк  халқының  қарапайым  қыз-келіншектерінің  рухани  жан-
дүниесін толық ашып береді. Шығарма негізінде алау және оған байланысты жырлар 
туралы ежелгі халық ертегісі жатыр. Бұл аңыз бойынша, шаруа қыздар  мейрам күні 
алау  маңына  жиналып,  әр  түрлі  әндер  шығарған.  «Алау»  («Собутка»)  12  жеке 
өлеңнен  құралып,  оны  12  қыз  кезек-кезек  орындаған.  Өлең  жолдарында  көңілді 
мейрам,  көтеріңкі  көңіл-күймен  қатар  жоқшылық,  қайғы-қасірет  пен  ауыр  еңбек 
қиыншылықтары  қатар  өріледі.  Ян  Кохановский  шығармашылығының  толысқан 
шағында дүниеге келген туындысы - «Грек елшілеріне тиісті жауап» драмасы (1557). 
Бұл  шығарма  Польшада  драматургия  жанрының  дамуына  негіз  салды.  Шығарма 
мазмұнының  негізінде  грек  патшасы  Меналайдың  сұлу  әйелі  Еленаны  троялық 
Паристің  алып  қашуы  туралы  аңыз  жатыр.  Ян  Кохановскийдің  кейіпкерлері  Гомер 
кейіпкерлерінен  өзгеше.  Мәселен,  Елена  тәрбиелі  поляк  әйелі  ретінде  суреттеліп, 
сүйген  жарынан  зорлықпен  айрылады.  Басқа  шығармаларындағы  образдар  да  осы 
дәуірдегі поляк халқының әлеуметтік тұрмысын бейнелейді. 
Ян  Кохановский  Польша  әдебиеті  мен  әдеби  тілін  дамытуда  үлкен  еңбек 
сіңірді.  Поляк  поэзиясына  өз  шығармашылығы  арқылы  сонет,  терциналар  және  ақ 
өлең  жанрларын  енгізді.  Өз  замандастары  (Рей,  Янушевский  және  басқалар)  оның 
поэтикалық шығармаларына өте жоғары баға берді [4, 210 б.]. Мицкевич, Словацкий, 
Ожешко,  Конопницкая,  Тувим  және  басқалар  да  оның  әдеби  бай  мұрасына  үлкен 
қызығушылықпен  қарады.  Ян  Кохановский  поляк  әдебиетінің  Қайта  өрлеу 
дәуіріндегі  славян  поэзиясының  тарихын  өз  шығармаларына  арқау  еткен  ұлы  ақын 
еді. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.  Ле Гофф Ж. Цивилизация Средневекого Запада. – М.,1992. – 376 с. 
2.  Гуревич А.Я. Категория среднвековой культуры. – М., 1984. – 350 с. 
3. Қобланов Ж.Т. Шетел әдебиетінің тарихы. – Алматы, 2011. – 376 б.  
4. Қобланов Ж.Т. Шетел әдебиеті тарихы. – Астана, 2012. – 344 б. 
 
*** 
 
Кобланов Ж.Т. 
Ян Кохановский – виднейший представитель польской литературы 
 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
260 
В данной статье рассматривается поэтическое мастерство в произведениях 
известного поэта польской литературы Яна Кохановского. 
  Ключевые  слова:  письмо-стихи,  элегии,  прозаические  произведения, 
драматические  произведения,  образ,  идея,  фрашки,  белый  стих,  лирические  стихи, 
легенда, литературный язык, эпиграмма, пародия, сатира. 
 
*** 
 
Koblanov Zh.T. 
Jan Kokhanovsky – the most visible representative of the Polish literature 
 
         In this article poetic skill in  works of the famous poet  of  the Polish literature 
Jan Kokhanovsky is considered. 
        Keywords:  letter-poems,  Elegies,  prose,  dramatic  works,  image,  idea,  fraški, 
blank verse, lyric poems, the legend, the literary language, Epigram, parody, satire. 
 
*** 
 
 
 
УДК 372.8:1.161.1'36 
 
Алтынбекова Г.К. – кандидат филологических наук, старший преподаватель,  
Южно-Казахстанский педагогический институт 
E-mail: Altynbekova-69@mail.ru 
 
СЛОВА КАТЕГОРИИ СОСТОЯНИЯ: К ВОПРОСУ О 
СОДЕРЖАТЕЛЬНОМ ОБЕСПЕЧЕНИИ ТЕМЫ 
 
Аннотация.  В  статье  представлен  материал,  освещающий  достаточно 
сложную  лингвистическую  проблему  –  проблему  объективации  целого  ряда  слов, 
трактуемых  лингвистами  не  всегда  однозначно.  Выбор  в  пользу  термина  «слова 
категории  состояния»  автор  статьи  обусловил  фактом  использования  данного 
термина в практике школьного освоения языка, тогда как понятие «предикативы» и 
«модальные  слова»  в  большей  мере  характеризуют  вузовскую  лингвистику.  Автор 
предлагает    алгоритм,  на  основе  которого  могут  быть  четко  разграничены 
омонимичные  формы  слов  категории  состояния,  имен  прилагательных  и  наречий.  
Перспективность    изучения  слов  категории  состояния определяется  в  статье  сквозь 
призму дидактических проблем работы по развитию речи.
  
Ключевые  слова:  лексико-грамматический  разряд,  модальные  слова,  слова 
категории  состояния,  предикативы,  синтаксическая  характеристика,  стилистическая 
функция, морфологический разбор.                                                                              
 
Актуальность рассмотрения проблемы, вынесенной в название нашей статьи, 
не вызывает сомнения:  слова типа ясно, понятно, очевидно, известно, естественно, 
интересно  и  т.п.  достаточно  часто  употребляются  в  речи,  и  специфика  их 
морфологической природы является предметом пристального внимания лингвистов. 
Вопрос  о  лексико-грамматическом  разряде  этих  слов  (краткие  формы  имен 
прилагательных?    наречия?  слова  категории  состояния?  предикативы?  модальные 
слова?) не находит однозначного решения. Ответить на него помогает семантический 
анализ  неглагольных  слов,  которые  выступают  в  позиции  опорного  слова, 
распространяемого 
изъяснительным 
придаточным  сложноподчиненного 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
261 
предложения.  Как  известно,  такими  словами  могут  быть  прилагательные, 
существительные, предикативы, фразеологические и свободные словосочетания. Их 
называют 
опорными, 
поскольку, 
являясь 
компонентом 
главной 
части 
сложноподчиненного 
предложения, 
они 
распространяются 
придаточной 
изъяснительной  частью.  Однако  в  простом  предложении  эти  слова  тоже  могут 
выполнять  функцию  предиката  и  выступать  в  роли  именной  части  составного 
сказуемого. Сравним примеры, отобранные нами из разговорной и публицистической 
речи: 
1. Совершенно очевидно, что все сказанное на семинаре будет использовано в 
практической работе; Это бесспорно, это очевидно. 
2. Видно, что отец гордится своим сыном; Далеко внизу видно деревню.  
3. Мне известно, что в новую школу пришли молодые, креативные и смелые 
педагоги; Ему известно немало.  
5.  Вполне  возможно,  что  эта  история  будет  иметь  продолжение;  Это 
возможно. 
  Трудность  заключается  еще  и  в  том,  что  такого  рода  слова  омонимичны 
наречиям, выполняющим в предложении функцию обстоятельств, например: 
1. Интересно, какой выход будет найден из этой непростой ситуации; Говорил 
он интересно, увлеченно. 
 
2.  Естественно  предположить,  на  что  будет  потрачен  этот  призовой  фонд; 
Она вела себя естественно, свободно. 
Возможно  также  совпадение  анализируемых  слов  с  омонимичной  формой 
краткого  прилагательного,  синтаксическая  функция  которого  –  именная  часть 
составного сказуемого: 
1. Было ясно, что надо прощаться и уходить; Летнее небо было ясно. 
2. Понятно, что на достигнутом мы не собираемся останавливаться; Говорить 
нужно так, чтобы каждое слово было понятно и весомо.  
Путем  использования  аналитического  приема  можно  выделить  следующие 
семантические разряды глаголов, изъясняемых придаточными частями:  
1) глаголы мыслительной деятельности;  
2) глаголы речи;  
3) глаголы эмоционального состояния и его речевого выражения;  
4) глаголы конкретных восприятий и ощущений;  
5) глаголы модально-волевых состояний и их речевого выражения. 
Среди  эквивалентов  глаголов  мыслительной  деятельности  лингвисты 
называют:  предикативы  ясно,  понятно,  известно,  очевидно,  интересно,  немыслимо, 
неоъяснимо;  фразеологические  сочетания  прийти  к  заключению,  к  выводу,  к 
пониманию, иметь сведения, иметь в виду, взять в толк, прийти в голову, дойти до 
сознания,  не  придать  значения;  существительные  мысль,  сознание,  догадка, 
открытие, впечатление, воспоминание. 
Проанализировав  неглагольные  слова  и  сочетания  слов,  изъясняемых 
придаточными  предложениями,  мы  пришли  к  выводу  об  их  семантическом 
соответствии указанным глагольным группам. 
Вполне  определенное  место  занимают  в  этом  ряду  предикативы,  имеющие 
значение  результата  оценивающей  мыслительной  деятельности:  плохо,  беда 
(негативная  оценка),  хорошо,  славно,  важно  (позитивная  оценка),  естественно, 
немудрено  (объективная  оценка),  правда,  неправда  (оценка  по  отношению  к 
реальности), непорядок (оценка по отношению к норме). 
Эквиваленты 
глаголов 
модально-волевых 
состояний 
представлены 
предикативами  возможно,  надо,  удобно;  фразеологическими  сочетаниями  дать 
клятву, 
дать 
слово, 
терзаться 
сомнениями; 
существительными 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
262 
расчет, убеждение, уверенность, надежда, сомнение, условие. 
Эквиваленты  глаголов  речи  представлены  фразеологическими  сочетаниями 
поставить  вопрос,  сделать  наказ,  написать  ответ,  послать  письмо; 
существительными  разговор,  извещение,  известие,  весть,  вопрос,  завет, 
рассуждение, повествование, запись, рассказ. 
Эквиваленты  глаголов  эмоциональных  состояний  обычно  выражены 
предикативами  боязно,  стыдно,  горько,  больно,  тяжко,  лестно,  весело,  забавно, 
смешно,  неловко,  безразлично;  прилагательными  рад,  весел;  фразеологическими 
сочетаниями  испытывать  недовольство,  переживать  стыд;  существительными 
сожаление, страх, опасение. 
Эквиваленты  глаголов  конкретных  восприятий  немногочисленны.  Это 
предикативы видно, слышно и фразеологические сочетания не оставляло ощущение, 
обращать внимание, проявлять заботу и т.п. 
Все  указанные  неглагольные  слова  имеют  некоторые  оттенки  глагольных 
значений 
и, 
очевидно, 
поэтому 
способны 
присоединять 
придаточную 
изъяснительную часть с союзами что, чтобы и рядом союзных слов. 
Таким  образом,  анализ  неглагольных  слов  показывает,  что  наибольшее 
развитие  в  сложноподчиненных  изъяснительных  предложениях  получили  слова, 
которые  выражают  результаты  мыслительного  акта,  особенно  оценки,  и 
эмоционального состояния. Рассмотрим примеры: 
1. Хорошо, что перед его отъездом мы увиделись. 
2. Очень жаль, что пришлось отменить поход в театр. 
Все теоретические положения в статье сформулированы на основе знакомства 
с трудами Л.В. Щербы, В.В. Виноградова, Е.М. Галкиной-Федорук, Н.С. Поспелова, 
В.В.  Бабайцевой  и  др.  Лингвисты  считают,  что  семантика  мыслительной  и  речевой 
деятельности, восприятия, эмоционального состояния, развиваясь, вызывает к жизни 
новые  лексические  и  фразеологические  средства;  если  нет  глаголов,  в  системе 
русского  языка  создаются  фразеологические  сочетания,  предикативы,  заполняющие 
недостающие  звенья.  И, тем  не  менее,  все  новые  средства  выражения изъясняемых 
смыслов  соответствуют  семантике  соответствующих  глагольных  групп  и  поэтому 
могут быть квалифицированы как глагольные эквиваленты [1]. 
Основываясь  на  этой  точке  зрения,  можно  предположить,  что  квалификация 
предикативов  как  прилагательных  или  наречий  не  имеет  никакой  опоры  во 
внутриязыковых  соотношениях.  Слова  типа  понятно,  возможно,  ясно,  очевидно, 
плохо, видно, слышно, тихо и под., выступая в роли опорного слова для придаточной 
изъяснительной части, являются эквивалентами глаголов, обладают аналитическими 
средствами  выражения  времени  и  других  глагольных  категорий.  Поэтому 
обозначение их термином слова категории состояния или предикативы нам кажется 
правильным и соответствующим их синтаксической функции в предложении.  
Близость рассматриваемых слов к модальным словам обусловлена тем, что и 
здесь  предикативы  во  многом  уподобляются  глаголам.  Они  могут  утрачивать 
элементы  глагольной  семантики  подобно  безличным  глаголам  типа  считается, 
случается,  получается,  оказывается,  кажется,  значит,  которые  также  могут 
употребляться в роли модальных слов. Обратимся к примерам: 
1. Но это значит, что через несколько месяцев мы снова встретимся. 
2.  Получается,  что  его  точка  зрения  поддерживается  далеко  не  всеми 
присутствующими. 
3.  Мне иногда кажется, что прошлое не менее загадочно, чем будущее. 
 Таковы  основные  теоретические  положения,  с  опорой  на  которые 
осуществлялся нами отбор теоретического освещения темы.  Принципиально важно, 
что  теоретическую  информацию  мы  постарались  подтвердить  примерами, 
отобранными 
из 
произведения 
М.О. 
Ауэзова  «Путь  Абая».  Мы  исходили 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
263 
из  того,  что  анализ  языка  художественного  произведения  при    освоении 
лингвистической  теории  способствует  глубокому    пониманию  художественного 
текста  и  позитивно  влияет  на  совершенствование  речевых  навыков  студентов. 
Последовательность работы над темой определялась планом, предусматривающим: 
1) знакомство с историей вопроса о словах категории состояния; 
2)  характеристику  безлично-предикативных  слов  на  основе  семантического 
подхода; 
3) определение синтаксических особенностей слов категории состояния; 
4)  усвоение    способов  отграничения  их  от  омонимичных  форм  наречий  и 
прилагательных; 
5)  анализ  использования  данной  части  речи  в  тексте  художественного 
произведения.  
На  занятиях    дисциплины  «Абаеведение»  студенты-филологи  читают    на 
казахском  языке  замечательный  роман  М.О. Ауэзова  «Путь  Абая»  [2]  и   обращают  
внимание  на  разнообразие  способов,  используемых  автором  для  описания 
внутреннего состояния человека. На занятиях по современному русскому языку при 
усвоении темы «слова категории состояния» перед ними ставится проблемная задача:  
определить, с помощью каких  языковых средств описывается состояние человека в 
русском языке? Обращение к переводу произведения, сделанному  А. Никольской и 
Л.  Соболевым,  анализ  достаточного  количества  микротекстов    позволяют  выделить 
группу  слов,  по  форме  похожих  на  наречия,  но  отличающихся  от  них  своей 
синтаксической ролью. Так мы подходим к изучению такой части речи, о которой в 
школьных учебниках почти нет никаких сведений, – категории состояния.   
Главным отличительным признаком предикативов является их семантическая 
общность.  В  зависимости  от  того,  какое  состояние  они  выражают,  предикативы 
(слова категории состояния) делятся на следующие группы: 
1)  слова,  обозначающие  состояние  окружающей  среды,  обстановки:  темно, 
жарко,  пусто,  сыро,  бело  и  т.п.  Например:  Он  только  сейчас  заметил,  что  стало 
совсем темно. Слова этой группы обычно сочетаются лишь с обстоятельственными 
словами,  редко  –  с  дополнениями,  но  при  них  не  может  быть  дательного  падежа, 
обозначающего субъект. Например: Огонь запылал под казаном, в юрте стало  тепло 
и весело. 
2) слова, выражающие физическое состояние живых существ: тошно, больно, 
зябко, горько, холодно, дурно,  щекотно и т.п.  Например:  Абаю стало  душно в этой 
юрте. 
3)  слова,  выражающие  душевное  состояние  человека.    Например:  Ему  стало 
страшно за друга.  
4) слова, выражающие состояние временных и пространственных отношений: 
далеко, близко, глубоко, высоко, долго, широко, узко и т.п. Например: Но зимовья все 
кругом – тобыктинские, до чужих далеко...  
5)  слова,  выражающие  отрицательную  или  положительную  оценку  какого-
либо  состояния  или  действия.  Например:  Плохо,  что  они  не  участвуют  в  этом 
обсуждении с самого начала. 
6)  предикативы,  имеющие  модальное  значение:  надо,  нужно,  можно,  нельзя, 
возможно  (невозможно),  должно,  необходимо  и  т.п.  Например:      Нам  надо  только 
суметь подготовить к этому свой народ.   
7)  к  словам  предыдущей  группы  близки  языковые  единицы  с  модальным 
значением,  выражающие  проявление  чего-нибудь  в  достаточной,  по  определению 
говорящего,  мере,  обозначающие  необходимость 
прекращения 
действия: 
достаточно,  довольно,  полно,  хватит,  будет.  Например:  Хватит,  Дармен,  думай 
что говоришь ... 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
264 
8) отдельную группу составляют слова типа крышка, каюк, капут, конец и т.п., 
традиционно рассматриваемые в междометиях. В отличие от междометий эти слова, 
во-первых,  грамматически  связаны  с  другими  словами:  они  управляют  дательным 
падежом  субъекта  («ему  конец»),  сочетаются  с  обстоятельственными  словами, 
обозначающими  место,  время  («завтра  ему  крышка»),  во-вторых,  все  они 
обозначают  состояние  кого  (чего)-либо,  которое  как  бы  решает  его  судьбу. 
Например: Я  уже думал: ну, конец всему!  
Некоторые слова категории состояния, будучи многозначными, могут входить 
в несколько групп. Слова жарко, темно и другие входят в 1-ю и 3-ю группы. Слова 
хорошо, плохо (в тексте студентами обнаружено более 50 примеров) могут входить 
в 1,2,3,5-ю группы. 
  Как уже говорилось выше, особое внимание обращается на   отличительные 
характеристики  наречий  и  слов  категории  состояния,  обусловленные  не  только  их 
значением, но и грамматическими связями:  
1)  наречие  примыкает  к  глаголу,  а  слова  категории  состояния,  наоборот, 
подчиняют  себе глагол, инфинитив примыкает к ним;  
2)  наречие  обычно  не  управляет  дательным  субъекта,  а  для  категории 
состояния  характерно  управление  дательным  падежом,  обозначающим  лицо  (или 
предмет), находящееся в том или ином состоянии. 
Для анализа студентам предлагаются примеры:  1. Что бы он ни решил  – нам 
плохо не будет (кат.сост.). 2. Внешне Абай держался спокойно (наречие). 
Студенты  усваивают  и  такую  информацию:  переход  существительных  в 
категорию  состояния  сопровождается  не  только  изменением  их  лексического 
значения,  но  и  потерей  ими  грамматических  значений  –  значений  рода,  числа  и 
падежа.  При  этом  существительные  теряют  значение  предметности  и  начинают 
выражать  состояние.  Сравним,  например:  1.  Ему  пора  (кат.сост.)  подобрать  себе 
смену из своих же сыновей.  2. Была весенняя пора (сущ.). 
Далее  в  ходе  выполнения  аналитических  заданий  студенты  получают 
представление  об  отличительных  особенностях  степени  сравнения  слов  категории 
состояния.  Например:  Любимые  мои,  вот  я  поговорил  с  вами  –  и  душе  моей  стало 
легче.  Эти  формы  выступают  в  единственно  возможной  для  категории  состояния 
функции  главного  члена  безличных  предложений.  На  материале  работ  О.К. 
Кочиневой  [3;  4]  студенты  учатся  отличать  формы  сравнительной  степени  слов 
категории  состояния  от  омонимичных  форм  прилагательных  и  наречий,  исследуя 
такие примеры:  
1. Теперь все яснее становилось, что пела женщина.     
2. Взять хотя бы Амира: Какой певец для него выше Биржана?  
На  важность  взаимосвязи  изучения  лексики  и  грамматики  указывали  многие 
ученые  и  методисты.  Проведенные  нами  наблюдения  свидетельствуют,  что 
словарная работа, планируемая на каждом занятии,   проводится с опорой на знания 
студентов    по  морфологии,  морфемике,  словообразованию.  С  учетом  лексических 
характеристик организуются орфографические и орфоэпические упражнения. Таким 
образом,  принцип  организации  внутрипредметных  связей  лежит  в  основе  усвоения 
раздела  «Лексикология»,  он  остается  одним  из    приоритетных  и  при  дальнейшем 
усвоении  курса  русского  языка. Чтобы  убедиться  в  справедливости  данного  тезиса,  
обратимся  к  словам  категории  состояния  и  рассмотрим  изучение  такого 
лингвистического    материала,  который  может  быть  усвоен  только  при  условии 
интегрирования сведений из морфологии, синтаксиса и лексикологии.  Речь идет об 
учении  школьников  разграничению  омонимичных  форм    сравнительной  степени 
имен прилагательных, наречий и слов категории состояния. 
 Научить студентов различать указанные омоформы можно на синтаксическом 
материале,  но  обязательно  с  опорой  на 
знания 
по 
лексикологии 
и 

 
 
 
 
 
 
 
              
БҚМУ 
 
Хабаршысы  №4-2015ж.  
 
 
265 
морфологии.  Напомним,  что  предикативы  (и  их  степени  сравнения)  как  отдельная 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: