Европа мен Ресейдегі шешендік өнер және зерттелуі

жұртшылық,  қоғам  құлақ  асса,  міне  сол  жерде,  сол  елде  ғана  дамиды.  Керісінше,  ақыл-

ойға, сөзге-тілге қысым жасалып, шек қойылған жерде ақыл-ойдың адамдары, ең алдымен 

ақындар мен шешендер қорғалап сөйлей алмайды, сөз өнері тоқырайды», - деген болатын. 

              

2.  Шын  мәнінде  орыс  шешендік  өнері  М.В.Ломоносовтан  басталады.  Оның 

«Шешендікке қысқаша басшылық» атты оқулығы бар. Ол «Шешендік дегеніміз - ғылым» 

деген  еңбегінде  шешендік  өнердің  рухани  қабілетпен,  ғылыммен,  еліктеумен,  мол 

біліммен,  шығармашылық  ізденіспен,  күшті  дауыс,  мықты  рухпен  біртұтас  екенін 

баяндаған. Шешен сөзі тыңдаушының сезіміне зор әсер етуі керек, даусы таза, сөзі анық 

болуы керек дейді. 

ХVШ-ХІХ  ғасырларда  орыс  зерттеушілерінің  шешендік  өнерге  байланысты  бірнеше 

еңбектері жарық көрді. Олар: 

- 

Ив. Степ. Рижский. «Риторика тәжірибелері» (1795); 

- 

Алекс. Фед. Мерзляков. «Қысқаша риторика»; 

- 

Алек.   Ив.   Галич.   «Прозалық   туындылардың   барлық   тектеріне   бағышталған 

шешендіктің теориясы»; 

- 

Ник. Фед. Кожанский. «Жеке риторика» (1832), «Жалпы риторика» (1854); 

- 

Мих. Мих. Сперанский. «Жоғары шешендіктің теориясы» (1844); 

- 

А.Ф.Кони. «Сот және саясат тақырыптарындағы шешендік», «Лекторға кеңес»; 

- 

П.С.Порохощиков. «Сот шешенінің өнері»; 

- 

В.Г.Белинский. «Риториканың мазмұны мен міндеттері» мақаласы т.б. 

Ресейде  

шешендіктану    арнайы    білім,    ғылым    саласы      XVII  ғасырдың  басында  ғана  тарай 

бастады.  Бірақ  бұл  ежелгі  орыстар  сөз  өнеріне  лайықты  тұрғыда        назар    мән   

бермеді      дегенді        аңғартпайды.        Қайта,  керісінше,    оларда  «доброречие»,   

«краснословие»  өте-мөте  жоғары   бағаланады.   Сан   алуан   мақал-мәтелдерде   орыс 

халқынын талай ғасырлар бойы қалыптасқан алуан қырлы өзіндік риторикалық этикасы 

көрініс тапқан. 

      

Шешендіктанудың  теориялық    мәселелері  алғаш  тізімге  ілігуі  1620  жылдың 

наурыз  айы  деп  көрсетілген.  Бұл  «Риторика»  атты  қолжазба  оқулықта  барынша  егжей-

тегжейлі  сипатталып  беріледі.  Осы  оқулықтың  зерттелу  нәтижелеріне  арнап  В.  А. 

Аннушкиннің  «Орыстың алғашқы «Риторикасы» 

Атты 

еңбегі 

жазылды  

     

Нәтижесінде  1620  жылғы  «Риториканың»  жеке  бір  авторлық  шығарма  емес,  латын 

басылымындағы «Риториканың» неміс тіліндегісінен  аудармасы   екендігі   дәлелді  тұрғыда  

нақты анықталды. «Риторика» екі кітаптан құралған: «Істі ойластыра жүйелеу туралы» 

және «Сөзді безендіру туралы»;  

Тек XVII ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың алғашқы жартысына таман ғана 

шешендік  өнер  туралы  жетекші  құралдар  пайда  бола  бастады.  Бұл  орайдағы  

оқулықтардың      сапынан      Софроний      Лихуданың      «О      силе  риторической»  /1698/, 

Михаил  Усачевтың  «Риторика»  /1699/,  Стефан  Яворскийдің  «Риторическая  луна»  /1710/ 

атты  еңбектерін  атауға  болады.  Бұған  қоса  көптеген  қолжазба  оқулықтар  тек  Мәскеу, 

Киевте ғана емес, сол сияқты Чернигов, Смоленск, Рязань секілді сандаған өзге қалаларда 

да  әзірленді.  Шешендіктанудың  әрбір  оқытушысы  өз  курсын  құрастырып,  даярлауы  тиіс 

болды.  Оқушылар  құттықтау  сөздер  құрастыруға  әзірленіп,  «Оқудың  пайдалылығы», 

«Жақсылық  сыйлаушылар»,  «Сана  мен  сезім»  туралы  т.б.  такырыптарға  «сөздер»,  уағыз-

насихаттар жазады. 

XVII 

ғасырдағы  шешендіктану  туралы  еңбектердің  арасынан  М.Усачевтың 

«Риторика» оқулығы ерекше аталды. Дегенмен де осы бағыттас еңбектерде әлі де шіркеулік 

шешендіктанудың әсерінің күштілігі айқын аңғарылды. 

Ресейдегі  шын  мәніндегі  шаршы  топ  алдындағы  сөз  сөйлеу  өнері  университеттік 

шешендіктің  дамуымен  байланысты.  Осы  жолда  Мәскеу университеті  мен  Ресей  Ғылым 

Академиясының  негізін  салушы  М.В.Ломоносов  (1711-1765)  шешуші  қадам  жасады.  Ол 

орыс тіліне өте күрделі реформа жасауға бағыт ұстанып, қазіргі орыс әдеби тілінің негізін 

Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе 

 

салды.  М.Ломоносов  «Шешендікке  қысқаша  басшылық»  атгы  еңбегін  жазып,  орыс 

шешендіктануының келешектегі даму бағдарламасын негіздеді. 

         

М.В.Ломоносовқа  сүйенсек,  шешенге  алдыңғы  кезекте  өткір  ой,  жады,  жұғымды 

дауыс, қалыпты тыныс, ұнамды сыртқы пошым, келбет және табиғи қабілет аса қажетті. 

М.Ломоносовтың  еңбегінде сөйленер  сөзді  4 бөлімнен   кұру ұсынылған. Олар: кіріспе, 

түсінік беру,  бекіту,    қорытынды.    Әрбір бөлімнің міндеттері  көрсетілген,  әрқайсысын 

қалай жүзеге асыру керектігі жөнінде кеңестер айтылады. 

Орыс шешендігінің дамуына ХІХ-ХХ ғ.ғ. басындағы шешен практиктер елеулі үлес 

қосты.  Шындығында,  бұл  кезде,  мәселен,  орыс  академиялық  шешендік  мектебінің,  не 

ұстанымдары, не өзіндік ерекшеліктері де теориялық тұрғыда сипатталған да, негізделген 

де  жоқ  еді.  Ресейдегі  осы  бағыттағы  шешендіктанудың  негізін  салушы  ретінде  Мәскеу 

университетінің  профессоры,  тарихшы  Т.Н.Грановский,  (1813-1855)  танылса,  бұл 

арнадағы  бірден-бір  белгілі  тұлғалар  қатарынан  В.О.Ключевский,  К.А.Тимирязев, 

Д.И.Менделеевтер аталады. 

Орыс  шешендіктану  тарихының  даму  бағыттары  бірі  -  XX  ғ.  басындағы  саяси 

шешендік формасының даму: В.И.Лениннің шешендік стилі және өзге де осы мектепті 

насихатшылары   С.М.Киров,   А.В.Луначарский   және   т.б-туралы  бірқатар  зерттеулер  

жасалды.      Біздіңше,      олардың  шешендік  мұрасын  оқып-үйрену  шешендікке  баулу 

бүгінгі  таңда  да  өзекті  әрі  пайдалы.  1918  жылы  Петр  атақты  ғалым  және  қоғам 

қайраткерлері В.Э.Мейерхольд, А.В.Луначарский,   Л.В.Щерба,  Н.А.Энгельгардт  және 

т.б.    катысуымен сөз өнері Институтының құрылуы шешендіктану теориясы дамуындағы 

жаңа құбылыс еді. 

 

[gl] 4-

апта. 

Қазақ шешендік өнерінің тарихынан. 

Дәріс жоспары: 

1.

 

Ежелгі түркі шешендігі. 

2.

 

Көне түркі шешендігі. 

3.

 

Орта ғасырлық түркі шешендігі. 

Дәріс  мақсаты:  Ежелгі  түркі  шешендігі  туралы  түсінік  беру,  көне  түркі  шешендігі  мен  

орта ғасырлық түркі шешендігі және көрнекті өкілдері туралы айту. 

Дәріс  мазмұны:  1)  Ежелгі  түркі  шешендігі  туралы  мәліметті  тек  аңыздардан  іздеуге 

болады.  Өмірде  болған,  кейін  аңыз  кейіпкерлеріне  айналған  тарихи  тұлғалар  скифтерде 

көп  болған.  Олар  туралы  скифтер  арасында  аңыз  бен  жырлар  кең  тараған.  Олардың 

көпшілігі ел қорғаған ерлер туралы болып келеді. Солардың бірі - Африасаб. Африасабты 

М.Қашқари  сөздігінде  Алып  Ер  Тоңға  деп  атаған.  Тоңғаның  ерлігін  баяндайтын  аңыз-

жырлар кеңінен жеткен.   

 

Ежелгі түркі шешендерінің қатарында б.д.д. 620-555 жж. өмір сүрген Анахарсисті 

(Анақарыс)  айтамыз.  Ол  туралы  Платон  еңбектерінде  айтылады:  онда  Анақарыстың 

аңызға айналған тұлға екендігі, Грецияға келгенде Солонның ықпалымен философиямен 

шұғылданғанын айтады. Геродот пен Страбон  да шешен Анақарысты  «жеті ғұламаның 

бірі»  деп  мойындаған.  Бірақ  оның  өмірі  туралы  деректер  сақталмаған.  Анақарыс  скиф 

хандары  тұқымынан,  шешесі  -  грек  қызы.  Сөз  өнерін  жетік  меңгеріп,  билер  кеңесіне 

қатысып,  билік  айтқан.  Философиялық,  тарихи  еңбектерді  көп  оқып,  білімін  кеңейткен. 

Скифтердің  тұрмыс-тіршілігіне  өзгеріс  енгізбек  боп,  элладалықтардың  мемлекеттік 

құрылымы мен заңдар арқылы басқару жүйесін зерттейді. Осы мақсатпен Солонды іздеп, 

Афинаға  келеді.  Сол  дәуірдің  сипатына  қарай  Цицерон:  «Адамды  ең  жоғары  құрметке 

жеткізетін екі өнер бар: бірі - жақсы қолбасшылык өнер, екіншісі - шешендік өнер», - десе, 

Анақарыс  осы  екі  өнерді  де  жақсы  меңгерді.  Грекияға  келген  Анақарыс  Солонмен 

достасады,  сөз  жарыстырып,  өнер  үйренеді.  екеуінің  достығы  өле-өлгенше  жалғасады. 

Анақарыстан  қалған  нақыл  сөздер  көп  (Олимпиада  туралы,  «кеменің  қалыңдығы  төрт 

елі»,  «Ең  қауіпсіз  кеме  -  жағаға  қайырлап  калған  кеме»,  «Базар  -  алаяқтар  мен 

Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе 

 

алыпсатарларға бөлінген орын», «Адам бойындағы ең жақсы нәрсе де, ең жаман нәрсе де - 

тіл», «Татымсыз мың достан татымды бір дос артық» т.б.).  

 

Скифтерде  жауынгерлігімен  қатар  ділмар  шешендігімен  аңызға  айналғандардың 

бірі  -  Томирис  (Тұмар)  патша  (б.д.д.  570-520).  Ол  әйгілі  скиф  көсемі  Ишпакайдың 

тұқымынан, Спаргапип патшаның қызы. Томиристің шешендігі қиын кезеңдерде халқына 

қарата айтылған сөздері мен өзін әйелсініп алдаусыратқан жауына берген жауаптарынан 

көрінеді.  Сақ  елінің  асыл  сөзді  жауына  семсер  еткен,  халқының  намыс-жігерін  жанып 

ұшқын-от  еткен  дана  көсемдердің  қатарында  скиф  патшасы  Иденбарыс  (Иденфисс),  сақ 

аруы Зарина, Атей патша, Тамыр би т.б. айтуға болады. 

          

Ғұндардың  мықты  ел  болған  кезі  б.д.д.  ІV-ІІІ  ғғ.  Олардың  бар  өмірі  Қытаймен 

соғысумен  өтеді.  Тұманның  ұлы  Мөде  хан  да  осындай  намысты  ер,  шешен  болған. 

Мұндай тарихи тұлғалардың ерлік істері мен даналық сөздері аңыз әңгіме түрінде жетті. 

Кейбірі тарихи деректерде кездеседі, Көне дәуірдегі шешендік сөздер, жырлар, аңыздар, 

жоқтаулар  т.б  түрінде  жеткен.  Осылайша  аталған  кезеңнің  шешендік  сөздері  біздің 

заманымызға  дейінгі  сақ,  үйсін,  қаңлы  дәуірлерінде  туған  мәдени  дәстүрлер  негізінде 

дамыған. 

        

Қазақ халқының басынан кешкен қоғамдық дәуірлер оның әдебиетіне, мәдениетіне із 

қалдырып  отырды.  Түркі  халықтарына  ортақ  көне  түркі  ескерткіштері  -  Орхон-Енесей 

ескерткіштері, «Қорқыт», «Оғыз-нама» сияқты жәдігерліктерде де шешендік сөз орамдары 

мол  кездеседі.  Түркі  қағанатының  құлап,  Қытай  империясының  бодандығындағы  кезін 

қайғырып, шешендік жоқтау етіп жазды. «Мемлекетті халық едім, мемлекетім енді кәні? 

Кімге  мемлекет  құрамын?»,  «Қағанды  халық  едім,  қағаным  кәні?  Қай  қағанға  ісімді, 

күшімді берермін?» т.б. 

      

Иолық

 

тегін  қағанаттың  жеңілу  себептерін  түсіндіріп,  бірыңғай  мүшелердің  көп 

қатарлы  тізбегін  құрып,  қайталаулар  арқылы  сөйлемді  аяқтап  отырады.  Шешендіктің 

мұндай  тәсілінде,  үдемелі  сипаттағы  сөйлеу  стилінде,  бір  жағынан,  ауызбіршіліктің 

жоқтығына  ашу-ыза  жатса,  екінші  жағынан,  сол  арқылы  болашақ  ұрпақты  бірлікке 

шақыру идеясы жатыр. 

      

Күлтегін ескерткішіндегі шешен сөйлеу тәсілдерінің бірі - арнау, оның ішінде зарлай 

арнау,  сұрай  арнау.  Орхон  ескерткіштері  жанры  жағынан  да  поэзиядан  гөрі  шешендік 

сөзге  жақын  келеді.  Шешендік  сөздерде  өлең  тармағындағыдай  біркелкі  өлшем  бола 

бермейді. 

        

Көне  түріктің  шешендігін  танытар  жырлар  қатарына  «Манас»  пен  «Қорқыт  ата» 

жырлары  жатады.  Оларда  әдет-ғұрып  жырлары  мол  кездеседі.  Солардың  бірі  -  жоқтау, 

шешен  сөйлеудің  ескі  түрі.  «Манаста»  шешен  тілмен  баяндалған  тұстар  өте  көп,  олар  - 

астың  өту  барысы,  ат  шабыс,  күрес,  жамбы  ату,  табақ  тарту,  батырларды  мінездеу  т.б. 

Бәрінде де шешендіктің негізгі белгілері көрінеді: ауыспалы, айшықты сөз қолданыстар, 

тапқыр  теңеулер  мен  астарлы  баламалар,  риторикалық  сұрақтар,  символ,  дамыту, 

гипербола,  аллитерациялық-ассонанстық  ұйқастар,  кайталаулар  т.б.  Әсіресе,  жырда 

дыбыстардың үндестігіне ерекше назар аударылған. 

       

«Қорқыт ата» жырлары Қорқыт атынан айтылады. Қорқыт - Сырдария өлкесін қоныс 

еткен,  оғыз-қыпшақ  тайпасынан  шыққан  данышпан-философ,  ақылшы-батагөй,  сәуегей-

шешен  кісі  болған.  Қорқыт  айтқан  даналық,  ойшылдық,  жыраулық  өсиеттер  - 

шешендіктің  қайнар  көздері  «Қорқыт  айтты»  дейтін  сәуегейлік  сөздер  қазіргі  қазақ 

мақалдарының түпкі негізі болып табылады. 

       

Мысалы,  «Тәкаппар  адамды  тәңірі  сүймейді»,  «Күлді  канша  үйгенмен  төбе  болмас, 

ежелгі жау ел болмас», «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым көрмеген ұл 

жаман», т.б. 

       

Берлин  кітапханасында  сақталған  Қорқыттың  тақпақ  сөздерінің  жалпы  саны  400-ге 

таяу. Мұнда Қорқыттың замандас 366 алып, 24 би, 32 билікті ел билеуші туралы нақыл 

сөздер  орын  алған.  Қорқыт  шешендігінің  белгілі  дәрежеде  қазақ  шешендігінің  арғы 

бастауы саналатын көне түркі шешендігін дамытудағы үлесі бар. 

Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе 

 

3. Орта ғасырлық түркі шешендігі. 

       

Қазақ  халқының  тарихына  қатысты  орта  ғасырлық  тарихи  мұралар  қазақ  шешендік 

өнерінің  қалыптасуында  елеулі  роль  атқарды.  Орта  ғасырларда  өмір  сүрген  ғұламалар 

жан-жақты  энциклопедист  ғалымдар,  философтар  болуымен  қатар,  тіл  өнерін  жетік 

меңгерген дарынды шешендер болғаны мәлім. 

       

Әбу  Насыр  әл-Фараби  өз  заманында  аса  білімді,  шешен  тілді  ақын  болған.  Фараби 

өлеңдерін оқи отырып, ақынның ұшқыр ойын, шалқар шабытын, шешен тілін танимыз. 

       

Орта  ғасырдағы  түркі  шешендігіне  қатысты  шығармалардың  қатарына 

Ж.Баласағұнның  «Құтты  білігі»  мен  М.Қашқаридың  «Диуани  лұғат-ат-түрік»  атты 

сөздігін  жатқызуға  болады.  «Құтты  біліктің»  көп  жері  сұрақ-жауап  түрінде  жазылған. 

Автор тіл мәдениетінің қарапайым шарттарын тілге тиек етеді. Хан-хакімдер қалай сөйлеу 

керек, ел алдында өздерін қалай ұстағандары жөн? Бұқара халықпен қалай тілдесу керек? 

т.б. жайлы таратып жырлаған. Сөз өнері, шешендік дәріптеліп, 7, 11, 22-тарауларда дұрыс 

сөйлей білу - адамның негізгі қасиеті екенін айтады, сөйлеу өнерін көзі мәңгі бітелмейтін 

бұлаққа теңейді. «Аз сөйлесең де, аңдап сөйле», «Жақсы болғың келсе, жаман сөз айтпа», 

«Он мың сөзді он сөзбен шеш», «Өлмей өмір сүре білгің келсе, артыңа жақсы іс пен дана 

сөз  қалдыр»,  т.б.  Ж.Баласағұн  сөйлеу  өнеріне  байланысты  ойларында  сөз  өнеріне  адам 

бірден  жетілмейді,  үздіксіз  тәжірибеден,  тынбай  оқып-үйрену  арқылы  меңгеретінін 

айтады. 

          

А.Яссауи де алғыр ойлы, шешен адам болған. Оның «Диуани хикмат» жинағының 

тілі түсінуге жеңіл, ұғымды, шешендікке құрылған уағыз-өсиеттерден тұрады. Яссауидің 

өзі  де  құдай,  құран,  пайғамбар,  сахабалар  туралы  жэне  өмір-тірлік  жайында  құтпаға 

жиналғандарға  өлең  аралас  шешен  сөздермен  уағыз  айтып,  жұртты  аузына  каратқан. 

Мұның өзі Қарахан мемлекеті кезінде дәуірлеген мұсылманшылық идея әлсірей бастаған 

шақта  өте  маңызды  еді.  Бұл  кезде  араб  халифатын  батыста  Еуропа  әмірлері,  шығыста 

қытай, парсы, түрік, кейін монғол билеушілері өз ықпалына алады да, мұсылмандық идея 

тұйыққа  тіреліп,  мистика  сарыны  күшейе  түскен  еді.  Осындай  қоғамдық  салада  Яссауи 

оқуының өзіндік орны болды. Ол бұрынғы қағидаларға кейбір өзгерістер енгізді. 

      

Орта  ғасырдағы  түркі  шешендігін  сөз  еткенде  А.Иүгнеки  есімін  айтпай  кетуге 

болмайды.  Оның  «Хибат-ул-Хақайық»  («Шындық  сыйы»)  шығармасының  5-8 

тарауларында ғылым, адамгершілік, әділеттілік, ақыл-парасаттылық туралы айтылады. Тіл 

туралы  қағидаларға  тоқталады:  тіліңе  сақ  болып,  орынсыз  сөз  айтпа,  ешкімді  ретсіз 

тілдеме, дос-жаранмен тату бол дейді. Оның ақыл-кеңестері адамгершілікке үндейді. 

        

Қазақ  шешендік  сөзін  зерттеушілер  Ж.  Баласағүн,  А.  Яссауи,  А.  Иүгнекилердің 

даналық  сөздерін  дидактикалық  сарындағы  шығармаларға  жатқызады.  Дидактикалык 

туындылардың  негізгі  міндеті  -  философиялық,  моральдық,  этикалық  және  діни 

идеяларды  көпшілікке  уағыздау,  насихаттау,  ғибрат  айту  арқылы  жеткізу  болып 

табылады. 

       

Хорезмидің  «Мұхаббат-намасы»,  С.Сараидің,  Құтыптың  нақыл  сөздері  де 

шешендіктің көркем үлгілері болып табылады. 

       

Орта  ғасырдағы  түркі  шешендігіне  көне  әдеби  мұра  «Алтын  шежіреден»  де  көп 

мысалдар  табуға  болады.  Мұнда  ақылды  сөз  айтарда  кім  болса  да  өлеңмен  сөйлейді. 

Мұның  өзі  сөйлеудің  сол  кезде  екі  түрлі  болғандығын  көрсетеді,  бірі  -  әншейін  сөйлеу, 

екіншісі - шешенсіп сөйлеу, шешенсіп сөйлеуде өлеңмен жеткізу сол кезде (XII ғ.) норма 

болғанға  ұқсайды.  «Алтын  шежіреде»  кейін  қазақ  халқының  кұрамына  енген  көне 

тайпалардың  тарихы  Шыңғыс  хан  өмірімен  байланыстырыла  әңгімеленеді.  Шешендік 

өнер  қаулап  дамыған  ХVП-ХVІП  ғғ.  би-шешендердің  ұлағатты  сөздерінің  бастауы 

жұмбақтап сөйлеу үрдісі, сөз саптау тәсілі сол «Алтын шежіреде» жақсы көрінеді. 

 

[gl] 5-

апта. 

Билер шешендігі. 

Дәріс жоспары: 

1.

 

Билер шешендігінің шығуы. 

Ф УТ 703-05-12. Учебно-методический комплекс дисциплины. СМК УТ. Издание второе 

 

2.

 

Билер шешендігі туралы ғалымдар еңбектеріне шолу. 

Дәріс мақсаты:          Қазақ шешендік өнерінің ең бір қомақты да құнарлы саласы - билер 

шешендігі  туралы  айтып  түсіндіру,  зерттеушілер  еңбектеріндегі  билер  шешендігінің 

тарихын баяндау. 

Дәріс мазмұны:         Қазақ шешендік өнерінің ең бір қомақты да құнарлы саласы - билер 

шешендігі.  Бұл  -  біршама  толық  зерттелген  сала.  Шешен  билер  -  мемлекет  ісіне,  халық 

тағдырына  араласып,  ұлт  тәуелсіздігі  мен  ел  болашағы үшін  ауыздыға  сөз,  аяқтыға  жол 

бермеген,  демократияның  жандануына  атсалысқан  тарихи  тұлғалар,  мемлекет 

қайраткерлері. Шешендік өнердің әлеуметтік, саяси мәні билер сөзінен анық байқалады. 

Кезінде шешендік сөздерді кейде билер сөзі деп келуіміздің өзі осыдан. Себебі, шешендік 

сөздердің көбі билер айтысы, билер шешімі үстінде туып отырған. 

         

Би  -  халықтың  көкейіндегісін  айтқан,  көкірегіндегісін  жарыққа  шығарған  шырағы, 

әділет жақтаушысы. Би өз тұғырына топты жарып, таразы басын тең ұстап, қара қылды 

қақ жаратын әділ төрелігімен, асқан көрегендігімен, салиқалы сабырлылығымен жеткен. 

Би - табиғи дарын, көреген көсем, кызыл тілінен бал тамған шешен. Оның мысалы - Төле 

би, Әйтеке би, Қазыбек би, Малайсары би, Сырым, т.б. Олар шешендігімен қоса ел басына 

күн туғанда қолға найза алған батырлар болған. 

          

Билер  туралы  ертеден  жеткен  жазба  деректер  болмағанмен,  Т.Жұртбаев, 

Н.Мыңжани  еңбектерінде  болжамдар  айтылады.  Т.Жұртбаев  Күнби  атауын  күнге 

табынушы  елдің  ел  атасы,  биі  болған  дейді.  Ш.Уәлиханов  «Ежелгі  халықтық  үлгідегі 

билер соты» деген мақаласында би атағы «сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік 

өнерін терең меңгерген қазаққа ғана» берілгенін айтады. 

      

Шешендігін  дәлелдеуді  керек  етпейтін,  халық  арасында  сөздері  кең  тараған 

шешендерге Едіге би, Аяз би, Жиренше шешен, Мөңке би, Сырым, Есет, т.б. жатады. ХШ-

XIX 

ғасырлар  арасында  өмір  сүрген  би-шешендерден  зерттеушілердің  қаламына 

іліккендерінің саны 150-ден асады. 

       

Жүздер мен ұлыстар арасындағы тартыстар билер кеңесінде, үш жүзге абыройлы да 

әділетті  Төле,  Қазыбек,  Әйтеке  т.б.  билердің  қатысуымен  шешіліп  отырған.  Мұндай  ірі 

тұлғалар  Демосфен  айтқандай  «Мемлекеттің  бүтіндігіне  қандай  болмасын  қатер  төнген 

және халқы дұшпанмен күрес жүргізуге тура келген жағдайда, міне, нақ осындай жерде 

нағыз ақылды және арлы азамат керек» деген сөзінің растығын дәлелдейтін би-шешендер 

болған. 

жүктеу/скачать 0,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: