Рылыс академиясы
Жалпақ жапырақты ағаш тҧқымдастары сҥрегінің қҧрылымы
жүктеу/скачать 7,3 Mb. Pdf көрінісі
|
АҒАШТАНУ
| Жалпақ жапырақты ағаш тҧқымдастары сҥрегінің қҧрылымы.
Жалпақ жапырақты ағаш тұқымдастары сүрегі қылқан жапырақты ағаш тұқымдастарының сүрегіне қарағанда бірыңғай емес тәртіпте орналасқан негізгі анатомиялық элементтердің және олардың ӛтпелі пішіндерінің үлкен жиынтығынан тұрады. 1.11-суретте қарапайым сақиналы түтікшелі тұқымдас- тықтың (емен) сүрегінің кӛлемді сұлбасы кӛрсетілген, ал 1.12-суретте – шашыраңқы түтікшелі (қайыңның). Ӛткізгіштік қызметін жапырақты ағаш тұқымдастарында түтікшелер мен трахеидтер (кеуекті, сонымен қатар, талшықты); механикалық қызметті – либриформа талшығы және (немесе) паренхимді жасушаларды сақтайтын талшықты трахеидтер атқарады. Түтікшелер. Бұл анатомиялық элементтер діңнің айтарлықтай кӛп бӛлігін алып жатыр; әртүрлі тұқымдастықтарда олар 10-дан 55%-ға дейін ауытқиды. Түтікшелер (1.13, а-сурет) жіңішке қабырғадан және енді қуыстардан тұратын қысқа бӛлек жасушалардан – буындардан құралған ұзын тік түтікшелер түрінде болады. Сақиналы түтікшелі тұқымдастықтарда, Л.М. Перелыгиннің мәліметтері бойынша, ерте аймақта диаметрі 200...400 мкм, буындарының ұзындықтары 230...390 мкм болатын түтікшелер орналасқан; соңғы аймақта түтікшелер мен буындардың ӛлшемдері сәйкесінше 16...40 және 270...580 мкм. Бұл жасушаның тӛменгі және жоғарғы немесе қисық кесілген бүйірлік қабырғалары біртіндеп немесе толықтай бұзылады. Бұл кезде қарапайым (бір немесе екі дӛңгелек тесіктер) немесе сатылы (жарықтық тесіктер қатары) перфорациялар қалыптасады (1.13, б-сурет). Қысқа цилиндрлі немесе бӛшке тәрізді буындардан тұратын ірі түтікше- лерда перфорациялар қарапайым болады, олар кӛлденең қабырғаларда орналасады. Ұзын буындардан тұратын ұсақ түтікшелердің перфорациясы бүйірлік қабырғаларда орналасады және сатылы болып келеді. Кӛпшілік ағаш тұқымдастары үшін қарапайым перфорацияның болуы тән, кейбір тұқымдас- тықтарда (қайың, қандыағаш, шамшат) – тек сатылы перфорациялар болады. Шамшат пен шынар түтікшелерына екі типтің де перфорациялары ие. Кейбір тұқымдастықтарда (жӛке, үйеңкі және т.б.) түтікше қабырғалары спиральді жуандалуға ие. Түтікше қабырғаларында да кездесетін жиектелген қуыстар айқын тәртіппен орналасады. Олар жиі диагоналды қатарлар – кезекті тегістелу (1.13- сурет), сирек – қысқа горизонтальды қатарлар түзеді. Түтікшелерде жиектелген 28 қуыстар қылқан жапырақты ағаш тұқымдастарының трахеидтер қуыстарының аз ӛлшемдерімен және торустың жоқтығымен ерекшеленеді. Түтікшелер ӛздері арасында жиектелген қуыстар арқылы, ал жалғасқан паренхимдік клеткаларда жартылай жиектелген қуыстар арқылы хабарласады. 1.11-сурет. Шамшат сүрегінің микроскопиялық құрылымының сұлбасы (В.Е. Вихров бойынша): 1 – ірі түтікшелер; 2 – жылдық қабаттар; 3 – тар ӛзек сәулелері; 4 – либриформа; 5 – ұсақ түтікшелер; 6 – кең ӛзек сәулелері Түтікшелердің ақырғы және аралық байланыстарының арқасында бірыңғай кеңістікті тармақталған суӛткізгіш жүйелер құрылады. Осы жүйеден парен- химдік жасушаларға кӛлденең орналасқан жиектелген қуыстар арқылы енетін түтікшелер – тилла (грекше thyllis – ісіну) ӛшіріледі. Сүректенген қабықша- лардан тұратын жасушааралық бӛлшектер әдетте қараған, грек жаңғағы, шамшат, шаған және т.б. ядроларын қалыптастыру үрдісінде түтікшелерді толтырады. Кейде тилла шел қабықта да пайда болады. 29 1.12-сурет. Қайың сүрегінің микроскопиялық құрылымдық сұлбасы (В.Е. Вихров бойынша): 1 – талшықты трахеид; 2 – жылдық қабат; 3 – ӛзек сәулелері; 4 – түтікшелер Түтікшелі трахеидтер. Бұл элементтер қарапайым трахеид пен түтікше- лердің арасындағы ӛтпелі пішін болып табылады. Ӛздерінің пішіні, ӛлшемі, тесіктердің орналасуы бойынша және кейбір ағаш тұқымдастық-тарындағы бұрандалы жуандаулардың кездесуіне байланысты олар ұсақ түтікшелердің буындарына ұқсас келеді. Түтікшелі трахеидтер саны діңде салыстырмалы түрде аз болады. Либриформа талшықтары. Негізгі механикалық тін – либриформа – кӛптеген жапырақты ағаш тұқымдастарында сүрек діңінің кӛп бӛлігін алып жатыр. Әртүрлі ағаш тұқымдастарындағы либриформаның құрамы 35-тен 75% 30 дейін ауытқиды. Либриформа талшықтары (латыншадан аударғанда libri – жӛке, forma – түр) ұштары үшкірленген, қуыстары жіңішке және қабырғалары қатты, қарапайым саңылауды тесіктермен толтырылған, қарапайым созылыңқы паренхимді торлар түрінде болады (1.13, д-сурет). Тесіктер ұзын ӛске бұрыш- пен орналасқан, олардың саны кӛп емес. Талшықтардың ұштары жұмыр, тісті немесе тарамдалған болуы мүмкін. 1.13-сурет. Жалпақ жапырақты ағаш тұқымдастары сүрегінің негізгі анатомиялық элементтері: а – қарапайым перфорациялы буындардан және кезекті кеуектіліктен тұратын түтікше; б – сатылы перфорация; в – бұрандалы жуандау; г – түтікшедегі тилдар; д – либроформаның талшықтары; е – біркелкі емес ӛзек сәулелері (кӛктал); ж – сүрек паренхимасы тәжісінің бір бӛлігі; 1 – түтікше қабырғасы; 2 – тилдар; 3, 4 – сәйкесінше тік және жатық қалыптағы паренхима жасушалары Либриформа талшықтары (сүрек талшықтары) қылқан жапырақты ағаш тұқымдастарының механикалық элементтері – соңғы трахеидтерге қарағанда айтарлықтай кіші ӛлшемдерге ие. Олардың диаметрі 12...19 мкм, ұзындығы 1...1,3 мм. Либриформа талшықтарының қабырға қалыңдығы қатты тұқым- дастарда (қызылқайың, шамшат және т.б.) жұмсақтарға қарағанда (жӛке ағашы, кӛктал және т.б.) айтарлықтай жоғары. Талшықты трахеидтер. Бұл элементтер де либриформа талшықтары сияқты қалың қабырға мен кіші қуыстарға ие, алайда талшықты трахеидтердің тесіктері жұмырланған. Кейде жалпақ жапырақты ағаш тұқымдастарында желатинделген деп аталатын талшықтар кездеседі. Бұл талшықтардың құрамында ӛте аз мӛлшерде лигнині бар желатинделген қабаттары торлы қабырғаның ішкі қабатына S 3 жинақталуы мүмкін немесе оны толықтай ауыстырады, кейде екі қабатта кездеседі S 2 және S 3 (1.7-суретті қараңыз). 31 Паренхимді жасушалар. Қыста жапырақтарын түсіретін, отандық жапырақты ағаш тұқымдастарында қоректік заттар қорының кӛлемі (паренхимді жасушалардың) қылқан жапырақтыларға қарағанда кӛп. Паренхимді жасушалар сүрек діңінің кӛлемінің 8-ден 40% дейінгі бӛлігін алып жатыр. Олар кӛлденең бағытталған жасушалардан (ӛзек сәулелері) және тік бағытталған (ӛстік сүрек паренхимасы) жасушаларынан тұтас бір жүйені құрайды. Жалпақ жапырақты ағаш тұқымдастарының ені бойынша ӛзек сәулелері бірден (шаған) бірнеше ондаған жасуша қатарларына (енді емендер), ал биіктігі бойынша бірнеше қатардан (шамшат) бірнеше ондаған қатарға дейін немесе тіпті жүздеген қатарға дейін (емен) ие болады. Тангенциал қимада біркелкі (ені бойынша) ӛзек сәулелері тік жасушалардың тізбегі түрінде болады, ал кӛпқатарлылар – ұршық пішінге ие. Сәуле бойымен емес, кӛлденең бағытта созылған кейбір ағаш тұқымдастарының жоғарғы және тӛменгі қатарларының (шеткі) жасушалары тік қалыптағы деп аталады. (1.13, е-сурет); мұндай сәулелер әртүрлі атауларға ие болады (барлық жасушалар пішіні бойынша бірдей біртектілермен салыстырғанда). Кейбір жапырақты ағаш тұқымдастарында (қызылқайың, қандыағаш, шаттауық) осыған дейін айтылып кеткендей, бір біріне жақын тұрған жіңішке сәулелерден құралатын жалған енді ӛзек сәулелері кездеседі. Тропикалық және ортаңғы сызықтың (пісте ағашы) кейбір тұқымдас- тарында тас жолдары орналасқан, олар суда еритін полисахаридтер мен басқа да заттардан тұрады. Сүрек паренхимасы ӛзек сәулелерімен салыстырғанда айтарлықтай аз кӛлем алып тұрса да, кейбір ағаш тұқымдастарында олардың үлесіне сүректің жалпы кӛлемінің бірнеше пайызы тиесілі. Қарапайым тесікті жасушалардың тік қатарларынан тұратын сүрек паренхимасының тәждері (1.13, ж-сурет) жиі кездеседі. Желек жасушаларының қуыстары заттармен толтырылған. Ұршық тәрізді паренхималар сирек кездеседі (қайыңда, жӛке ағашында, қарағашта және т.б.). Ұршық тәрізді паренхимді жасушалардың қуысында әдетте заттар болмайды, сондықтан жіңішке қабырғалы либриформа талшықтарының ішінен және ірі қуысты трахеидтердің арасынан табу қиынға түседі. Кӛлденең қимада сүрек паренхимасының орналасу орындары әр түрлі болып келеді. Бірнеше ағаш тұқымдастарында ол түтікшелердің орналасуымен байланысты емес (мысалы, қайыңда, шамшатта, еменде), басқа ағаш түрлерінде (мысалы, шаған, құрма) паренхималар түтікшелердің жанында топталып орна- ласады. Сүректің микроскопиялық құрылымы бойынша, қолданыстағы анық- тағыштарды пайдалана отырып, сыртқы түрі бойынша анықтағанға қарағанда әлдеқайда дәлірек тұқымдастық түрін орнатуға болады. жүктеу/скачать 7,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|