С. А. Жиренов Бас редактордың орынбасары

 
11 
(не  жасап  жатырсың?),  дийұана  (диуана),  барат,  келет,    бошы  (болшы), 
боп  жатыр  (болып  жатыр),  кеп  жатыр  (келіп  жатыр),  өтө-мөте  (өте-
мөте), өтүрікші, жарайма (жарайды ма?) и др. 
 Нельзя  не  отметить  и  явные  нарушения  орфографических  правил, 
которые  допускают  участники  соцсетей  в  ходе  общения.    Многие 
неправильно пишут слова,  »как читается слово, так и пишут», а точнее, при 
письме в большинстве случаев опираются на принципы фонетики. Например, 
Ұмұтып  кеттиппин.  Кеширши;      Дүниөге    келген  күнин  кашан 
еди?????????????? и др. 
     В  электронной  почте  часто  встречаются  жаргоны,  диалектизмы, 
варваризмы,  являющиеся  главными  элементами  разговорной  речи, 
вследствие      неподготовленности,  спонтанности  речи.    В  вышеуказанном 
тексте-  полилоге  часто  используются  жаргоны  типа,    мамбет  (отсталый 
человек),  гламурно  (модный).  Варваризмы  в  больших  количествах 
встречаются в названиях объектов в языке интернета, в области шоу-бизнеса, 
рекламы и услуг.  Например, Ислам дінінде вооообще жок ко!; Ол супермен 
ғой!.  Гламурно  все  таки,  ия.    Мен  саган  звооондаган  едим  жоксин  гой. 
Конешно мен ренжимин саган. Ойланшы осыган. Дурыстап.  
 Часто 
встречается  явление  редукции,  являющийся  основным 
элементом  разговорной  речи.  Например,  Bargo  kazir  ol  joiip  bara  jatir;  tipa 
jyldyzdargo

; Мейрамбек аганын али де ауырып жирген кези го деймин ??? 
Здесь  слово  бар  ғой    дано  в  сокращенном  виде    барғо.  По  этим  примерам 
можно заметить, что разговорный язык и язык интернета близки. 
     Последние  орфографические  искажения  слов  в    интернет 
сообщениях    называют  «языком  албан»,  «креатифф»,  «эрративный  язык», 
«язык  аффов»,  «язык  падонкафов»,  «языком  превед»,  «языком  неографов», 
«языком ОРФО-арт». Они образовали особый вид сетевых сленгов и заняли  
свое  место  в  лексическом  ряду  языка.  Каждое  использованное  слово  или 
реплика    называется  эрратив  (с  лат.  языка      errare  –    ошибаться,  т.е.  слова 
или  реплики,  которые  специально  искажаются  и  делаются  ошибки  людьми, 
которые обычно соблюдают литературные нормы).     
  Эрративы,  встречающиеся  в  языке  можно  разделить  на  два  уровня.  
Эрративы  первого  уровня  формируют  устную  разговорную  форму,  но 
искажают нормы письменного языка.  Эрративы второго уровня - это слова, 
реплики  используемые  на  первом  уровне,  но  сильно  искаженные  и 
труднопроизносимые.  Например,  «кросавчег»,  который  совершенно  не 
соответствует  норме  слова  «красавчик».  Так  появляется  эрратив 
«красафчек». 
  В свою  очередь,    если  слова  будут  постоянно  искажаться,  то  в  языке 
сформируются  непонятные  человечеству,  образованным,  грамотным  людям 
искаженные слова. Такой вид письма называется «падонки» и включаются в 
ряды  «креатифф».  Частое  использование  «креатиффов»  не  только  интернет 
пользователями,  но  и    распространение  их  в  коммуникационном 
пространстве  в  целом,  может  привести  к  образованию  «падонковской 
субкультуры».  

 
12 
  Еще  одним  отличительным  признаком,  отличительной  формой 
электронной  коммуникации  является  наличие  в  больших  количествах 
компьютерных  сленгов.  Кроме  сленгов  во  время  интернет  общения  часто 
используются    грубые  непристойные  слова  и  неприличные  афоризмы.  Во 
время экспериментального  опроса было выявлено, что 22 процента интернет 
пользователей  никогда  не  используют  неприличных  слов,  а  24  процента 
постоянно  допускают  такие  фривольности,  но  не  в  открытой  форме,  а 
заменив некоторые буквы символами. 63 процента респондентов, сидящих в 
соцсетях,    считают  использование  циничных,  непристойных  слов  «модой», 
«необходимостью», «без этого в интернете тебя никто не  поймет».  
  Так  как  информация  в  электронных  сетях  передается  в  письменной 
форме, то письменный гипертекст, по техническим причинам,  претерпевает 
различные  изменения  и  в  нем  часто  используется  языковые  единицы, 
свойственные  разговорной  речи.    Таким  образом  письменная  речь 
синтезируется.  
В соцсетях  эмоции,  сокращения,  языковые единицы передаются по-
разному: применяются редукции, известные обоим коммуникантам обороты 
слов сокращаются,  передаются в краткой форме.  Из этого можно заключить, 
что язык интернета и устная речь взаимосвязаны. Мысалы,  мен барамын, сен 
барасын  ба?;    Ин-еттен  окыдын  ба?;  компь-пен  жұмыс  істеп 
отырғанда......    В  первом  примере,  слова,  известные  обоим  коммуникантам 
сокращены.  А  во  втором  и  в  третьем  случаях  в  отдельных  словах 
использованы первый  и последний слоги, а или же только первый слог.    
   И  в  заключение:  в  чатах  и  в  агентах  часто  пишут,  не  учитывая 
лингвистические  законы  языка  или  же  искажают  слова.        Это    является  не 
только  показателем  уровня  владения  языком  языковой  личностью,  но  и 
показателем его патриотизма,  его уважение к языку. Если оставить все как 
есть,  то  в  сознании  подрастающего  поколения  может  образоваться 
«правильный  графический  портрет»  слова  и  «неправильный  графический 
портрет»  слова,    что  нанесет  урон    государственному  языку  и  может 
привести к безграмотности.    В связи с этим, мы считаем, чтобы сохранить и 
укрепить статус государственного языка,   необходимо, чтобы  средний класс 
и  элита  отнеслись  с  большой  ответственностью  к  языковой  культуре  и 
культуре речи. 
 
Резюме 
Мақалада  қазақ  интернет  кеңістігіндегі  сөз  мәдениеті    проблемасы 
қарастырылады.    Желі  коммуникациясында  сөз  мәдениеті  нормаларының 
бұзылу  себептері    көрсетіліп,      интернеттегі    тілдік  жаңартпалар  сөз 
болады.  
  
 
 
 
 

 
13 
ӘОЖ 81´33 
 
ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ТІЛДІҢ ТАРИХЫ МЕН ДАМУ ҮДЕРІСІ 
 
Әмірбекова А.Б. - Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университетінің аға оқытушысы, 
филология ғылымдарының кандидаты 
(Қазақстан, Алматы) 
 
Аннотация.  На  сегодняшней  международной  арене  наблюдается 
тенденция  усиления  и  укрепления  влияния  страны  во  всемирной 
политической  и  экономической  жизни;  этот  факт  отражается  и  на 
дипломатическом  языке,  который  уже  занял  весьма  значительное  место  в 
современном  мире  и  стал  общепризнанным  средством  международного 
общения. Владение официально-деловым языком с учетом социокультурного 
фактора является сегодня необходимым условием для плодотворного диалога 
дипломатов.  Изучение  языка  дипломатии  показывает,  что  проблема 
составления  дипломатических  документов  разработана  еще  недостаточно  и 
это  негативно  отражается  на  практической  деятельности  дипломатов, 
связанной  с  составлением  дипломатических  документов,  и  на  практике 
преподавания.  Малоизученность  этой  проблемы  подтверждается,  прежде 
всего,  тем,  что  до  сих  пор  вопрос  о  языке  дипломатии  в  казахской  научной 
традиции  довольно  четко  не  рассматривался.  Цель  статьи  заключается  в 
разработке  и  формировании  у  будущих  дипломатов  навыков  и  умения 
составлять  дипломатические  документы  и  объективного  понимания 
казахской  дипломатической  речи.  Наблюдения  над  особенностями  речи  в 
официально-деловой сфере позволяют сделать следующие выводы: 
Необходимо 
учитывать 
национально-культурную 
специфику 
и 
соблюдать  международные  и  национальные  традиции  в этикетном плане. 
Например,  в  дипломатической  речи  в  официальных  беседах,  на  пресс-
конференциях требуется определенная торжественность и строгость. 
Ключевые  слова:  Дипломатия,  язык  дипломатии,  международное 
отношение, переговоры, языковой этикет, посол, договор. 
Аңдатпа.  Тіл  әлемінің    жаһандық  үрдісте  дамуы  саясат,  дипломатия, 
экономика  салаларында  еркін  қарым-қатынас  жасауға  жол  ашты.  Осыған 
орай бүгінгі күні халықаралық қатынас тілін жетілдіру қажеттілігі туындады. 
Әлеуметтік-мәдени  факторды  ескере  отырып,  ресми-іскери  тілді  меңгеру 
дипломат  сұхбатының  нәтижелі  болуының  алғышарттары  ретінде 
қалыптасып  келеді.  Дипломатиялық  тілді  игеру  барысында  осы  күнге  дейін 
дипломатиялық  құжаттарды  рәсімдеудегі  бірізділік  пен  жүйеліліктің  жоқ 
екенін аңғаруға болады. Сондықтан бұл мақала дипломатиялық құжаттардың 
рәсімделу тәртібі мен оны оқытудың жолдары, тәжірибесі туралы баяндайды. 
Әлемдік  тіл  білімінде  дипломатия  тілінің  зерттелуіндегі  тәжірибелер  қазақ 
дипломатиялық  тілін  зерттеуде  кеңінен  қолданылмағаны  байқалады.  Ендігі 
кезде ұлттық төл тілімізді саяси-дипломатиялық байланыс жасау мақсатында 

 
14 
жетілдіруіміз  керек.  Тек  бүгінгі  күні  қазақтың  саяси-дипломатиялық  тілін  
қоғам  дамуына  сай  жетілдіріп,  қолданысқа  енгізу  қажет.    Мақаланың 
мақсаты  болашақ  дипломаттық  іскери  құжаттарды  дұрыс  рәсімдей  алып, 
қазақ  дипломатиялық  сөйленісін  нақты  түсіне  білу  дағдысына  бейімдеу.  
Дипломатиялық  қызметтегі  іскери-ресми  құжаттардың  орындалуын 
қадағалай  келгенде  мынадай  қорытынды  шығаруға  болады:  дипломатияоық 
қызметтері  ұлттық-мәдени  ерекшеліктер  ескерілуі  тиіс  және  ұлттық 
дәстүрлдер  этикет  деңгейінде  сақталуы  керек.  Сондай-ақ  ресми  сұхбат, 
баспасөз  конференциясы  кезіндегі  дипломатиялық  қатынаста  қатаңдық  пен 
салтанаттылық талап етіледі.  
Тірек  сөз:  дипломатия,  дипломатия  тілі,  халықаралық  қатынас, 
келіссөздер, тілдік этикет, келісімшарт 
Аbstract. At today's international trend reinforce and strengthen the country's 
influence  in  the  global  political  and  economic  life.  This  fact  is  reflected  in  the 
language  of  diplomacy,  which  has  already  taken  a  very  important  place  in  the 
modern  world  and  became  a  recognized  means  of  international  communication. 
Possession  of  the  official  business  language,  taking  into  account  socio-cultural 
factor  is  today  a  prerequisite  for  a  fruitful  dialogue  diplomats.  Learning  the 
language  of  diplomacy  shows  that  the  problem  compilation  of  diplomatic 
documents  still  insufficiently  developed  and  this  has  a  negative  impact  on  the 
practice of diplomats associated with the preparation of diplomatic documents, and 
practice  teaching.  Byway  of  this  problem  is  confirmed,  especially  those  that  still 
question the language of diplomacy in the Kazakh scientific tradition quite clearly 
not considered. The purpose of the paper is the development and shaping the future 
diplomats  skills  and  ability  to  make  diplomatic  documents  and  objective 
understanding  of  the  Kazakh  diplomatic  speech.  Observations  on  the 
characteristics  of  speech  in  official  business  sphere  to  the  following  conclusions: 
Must  take  into  account  cultural  identity  and  to  comply  with  international  and 
national traditions in terms of etiquette. For example, in a speech to the diplomatic 
official talks, press conferences, a certain solemnity and severity. 
Keywords:  Diplomacy,  the  language  of  diplomacy,  international  relations, 
negotiations, linguistic etiquette, ambassador,  contract 
 
Дипломатиялық тіл – халықаралық қатынастар  мен актілерге арналған 
ресми  тіл.  Әрбір  мемлекет  дипломатиялық  келіссөз  барысында  бір-бірімен 
өзінің  мемлекеттік  тілінде  тілдесуге,  қарым-қатынас  жасауға  құқылы.  Бірақ 
дипломатиялық  тіл  тарихынан  белгілі  болғандай,  ежелде  сәтті,  оңтайлы 
тілдік  қатынас  орната  алмау  себебінен,  яғни  екі  мемлекеттің  тілдерін  өзара 
түсініспеу  салдарынан  мынадай  дипломатиялық  қарым-қатынастар  да 
болғаны  анықталды.  Екі  мемлекет  үшін  де  тиімді  болатын  екі  жақты 
келісімшарт    жасалып,  оған  тілдеспестен  үнсіз  келісу  –  халықаралық 
қатынастың  ең  ұтымды  жолы  саналып  отырған.  Мәдениет,  тіл,  өркениет 
дамыған сайын, ауызша және жазбаша дипломатиялық келіссөздер қалыптаса 
бастады,  тіпті  олардың  түрлі  ресми  қолданыстары  туындады.  Келіссөздер 
үнемі  екіжақты  бейбіт  түсінісумен  ғана  емес,  кейде  түсініспеушілік 

 
15 
нәтижелері  де  орын  алды.  Осы  түсініспеушіліктер  себебі  елшілер  мен 
дипломаттардың  коммуникативтік  қарым-қатынасынан,  яғни  эмоциясы  мен 
ұлттық тілдесу ерекшеліктерінен, сөйлесу этикасынан, сөйлеу мәдениеті мен 
өзін өзі ұстау, өзгені құрметтеу тәрбиесінен болып отырды. Негізгі миссияны 
жеткізу, екінші жақты ұтымдылыққа сендіру барысында тіл интонациясы мен 
екпіннің қарқыны, мәтіннің логикалық құрылымы, шешендік шеберлігі, киім 
этикасы  мен  ым-ишара  мәдениеті,  тіпті  сәлемдесу,  қоштасудың 
дипломатиялық  салты,  т.б.  ресми  рәсімдер  халықаралық  қарым-қатынас 
нығайған сайын өркендей түсті.  
Көне грек, рим мемлекеттерінен бастау алған дипломатиялық қатынас 
15-ғасырға дейін латын тілінде жүргізілді. 1748 жылдан бастап Ахенскийдің 
бейбітшілік  келісімшарты  француз  тілінде  жазылды.  Осы  кезден  бастап 
бірқатар  елдерде  дипломатиялық  тіл  француз  тілінде  жүргізілді.  Ал  1774 
жылы    Ресей  мен  Түрік  мемлекеттерін  арасындағы  келісімшарт  итальян 
тіліне  аударылып  дипломатиялық  тіл  ретінде  қызмет  етті.  Нақтырақ  айтсақ, 
түрік мемлекеті түрік тілінде ал Ресей мемлекеті орыс тілінде ұсынылған бұл 
келісімшарт  итальян  тіліне  аударылып,  негізгі  ресми  құжат  ретінде    соңғы 
итальян тіліндегі нұсқасымен расталды.   Дипломатиялық тіл тарихында осы 
тәжірибеден кейін екі жақты мемлекет арасында келісілген үшінші (яғни ана 
тілдерінен  тыс  аударылатын)  тілді  негізгі  ресми  құжат  ретінде  тіркеу 
заңдылыққа айналды және сол тілдегі құжат түпнұсқа болып саналды.  
Дипломатиялық 
тіл 
 
кәсіби 
тіл 
қатарына 
жатады 
және 
институционалды  дискурс  құрамындағы  дипломатиялық  дискурс    аясында 
дамиды.  
 
Дипломатиялық қатынас  тіл арқылы жүзеге асырылатын болғандықтан 
оның  ауызша  және  жазбаша  орындалатын  түрлері  болады.  Жазбаша 
дипломатиялық  тіл  –    дипломатиялық  хаттарды,  келіссөздерді, 
келісімшарттарды,  осы  сияқты  дипломатиялық  ресми  ісқағаздарынды 
рәсімдеу  тілі.    Дипломатиялық  хаттардың  мазмұны  мемлекет  басшысының, 
үкіметтің сыртқы саяси істерін басқаруға бағытталғандықтан осы істі жүзеге 
асыратын  кәсіп  иесі  –  дипломаттың  тілдік  формуласы  түсінікті  әрі  нақты 
қабылданатын  деңгейде  құрылуы  тиіс.  Дипломатиялық  тілге  тән 
қағидалардың  бірі  –  іскери  сипаттағы  әдеби  тіл  қолданысының  қатаң 
сақталуы. Бірақ тым «құрғақ» болатын «мемлекеттік қағаздың» екі жақ үшін 
де  мәні  мен  маңызын  нақтылау  үшін  дипломат  ауызша  тілдесу  барысында 
сендіру,  келістіруге  ұтымды  табылған  бейнелі  сөздерді,  эпитеттер  мен 
метафораларды  орынды  ,  сәтті  қолдануға  шек  қоймайды.  Дегенмен,  ресми 
тілдік  формула  мен  бейнелі  сөз  қолданысының  арасындағы  тепе-теңдік 
сақталуы тиіс. Аса ресмилік қолданыс та, бейнелі тілдік сөйленіс те шектен 
шықпауы қажет. 
 
Дипломатиялық  құжаттарды  рәсімдеу  барысында  екінші  тарап  болып 
саналатын  мемлекеттің  жергілікті  ұлттық  құндылықтарына  назар  аударып, 
сол  серіктестің  тарихи,  этникалық,  діни  еркшеліктерін  ескеру  талап  етіледі. 
Бұндай  жағдайда  сол  адресат-елдің  дүниетанымынан  туындайтын 
лингвомәдениеттанымдық  қолданыстарын,  мақал-мәтелдерін,  тіпті  әдеби 

 
16 
кейіпкерлерін  білуге  тура  келеді.    Дипломатиялық  қарым-қатынас 
барысындағы  полемикалық  хаттарда,  мәселен,  ноталармен  алмасу  рәсімінде 
ирониялық  екпін  мен  сарказм  жиі  қолданылады.  Тіпті  екі  жақты  келісілген 
саяси-дипломатиялық құжаттар эмфатиялық құрылымдар, жақсыз сөйлемдер, 
иландыру  фразалары,  лепті  сөйлемдер,  штамп,  клише  шеңберінен  шыққан 
еркін  әдеби  тілдік  қолданыстар,  жауыр  болмайтын  сөздермен  рәсімделіп 
жүргені рас. Дипломатиялық тілді зерттеуші ғалымдар алдағы уақытта саяси 
тілге  осындай  еркіндік  керек  деп  тұжырымдайды.  Керісінше,  мәтіннің 
хабарланған формасы, оқырманды тыс жабырқау күйге түсірмейтін, яғни не 
ойға  түйіп  алатын,  не  жүрекке  әсер  ететін  із  қалдырмайтын  жалаң  тіл 
дипломатиялық тілдесуге керісінше кері әсерін тигізеді [1].  
Дипломатиялық  мәтін  мазмұнында  өз  елін  асыра  мадақтау,  ұлттық 
«державалық»  тұғырын  мақтан  ету    сипатты  нота,  жолдау  немесе  басқа  да 
дипломатиялық  құжаттар    адресант  елге  жасалған  ультиматум  ретіндегі 
қарым-қатынас  деп  түсінілуі  мүмкін.  Сондай-ақ  дипломатиялық  тілдесімде 
«болуы  міндетті»,  «болуы  тиіс»,  «ешқашан  болмайды»,  «қандай  жағдай 
болса  да  болмайды»  деген  түбегейлі  терістейтін  сөз  қолданыстарға  жол 
берілмеуі  тиіс.  Дипломатиялық  тіл  мәдениетіне  тән  аталмыш  қағидалар 
дипломаттар  арасындағы  тіл  этикасын  реттеп  отыруға  бағытталған  нақыл 
сөздің  бірі  –  «ешқашан  да  «ешқашан»  деп  айтпа»  деген  ұстаныммен 
сабақтасады.  Ал  егер  елдің  жетістіктерін  айтып  таныстыру  міндетті  болған 
жағдайда,  жоғарыда  аталғандай  мүлде  болмайтын  немесе  міндетті  түрде 
болатын  жағдаяттарды  түсіндіру  барысында  дипломат  мүмкіндігінше 
бейтарап мазмұн  реңкінде, яғни ол тараптың да, бұл тараптың да мүддесіне 
нұқсан  келтірмейтіндей  тілдік  сөйленіс  пластикасын  қолданып,  шартты  рай 
тұлғасында сөйлеу арқылы екі жаққа тиімді мүмкіндіктерді ұсынуға болады. 
Өзіне  тиімсіз  сәттерде  қанатты  сөздер    мен  астарлы  нақыл  сөздердің 
мағыналық  күшімен  түсіндіру  дипломаттың    қарым-қатынаста  өз  мүддесін 
қорға  алу  икемділігін  байқалады.    Екі  тарап  арасындағы  қарым-қатынас 
келіспеушілікке  бағыттала  бастаған  жағдайда    дау-тартысқа  ұластырмай, 
тілдің  көмегі  арқылы,  сыйластық  этикасы  арқылы  пікірталасты  кейін 
жалғастыруға,  ойлануға  уақыт  алуға  немесе    ымыра  іздеуге  талпыну  талап 
етіледі. 
 
Дипломатиялық  тілде  «каучукті»  сөз  қолданыстар  маңызды  рөл 
атқарады.  Шебер  дипломаттар  осы  әдісті  қолданады.  Мәселен,  дипломат 
негізгі  мәселені  өз  атымен  атамай,  турасынан  келмей,    серіктесін 
келісімшартта  көрсетілген  талаптарға-  көндіру  тәжірибесі  «каучукті» 
сөзқолданысы арқылы жүзеге асырылады. Бұндай қолданыстардың пайдалы 
да  зиянды  да  жақтары  болады.  Зиянды  жағы  көп  жағдайда  екінші  тараптың 
заңдық  білімінің,  аялық  білімінің  төмендігін  пайдалану  арқылы    немесе 
екінші  тараптың  сеніміне  кәміл  ену    арқылы,  дипломатиялық  тілдесімнің  
психологиялық  тактикасын  пайдаланған  жағдайда  туындайды.  Пайдалы 
жағы  керісінше,  екі  тараптың  арасындағы  ауызбірлікті,  тату  қарым-
қатынасты  сақтап  қалу  мақсатында  орындалады.  Г.Никольсон  «каучукті» 
фразалардың  пайда  жағын  былайша  түсіндіреді:    Мысалы,  екінші 

 
17 
мемлекеттің  ықпалы  бұл  мемлекетте  дау  тудырған  жағдайда  осы  мәселені 
шешуге  бағытталған  нотада  немесе  басқа  да  дипломатиялық  хаттарда 
«Жоғары  мәртебелі  .....  бұл  дау  жөнінде  алаңсыз  алаңдап  отыр, 
сондықтан....  »  деп  құрастырылған  мәтіннің  мазмұнында  шешімді  іске 
кіріскелі  тұрған  үкіметтің  позициясы  ашық  көрініп  қалады.  Сондықтан  бұл 
жерде  дипломатиялық  тілге  қайшы  келетін  турасынан  қорқыту,  турасынан 
қауіп  төндіру  мағыналары  байқалады.  Бұлайша  тілдік  қарым-қатынас  жасау 
дипломатиялық этиканы бұзады. Мемлекет арасындағы дипломатиялық тілде 
турасынан  қауіп  төндіру  салдары  үлкен  қиындықтарға  әкеліп  соқтыруы 
мүмкін.  Сондықтан  дипломатиялық  «каучукті»  фразалар  қолданылады.  Бұл 
жағдайда  «Жоғары  мәртебелі  ......  құқықтың  қорғалуын  сақтау  дұрыс  жол 
деп  есептейді,  сол  себепті...........үкімет  ..........  алдын  алу  жолында  іс-шара 
жүргізеді»  деп  құрастырылған  мәтін  дипломатиялық  ауызбірлікті    сақтауға 
лайықты,  дипломатиялық  тіл  нормасына  сай  құрылған  тілдік  қолданыс  деп 
саналады [2].  
 
Әлемдік  дипломатия  тарихында  жылдан  жылға  мемлекеттер 
арасындағы  бәсекелестік  дамыған  сайын,  дипломатиялық  қызметке 
қойылатын  талаптар  да  күшейе  түсті.  Тіпті  Ежелгі  Үндістанның  «ману 
заңында»  дипломатия  соғысты  болғызбауға,  және  бейбітшілікті  ныңайтуға 
негізделеді.  Одақтас  табу  да,  қақтығысты  әкелу  де,  соғыстың  шығуы  да, 
бейбітшілікті  сақтау  да  елшілерге  қатысты  деп  жазылған.  Сондай-ақ  елші 
тағайындауда егде жастағы, зиялы, батыл, шешен, әділ, ісіне жаны ашитын, 
жақсы  есте  сақтау  қабілетіне  ие,  білімді  адам  болу  сияқты  критерийлерге 
қарап, таңдау жасаған. 
Ал  америкалық  Честер  Боулз  елшілерге    қойылатын  талаптардың 
күрделенуін дипломатиялық қызметтің дамуымен байланыста отырып былай 
деп  жазады:  «Елшінің  жеке  басының  жарқындығы,  жұбайының 
тартымдылығы, саяси болашағы, саралау қабілеті жоғары болуы тиіс».   
Қазақ  дипломатиясы  тарихында  қазақ  хандығы  құрылғаннан  бастап 
Абылайхан  дәуірі  тұсында  халықаралық  келіссөздер  хат  арқылы  жүзеге 
асқан.  А.Р.Әліпбаевтың  зерттеуі  бойынша:  «Ресми  хаттар  негізінен  Қазақ 
хандығы  мен  Цинь  империясының  1741-1828  жылдардағы  қарым-
қатынастары кезеңдерін қамтиды. Хаттар саны – 115-тен асады. Олардың 61- 
шағатай  тілінде,  19-  ойрат  тілінде,  35  манжұр  тілінде  жазылыпты.  Хаттар 
Цинь  империясының  басшысы  –  Боғда  Еженханға,  Іле  мен  Тарбағатай 
губернаторына  арналған.  Хат  жазушылар  –  Абылай  хан,  Әбілмәмбет  хан, 
Әбілфайыз,  Бопы,  Көгедей  мырзалар  болған.  Хаттардың  ресми  мазмұны 
саяси,  дипломатиялық  қатынастары  мен  тараптар  арасындағы  сауда-саттық, 
шекаралық мәселелерді, азаматтық және қылмыстық істерді шешу тетіктерін 
қамтиды» [3, 11б].    
1731  жылы  Ресей  Сыртқы  істер  министрлігінің  М.Тевкелев  бастаған 
елшілігі  Ырғыз  өзенінің  бойындағы  Майтөбе  деген  жерде  отырған 
Әбілқайырдың  ордасына  келіп,  қазақ  ұлысын  Ресей  құрамына  алу  туралы 
келіссөздер жүргізді. 

 
18 
Әбілқайыр  1731  жылы  10  қазанда  Ресей  империясының  қарамағына 
кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 жылдары қайталады.  
Абылай  хан  осы  тұста  Шың  империясымен  де  қарым-қатынасын 
суытпады. Ресей мен Қытай империялары арасындағы өзара қайшылықтарды 
қазақ хандығының мүддесіне тиімді пайдалана білді.  
Кенесарының дипломатиялық істердегі ерекшелігі қажет ақпараттарды 
жеткізіп отыратын тыңшыларына да сүйенді, саяси күрес пен дипломатияның  
тиімді әдістерін қолданды.  
Сонымен  «қазақ  дипломатиясының  өзегі  алғашқы  Қазақ  хандығын 
құрып,  тәуелсіздік  пен  аумақтық  тұтастықты  сақтап  қалу  міндеті 
маңдайларына  жазылған  Керей  мен  жәнібектен  басталып,  Әбілқайыр, 
Абылай  хандарға  сабақтасатыны,  одан  бері  де  Кеңестік  Социалистік 
Республикалар  Одағының  Арабиядағы  елшісі  болған  Н.Төреқұлов  сынды 
азаматтарымыздың  есімімен  өріліп,  бүгінгі  Қазақстанның  жаңа  тарихымен 
астасып жатыр» [3, 13б].    
Араб  тілін  арнайы  оқымаса  да,  сол  елде  жүріп  Арабия  мемлекетінің 
тілін, саясаты, әлеуметтік жағдайын, мәдениеті мен тұрмыстық болмысын тез 
арада  игеріп  шығады.  Екіжақты  келісімшарт  жасауда  аудармашыдан  бас 
тартатын.  Себебі  «өйтпесем,  бірдеңе  айтсам,  басқаша  аударылады  да, 
әңгіменің  мазмұны  айдалада  қалады»,  деп  аудармашыларға  көңілі 
толмайтынын өз еңбектерінде жазған болатын.  
Қазақстан 
дипломатиясының 
тарихында 
сауда-саттық 
келісімшартының  өз  елінің  мүддесіне  оңтайландырып  шешкен  алғашқы 
жазбаша дипломатиялық құжатты Н.Төреқұлов жүргізген болатын.  
1930 жылдары Сауд Арабиясы мемлекетімен кеңестік мұнай өнімдерін 
сату  туралы  келіссөз  жүргізіліп,  бір  жылдан  кейін  Н.Төреқұлов  пен  ханзада 
Фейсалдың қатысуымен 150 мың доллардың жана-жағар майын несиеге сату 
туралы шартқа қол қойылды.  
Осылайша  қазақ  дипломатиялық  қызметі  қалыптасып,  кейін  Кеңес 
Одағының  тәжірибесіне  негізге  алды.  Бұл  кезеңдегі  халықаралық  қатынас 
құжаттары  қазіргі  қазақ  дипломатиялық  тілінің  негізгі    қайнар  көзі  болып 
табылады.  Сондықтан  қазақ  дипломатиялық  тілі  тәуелсіздікпен  бірге  жаңа 
қалыптасып  келе  жатқан  дүние  емес.  Қазіргі  таңда  Қазақстандағы 
дипломатиялық құжаттарға  қойылатын талаптар күрделенген. 
Дипломатиялық  құжаттар  сыртқы  істер  ведомстволарын  халықаралық 
қатынас  орбитасына  шығаратын  ақырғы  өнім  ретінде  түсініледі.  Сондықтан 
осы  құжаттарды  рәсімдеуде,  құжат  тілінің  нақты,  түсінікті,  айқын  болуын 
қадағалауда  дипломаттың  тілдік  шеберлігі,  білімдік  қоры  маңызды  рөл 
атқарады.  
 
Дипломатиялық  хатта  қалай  болғанда  да    елдің  әлеуметтік-
экономикалық  деңгейіне,  тіліне,  мәдениетіне,  этно-діни  болмысына,  саяси 
тәртібіне тән ерекшеліктер көрінеді. Дегенмен, дипломатиялық құжаттардың 
қалыптасу  тарихынан  бастау  алатын  оның  негізгі  талаптарының  сақталуы 
қатаң ескеріледі.  

 
19 
Ең алдымен,  дипломатиялық қызмет қандай құжат түріне тоқталғанын 
анықтап алады. Қызметке сәйкес дипломатиялық құжатты таңдау барысында 
сол қызметтің түріне, себебіне, мақсаты мен міндеттеріне лайықты құрылады 
және  дәстүрлі  хаттамалық  тәжірибедегі  дипломатиялық  ісқағаздар  нормасы 
сақталуы тиіс. Яғни жеке нота деп танылса, жеке нота нормасымен, вербалды 
нота болса вербалды нота нормасымен бара бар жауап беру талап етіледі.  
Одан кейін құжат мәтінінде сөйлем құрылымынан сөзіне нық, мақсаты 
айқын  дипломаттың  идеологиясы  көрінуі  тиіс,  мәтін  мазмұнында    күмән, 
күдік  тудыратын,    сұрақ  тудыратын  артық  сөздер  немесе  ойы  аяқталмаған, 
идеясы  түсініксіз    сөйлемдер  болмауы  керек.  Сондықтан  әрбір 
дипломатиялық құжаттың құрылымында болуға тиісті екі негізгі компонент: 
хаттамалық  формула,  яғни  мағыналық  ядро  және  дәйектеуші  бөлік,  яғни 
деректерді келтіріп дәлелдеу компоненттерін сақтаған дипломатиялық құжат 
сапалы болып шығады.  

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: