С. А. Жиренов Бас редактордың орынбасары



Pdf көрінісі
бет7/19
Дата03.03.2017
өлшемі1,88 Mb.
#6502
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   19

Пайдаланған әдебиеттер: 
1.  Әбенбаев    С.  Эстетикалық  мәдениет  негіздері.  –  Алматы:  Оқу  құралы,  
2005- 250б. 
2.  «Мәдени  мұра»  Қазақ  өнерінің  тарихы.  –  Алматы:  (Ежелгі  дәуір,  І  том) 
«Өнер», 2007 – 199б. 
3. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 1-7 том. – Алматы: 2005-300 б. 
4.  Қалиев  С.,  Оразаев  М.,  Смаилова  М.  Қазақ  халқының  салт-дәстүрлерi.  – 
Алматы: “Рауан”. 1995- 170 б. 
5.  Қарамолдаева  Г.Ж.,  Белғозиева  Ұ.Б.  Халық  композиторлары  мұралары 
арқылы  тұлғаның  эстетикалық  мәдениетін  қалыптастыру.  –  Алматы:  Оқу 
құралы, 2010 - 25б. 
6.Камалова  Н.К.  Мәдени-тынығу  жұмысының  ұлттық  дәстүрлері.  – 
Шымкент: Оқу құралы. 2009-64-77б. 
7.Камалова  Н.К.  Мәдени-тынығу  жұмысының  ұлттық  дәстүрлері.  – 
Шымкент: Оқу құралы. 2009-64-77б. 
Резюме 
В  статье  рассматривается  традиционные  методы  развития  культуры 
связи с молодежи. 
Resume 
The article reported to the traditional methods of development of the culture 
of communication youth 
 
 
УДК  811.161.1`37:004 
 
КОМПЬЮТЕРНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ 
 
Дукенова Айнур Даулетовна 
Казахский Национальный Педагогический Университет им. Абая, институт 
Магистратуры и PhD докторантуры 
(Республика Казахстан, город Алматы) 
adukenova@list.ru
 
 
Аңдатпа.  Компьютерлік  терминология  программалық  салалар 
мамандармен  пайдаланылып  жатыр    және  интернет  желілер 
қолданушылар үшін өте маңызды, сондықтан көптеген зерттеушілер үшін 

 
57 
бүл  лингвистикалық  тақырыб  өте  қызықты  боп  саналады.  Интернет 
арқылы коммуникациялық  тілі әр түрлі ерекшеліктерімен бейнеледі . Жаңа 
лексикалық  бірліктер  осы  коммуникацияда  түрақты  ретінде  пайда  болады 
және көптеген интернет пайданушылар үшін тусініксіз.  
Кілт  сөздер:  интернет,  компьютерлік  тілі,  тілдің  лексико-
семантикалық салалары, термин, интернет дискурс и т.б. 
Аннотация.  Компьютерный  сленг  —  это  лингвистическое  явление, 
которое  стало  объектом  для  изучения  многих  исследователей,  в  связи  со 
своим  обширным  употреблением  не  только  специалистами  программного 
обеспечения,  но  и  многочисленными  пользователями  компьютеров. 
Специфический 
язык 
кибер-коммуникации 
характеризуется 
рядом 
особенностей,  выделяемых  согласно  различным  критериям.  Тем  не  менее 
такая форма общения посредством сети интернет постоянно пополняется 
новыми  лексическими  единицами  и  являются  до  конца  неясными  для 
большинства пользователей глобальной сети. 
Ключевые  слова:  интернет,  компьютерный  язык,  лексико-
семантические параметры языка, термин, интернет дискурс и т.д. 
Abstract.  Computer  slang  is  a  linguistic  phenomenon,  which  has  been  the 
object  of  investigation  for  many  researchers  due  to  its  extensive  use  not  only  by 
software specialists , but also by many computer users. Specific language of cyber- 
communication  is  characterized  by  several  features,  allocated  according  to 
various  criteria  .  Nevertheless,  this  form  of  communication  via  the  Internet  is 
constantly  filled  with  new  lexical  units  and  are  unclear  and  complex  for  the 
majority of Internet users` understanding . 
Key words: internet, computer language, lexico-semantic language spheres, 
term, internet discourse, etc. 
 
В  настоящее  время  наблюдается  интенсивное  развитие  сферы 
естественных, технических и общественных наук. Все эти области знания, в 
свою  очередь,  оперируют  и  обогащаются  специальными  понятиями  —  т.е. 
т е р м и н а м и .  
« Термин— это специальное  слово  ограниченное своим 
особым  назначением,  стремящееся  быть  однозначным  для  точного 
выражения  понятий» ( Реформатский  1996,   61) . Таким  образом,  возникает 
определенная  потребность  в  обеспечении  всех  сторон  человеческой 
деятельности  новыми  наименованиями.  Вопросами  сущности  термина
закономерностями  создания  и  функционирования  термина,  стандартизацией 
и упорядочением терминологических систем занимается предметная область, 
называемая  т е р м и н о в е д е н и е м   и л и   т е р м и н о л о г и е й   ( Лейчик  2007, 
18) .   Терминоведение  как  самостоятельная  лингвистическая  дисциплина 
появилась  в  60—70  гг.  ХХ  века.  Основоположниками  этой  науки  считают 
австрийского  ученого  Э.  Вюстера  и  российских  ученых  Д.  Лотте  и  Э. 
Дрезена.  Среди  наиболее  значимых  представителей  российской  школы 
можно  выделить  С.  В.  Гринева,  О.  С.  Ахманову,  В.  А.  Татаринова,  Б.  Н. 
Головина и др. 
В  сотрудничестве  с  Х.  Фельбером  Э.  Вюстер  занимался  созданием 

 
58 
терминологических  словарей,  а  также  разработкой  и  организацией 
терминологических систем (Суперанская 2012, 3). По сведениям канадского 
терминолога  Г.  Рондо,  именно  в  СССР  терминология  сформировалась  как 
научная дисциплина, в то время как австрийский центр занимался вопросами, 
связанными  с  практической  стороной  применения  терминологических 
единиц (Rondeu 1980, 13; Суперанская 2013, 3). 
В мире насчитывается около 6500 разговорных языков, однако только 12 
из  них  являются  наиболее  популярными  (Язык  2014).    Международными 
языками  глобального  сообщества  считаются  английский,  китайский, 
испанский,  русский,  арабский,  французский,  португальский,  немецкий, 
японский,  хинди,  бенгальский,  индонезийский.  При  этом  развитая  научная 
терминология  функционирует  на  60  языках  мира  (Суперанская  2013,  4).  В 
таких  странах,  как  Германия,  Франция,  Россия,  очень  хорошо  налажена 
деятельность терминологических комитетов, научных учреждений.  
Казахстан,  являясь  суверенным  независимым  государством,  которое 
тесно взаимодействует с мировым сообществом на равных правах, стремится 
подчеркнуть  значимость  и  статус  своего  государственного  языка.  В 
последние  десятилетия  проводятся  активные  работы  по  внедрению  и 
обогащению 
терминами 
важных 
областей 
общественной 
жизни, 
систематизации и упорядочению казахской терминологии. Исследованиями в 
области  развития  национальной  терминологии  в  Казахстане  занимаются 
такие известные ученые как Х. К. Жубанов, Б. К. Калиев, А. Ш. Калибекова, 
М.  Ж.  Кудерин,  Ж.  С.  Бейсенова  и  многие  другие.  Таким  образом, 
терминология  является  сравнительно  молодой  наукой,  которая  постоянно 
пополняется новыми знаниями. 
На данное время возможности интернета превышают всякие ожидания: 
мы  можем  пользоваться  не  только  электронной  почтой,  но  и  общаться, 
обмениваться 
информацией 
через 
чаты, 
мгновенные 
сообщения, 
дисскуссионные  форумы,  социальные  сети  и  т.д.  Несомненно,  интернет-
ресурсы  в  виде  справочных  каталогов,  поисковых  систем,  электронных 
библиотек,  соответствуют  запросам  пользователей  мировой  паутины. 
Очевидно,  что  познавательный  процесс  потребителей  интернета  становится 
более  индивидуальным,  в  силу  открытого  доступа  ко  многим  источникам 
информации  и  безграничного  количества  данных.    С  возникновением 
социальных сетей, чатов, форумов, дискуссионных клубов, человек стал все 
больше времени проводить в виртуальном мире. Активное общение в рамках 
пространства  интернета  послужило  причиной  появления  своебразного 
компьютерного  языка.  Таким  образом,  появляется  специфичный  язык  с 
характерными  чертами,  используемый  в  результате  такой  электронной 
коммуникации.  Новые  веяния  XXI  века  приносят  изменения  в  нашу 
языковую  среду.  Не  подлежит  сомнению  доминирующая  роль  английского 
языка в лексике русскоязычных пользователей глобальной сети. Это связано 
со  многими  историческими  факторами,  ведь  Интернет  появился  именно  в 
США. 
Специфичный  язык,  сформированный  в  результате  виртуального 

 
59 
общения, является объектом длительных спор и дискуссий. Приведем пример 
из форума ассоциации лексикографов
Pedant:  
В  свое  время  на  этих  форумах  много 
спорили
 о 
целесообразности использования термина "брандмауэр" в русском IT-языке. 
Означает  ли  отсутствие  каких-либо  помет  при  этом  переводе,  что  авторы 
уравнивают его с МЭ ? 
Эдуард  Пройдаков:  Действительно,  было  много  споров  вокруг  этого 
термина  и  в  настоящее  время  ситуация  примерно  такая:  индустрия  приняла 
для  себя в  качестве  перевода  значение  "межсетевой  экран",  а  ряд  авторов  и 
компьютерных журналистов всё ещё пользуются словом "брандмауэр".  
Колян
: Интересно, а почему в списки не попал "фильтр" (и производные 
с ним), небезосновательно упоминаемый в дискуссии по файрволу/фаерволу? 
Мне  кажется  (констатирую  с  грустью),  что  "вычислительная"  лексика  на 
русском  капитально  сдала  свои  позиции  за  последние  20  лет  (Мир 
компьютерной лексики 2014). 
Существует  много  примеров  влияния  виртуального  общения  на  язык. 
Например,  в  Новой  Зеландии  ученикам  разрешается  пользоваться 
аббревиатурами  и  другими  текстовыми  особенностями  написания 
электронного  сообщения  в  школьных  работах  (Greiffenstern  2014). 
Определенная  часть  общества  считает  это  своеобразным  шагом  на  пути  к 
всемирному  прогрессу.  Появление  контроля  в  интернет-общении  и 
предотвращение  искажения  языка  приветствуется  наибольшей  частью 
общества.    
 Компьютерный  язык  превратился  в  новый  феномен,  исследуемый 
многими  лингвистами.  Каждый  из  них  пытается  подчеркнуть  тот  или  иной 
аспект  в  значительной  мере:  ученые  описывают  компьютерный  язык  по 
отношению  к  разговорной  и  письменной  форме  выражения,  некоторые 
интерпретируют  его  как  совершенно  новый  язык,  другие  отводят 
главенствующую роль социальным и прагматическим факторам.  
 В своей работе Л. Ю. Иванов приводит сравнение некоторых черт языка 
пользователей ПК и употребляемого языка. Автор выделяет общие функции 
потребителей  глобальной  сети  (ГС)  по  отношению  к  традиционно 
выделяемым функциям языка (Язык Интернета-заметки лингвиста 2014): 
1. коммуникативная функция; 
2. когнитивная функция; 
3. тезаурусная функция(накопление и хранение информации); 
4. культурообразующая функция. 
Иванов 
подразделяет 
коммуникативную 
функцию 
на 
контактоустанавливающую  и  убеждающую,  то  есть  ситуации,  при  которых 
пользователь  заводит  знакомства  и  поддерживает  связь  с  другими 
коммуникантами в сети, а также случаи различного языкового воздействия. К 
видам  языкового  воздействия  исследователь  относит  аргументации, 
убеждения, пропаганда для достижения различных целей. 
Выделяется  также  определение  жанров,  характерных  для  языка  сети.  К 
ним Иванов относит: 

 
60 
1. общеинформационные жанры или жанры новостей; 
2.  научно-образовательные  жанры  и  специальные  информационные 
жанры; 
3. художественно-литературные жанры; 
4. развлекательные жанры; 
5. деловые и коммерческие жанры. 
Все  эти  жанры  Иванов  относит  к  двум  общим  жанрам:  исконно  сетевым  и 
заимствованным.  И с к о н н о   с е т е в ы е   —    это  те  жанры,  появившиеся  в 
результате  взаимодействия  пользователей  в  сети  (чаты,  дискуссионные 
клубы). К заимствованным он относит все остальные виды жанров. Именно в 
контексте неспециального общения мы можем рассматривать специфические 
черты компьютерного языка. 
При  этом  Иванов  акцентирует  внимание,  что  данная  дифференциация 
является неполной: 
ГС  (глобальная  сеть)  —  активно  развивающаяся  сфера 
коммуникации,  так  что  регулярное  появление  новых  жанров  и 
отмирание  некоторых  прежних  в  ней  неизбежно.  В  связи  с  этим 
дать исчерпывающее описание жанров ГС весьма сложно (2014, 7). 
В  связи  с  бурным  развитием  и  постоянным  появлением  новых  терминов 
компьютерного  языка,  его  лексические  единицы  можно  отнести  к 
неологизмам.  В.  И.  Заботкина  выделяет  следующие  способы  создания 
неологизмов (Новая лексика 2014): 
1. фонологические; 
2. заимствования; 
3. семантические; 
4. синтаксические.  
В  свою  очередь  синтаксический  способ  она  подразделяет  на 
морфологический (словообразование) и фразеологический (словосочетания).  
По  словарю  Ахмановой,  фонология  занимается  изучением  звуков  речи, 
звукосочетаний  и  п р о с о д и ч е с к и х   с р е д с т в (1966,  499).  В  своей  работе 
Иванов  относит  просодические  явления  (тон,  длительность  и  т.д.)  к 
фонологическому  уровню.  Также,  по  его  мнению,  отличительной  чертой 
языка  пользователей  ПК  является  наличие  визуальных  средств  —   
смайликов, выражающих тон передаваемого сообщения: 
Ро*Ши*:  Мне  надо  взломать  банк  умеет  кто-то?подробности  в  аську 
670629698    прибыль попалам ))) 
Rdnaskelo: Добавься ко мне в скайп или аську в профиля увидите, посоветую 
вам троян какой-нибудь…   
На морфологическом уровне отмечаются такие процессы словообразования, 
как словосложение, аббревиатуры, суффиксация, префиксация:  
Ruslan89:  Видимо  ты  или  просто  пасты  набивал  мы  ча  не  церемонимся 
нафиг банить и вручную удалять пасты когда можно удалить всё нахер!!! 
Слово  флудить  произошло  от  «флуд»,  которое  по  словарю  компьютерного 
сленга  Н.  В.  Белова,  означает  многократное  повторение  одинаковых  или 

 
61 
практически  одинаковых  сообщений  в  интернет-форумах  и  чатах,  не 
несущих никакой полезной информации (2007, 202). 
Компьютерный  язык  является  новым  объектом  для  изучения 
лингвистов, поэтому существующие подходы к его изучению неоднозначны. 
Для  того,  чтобы  выделить  определенные  черты  и  особенности  языка 
пользователей  глобальной  сети,  необходимо  исследовать  его  в  контексте 
таких специфических инструментов для общения на сайте, как форумы, чаты, 
конференции. 
Список использованной литературы: 
1.  Allan,  R.  (2001),  A  History  of  the  Personal  Computer:  the  People  and  the 
Technology. В: books.google.kz. Oxford. [доступ 2 февраля 2014]. 
2. Barnhart, R. (1995), The Barnhart dictionary of Etymology, ed. HarperCollins. 
New York. B: dictionary.reference.com. [доступ 7 декабря 2013]. 
3. Crowford, A. (2002), Critical Perspectives on the Internet. B: books.google.kz. 
Oxford. [доступ 15 января 2014]. 
4. Computer. B: oxforddictionaries.com. [доступ 2 декабря 2013]. 
5. Greiffenstern S., Influence on Computers, the Internet and Computer-Mediated 
Communication  on  Everyday  English.  B:  books.google.kz.  Berlin.  [доступ  25 
декабря 2013]. 
6.  Kelly,  M./Astray  W.,  Computer:  A  History  of  the  Information  Machine.  B: 
books.google.kz. [доступ 21 декабря 2013]. 
7.  World  Internet  Users,  (2014),  Statistics.  B:  www.  Internetworldstats.com. 
[доступ 16 ноября 2013].  
8.  Ахманова,  О.  (1966),  Словарь  лингвистических  терминов.  Москва.-1996,-
стр. 438. 
9.  Борковский,  А.  (1990),  Англо-русский  словарь  по  программированию  и 
информатике (с толкованиями). Москва. 
10. Браузер, (2014). Браузер. В: www.wikipedia.org  [доступ 6 января 2014]. 
11.  Головин,  В/  Кобрин  Р.  ,  Лингвистические  основы  учения  о  терминах. 
Москва.-1987, -стр.19. 
12.  Заботкина  В.,  Новая  лексика.  В:  www.dalinagroup.com  pdf.  [доступ  23 
ноября 2014]. 
13.  Иванов  Л.,  Язык  интернета:  заметки  лингвиста.  В:  www.fag-www.ru.  
[доступ 26 января 2014]. 
14. Канделаки, Т., Семантика и мотивированность терминов. Москва. 
Квитко И., Термин в научном документе. Львов.- 1997, -стр.48 
15. Компьютер. В: www.wikipedia.org. [доступ 26 января 2014]. 
16.  Компьютеризация,  Компьютеризация.  В:  www.wikipedia.org.  [доступ  17 
декабря 2013]. 
17. Лейчик, В., Терминоведение (предмет, методы, структуры). Москва- 2007, 
- стр.18 
18. Мир компьютерной лексики, Брандмауер. В: www.lingvoda.ru. [доступ 25 
февраля 2014]. 
19. Ожегов С., Словарь Ожегова С. В. B: www.ozhegov.ru. [доступ 12 ноября 
2013]. 

 
62 
20. Реформатский, А., Введение в языковедение. Москва, 1996, - стр.62 
21. Суперанская, А., под. ред. Канделаки Т. Л. Общая терминология (вопросы 
терминологии). Москва.- 2007, -стр.3 
22. Язык. В:www.wikipedia.org. [доступ 7 января 2014].  
 
Түйіндеме 
Мақала  компьютерлік  тілдің  лексикалық  бірлігінің  сипаттамасына 
арнаулады. Мысалдары электрондық хат үлгілерiнен алынған. Компьютерлік 
терминологияның өзгеше сипаттары қарастырылып талданады. 
 
Summary 
This article is dedicated to description of the lexical units of computer slang. 
Examples  are  taken  from  the  electronic  correspondence  in  different  kinds  of 
internet-chats.  Main  groups  of  computer  lexis  are  compared  with  the  general 
language tendencies. 
 
 
ӘОЖ : 8.808.5(81^355) 
 
АУЫЗША СӨЙЛЕУДІҢ ОРФОЭПИЯЛЫҚ НОРМАЛАРЫ 
 
Лайық Күнзира Анарбайқызы - Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университеті, PhD докторантура және магистратура 
инстиутының   2-курс магистранты 
(Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы) 
                                                        kunia9117@mail 
 
Аңдатпа.  Дұрыс  айту  нормаларын  меңгеру  өзін-өзі  жетілдірумен 
айналысатын    кез  келген    адамға,  соның  ішінде  теледидар  қызметкерлеріне 
және  т.б  керек.  Тіл  мәдениетін  сақтап  дұрыс  сөйлей  алу    адамның  кәсіби 
біліктілігінің  міндетті  талабы  болып  есептеледі.  Қазақ  тілі  мемлекеттік  тіл 
мәртебесін алғаннан бері ауызша түрдегі қазақ сөзі өзінің қызметін өрістете 
түсуге  мүмкіндік  алып,  соның  нәтижесінде  қазақ  тілі  тұрмыс  аясында  ғана 
емес, басқару орындарында, әр түрлі мекемелер мен білім беру, оқу – тәрбие 
жүйесінде кеңінен қызмет ете бастағанмен, қазіргі кезде  бұқаралық ақпарат 
құралдарының  қазақ  тілінде  берілетін  хабарларында  ауызша  сөздің  дұрыс 
айта білу мәдениеті аса жоғары деңгейде деуге болмайды.  
Кілт  сөздер:  әдеби  тіл,  орфоэпия,  орфоэпиялық  норма,  тіл  мәдениеті, 
орфография, диктор. 
Аннотация.  Усваивание  нормы  правильного  произношение  нужен 
каждому  человеку  занимающейся  самоактуализации,    в  том  числе  и 
сотрудникам телевидении. Разговаривать правильно соблюдая культуры речи 
показывает  профессионализм  человека.  Как  казахский  язык  стал 
государственным  языком  слова  на  казахском  языке  в  устном  виде    стала 
широко  использоваться  не  только  в  бытовой  сфере,  но  и  в  органах 

 
63 
управлении,  в  разных  учреждениях  и  системах  образовании.  В  данный 
момент  казахскоязычных  программах  нормы  правильного  произношение  не 
столько удовлетворяет. 
Ключевые  слова:  литературный    язык,  орфоэпия,  орфоэпическая 
норма, культура речи, орфография, диктор. 
Abstract.  Assimilation  the  correct  pronunciation  of  norms  need  every 
person  engaged  in  self  actualization,  including  television  employees.  Speak  in 
correct of culture indicates professionalism of person. Kazakh language as the state 
language of the word became the Kazakh language orally has been widely used not 
only in domestic sphere, but also government services in different institutions and 
systems  of  education.  Currently  of  Kazakh  programs  correct  pronunciation  is  not 
so satisfying. 
Keywords: literary language, orthoepy, orthoepical norm of speech, spelling, 
announcer. 
 
Бүгінгі  таңда  телерадиоарналардың  қоғамдық  тәрбие    құралы  екендігі  
мойындалып  отыр.  Қазақтың  кемеңгер  ұлы  жазушы  Мұхтар  Әуезовтің 
кезінде  айтқан  «Ел  боламын  десең  бесігіңді  түзе»  деген  қағидасын  бүгінгі 
қоғамға  қарата  айтсақ,  «Ел  боламын  десең  экраныңды  түзе»  деген  қағидаға 
сәйкес келеді. Бұған себеп, қазіргі таңда тілі шыққан баладан бастап еңкейген 
қарияға  дейін  телміретіні  –  теледидар,  тыңдайтыны  –  радио.  Сондықтан 
телеэкран  мен  радионың  таралар  ауқымы  шексіз,  көрермен  мен 
тыңдарманның  білім,  сана  деңгейінің    алуандығын  ескерсек,  эфирдегі  әрбір 
теле  және  радио  хабардың  тағылымды  және  танымды  шығуы, 
журналистердің    сөз  мәдениетінің  жоғары  болуы  маңызды.  Сөзi  жоғалған 
елдiң  өзi  де  жоғалатынын  айтқан  Ахмет  Байтұрсынұлының  зерделеуiне  көз 
жүгіртсек,  әлемде    бiраз  тілдің  қолданыстан  шығып,  қаншама  ұлт  пен 
этностың рухани һәм заттық байлығы құрдымға кеткеніне тарих куә.  
Тіл  мәселесі  ізгілік,  адамдық  мәселелерімен  тығыз  байланысты. 
Адамның  өз  туған  тіліне  деген  немқұрайлы  көзқарасы  оның  туған  халқына 
және өз ұлтының мәдениетіне деген құрметтің жоқтығын білдіреді. 
Ал тілді сыйлау, қадірлеу әдеби тілде дұрыс сөйлей алудан  басталады. 
Әдеби тіл дегеніміз – халықтық  тілдің дәстүрлі қалып-нормасы мен стильдік 
тармақтары  бар  тілдік  элементтер,  яғни  сөздер  жүйесінің  құрылымдық, 
қолданыстық  жағынан  жалпы  заңдылықтары  аясындағы    белгілі  бір  арнаға, 
жүйеге түскен, өңделген түрі болып табылады. Нақтырақ айтқанда, әдеби тіл 
–  көркем    әдебиеттің,  ғылымның,  білімнің,  бұқаралық  ақпарат 
құралдарының, кеңселік-іскерлік қатынастардың тілі.  
  
Әдеби  тіл  –  лексикалық  (сөздің  дұрыс  қолданысымен  байланысты), 
грамматикалық  (сөз  формаларының  қолданысымен  және  өзгерісімен 
байланысты),  орфографиялық  (сөздерді  дұрыс  жазу  ережелерімен 
байланысты), орфоэпиялық (сөздерді дұрыс айту ережелерімен байланысты) 
нормалардан тұратын үлгілі тіл. 
Соның  ішінде    орфоэпия  гректің  “orthos”  (дұрыс  )  және  “epos”  (сөз, 
сөйлеу)  деген  мағынаны  береді.  Орфоэпия  ауызша  сөйлеу  тілін  зерттейді, 

 
64 
нақтырық айтқанда, жазба тілде, әдетте, көрініс таппайтын сөзді дұрыс айту 
нормалары    мен  екпінді  қарастырады.    Ғалым  Н.Уәли  оған  мынадай 
анықтама  береді:    “Орфоэпия  –  ауызша  сөздің  бірізді  дыбысталуын 
қамтамасыз ететін ұлттық тіл нормасының жиынтығы.” [1, 509 б.]  Орфоэпия 
дұрыс сөйлей білу мен  сөздің әуезділігін сақтауға мүмкіндік береді. Сөздерді 
дұрыс айту нормалары дыбыс үндестігіне, яғни ілгерінді, кейінді, тоғыспалы 
ықпал  заңдылықтарына  негізделеді.  Орфоэпия  тілдің  ауызша  сөйлеу 
нормаларын реттеп отырады. 
Ғалым  М.С.Серғалиев  бұл  мәселеге  ерекше  көңіл  бөлген.  Ол  экран 
арқылы  айтылатын  сөздің  өзіндік  ерекшелігін  айта  келіп,  қазақ  диктор 
мектебінің негізін салған Әнуарбек Байжанбаев туралы былайша толғанады: 
“Әнекеңнің дауысы сахнаға немесе экранға арналған дауыс емес пе? Әсіресе, 
көркем  шығарма  (өлең  болсын,  мейлі,  проза  болсын,  мейлі  )  оқығандағы 
шабытты  шағы  оны  бір  тыңдаған  адамның  жадында  сақталуға  тиісті.  Әр 
сөздің  арасындағы  интонация,  сөйлем  ішіндегі  қажетті  бір  немесе  бірнеше 
сөздің  басқадан  бөлекше  айтылуы;  сөйлемнің  аяқталар  тұсы;  тіпті  сөйлем 
ішіндегі,  сөйлемдер  арасындағы  көп  нүктенің  ескерілуі;  кейбір  сөз 
тіркестерінің бір сөздей оқылуы – санай берсеңіз, тағы осындайлардың бәрі –
бәріне мән беретінді”. [2, 5 б.] 
Академик  М.С.Серғалиев тележурналистердің ауызша сөйлеу тіліндегі 
дауыс  мәнеріне  баса  назар  аударумен  бірге  дұрыс  сөйлеу  ережелеріне  де 
тоқталады.  Бұл  жөнінде  ғалым:  “Орфография  мен  орфоэпияның 
заңдылықтарын  сақтау  сауатты  жазу  мен  дұрыс  сөйлеу  мәдениеттілігінің 
көрінісі болып табылады”, - дей келіп, көпшілік алдында сөз нормалары мен 
тұрмыстық  қатынастағы  сөйлеу  тіліне  тән  дыбыстау  нормаларын 
араластырмай,  қалыпты  межеден  ауытқымай,  сауатты  сөйлей  білу  тілдік 
қарым-қатынас  үшін  аса  маңызды  екенін  ескертеді.  Сондықтан  дұрыс 
сөйлеуге  бағыт-бағдар  көрсететін,  қазіргі  қоғамымыз  үшін  аса  қажет 
орфоэпиялық  сөздік  құрастыру  қажеттігі  туралы  және  оның  құрастырылу 
жолы жөнінде: “Радио мен теледикторларға, комментаторларға, жалпы эфир 
арқылы  сөйлеушілерге  арналған  орфоэпиялық  сөздік  жасаудың  кезі  келді. 
Ондай  сөздікті  бір  немесе  екі  автордың  құрастыруы  тіптен  жеткіліксіз, 
өйткені мұндай сөздік қазақ сөздерін түгел қамтымаса да, басым көпшілігін 
жинауға  тиіс;  оның  үстіне  жаңадан  пайда  болып  жатқан  сөздердің  енгізілуі 
жөн;  мыңдаған  жер–су  атаулары,  ел,  мемлекет  аттары  сөздіктен  тыс 
қалмағаны жөн ”,- дейді [2, 5 б.] 
 Дұрыс  айту  нормаларын  меңгеру  өзін-өзі  жетілдірумен  айналысатын  
кез келген  адамға, соның ішінде теледидар қызметкерлеріне және т.б керек. 
Тіл  мәдениетін  сақтап  дұрыс  сөйлей  алу    адамның  кәсіби  біліктілігінің 
міндетті  талабы  болып  есептеледі.  Анық  әрі    түсінікті  айтылған  сөз  және 
дұрыс  қойылған  дауыс  әңгімелесуші  адамға  көрсетілген  құрмет  болып 
табылады.  Жақсы  дауыс  адамның    жақсы  қылықтары  мен  дұрыс  киіне  білу 
қабілеті  сияқты  басқа  адамдарды  еріксіз  өзіне  тартады.  Ол  үшін  тілдің 
фонетикалық  және  фонологиялық  сипатын  дұрыс  меңгеріп,  сөйлеу  кезінде 

 
65 
денені  бос  ұстап,  қысылмай,  еркін  тұрса,  дұрыс  демалса,  сонда  дыбыстар 
дұрыс жасалып, жақсы айтылады және естіледі. 
Ең бастысы тележурналистер атқаратын  қызметін жақсы білсе және өзі 
қызмет  ететін  саланың  ерекшелігіне  қарай  өзіне    қажетті    талаптарды  қоя 
білсе  болғаны,  өйткені  “дикторлар  –  теледидардан  тек  әр  алуан  хабар 
берушілер ғана емес, сонымен қатар сөзді дұрыс айта білуді, дұрыс дыбыстай 
білуді үйрететін ұстаздар болуға тиіс”[3, 6 б.]. 
Қазақ  тілі  мемлекеттік  тіл  мәртебесін  алғаннан  бері  ауызша  түрдегі 
қазақ  сөзі  өзінің  қызметін  өрістете  түсуге  мүмкіндік  алып,  соның 
нәтижесінде  қазақ  тілі  тұрмыс  аясында ғана  емес,  басқару  орындарында,  әр 
түрлі мекемелер мен білім беру, оқу – тәрбие жүйесінде кеңінен қызмет ете 
бастағанмен,  қазіргі  кезде    бұқаралық  ақпарат  құралдарының  қазақ  тілінде 
берілетін хабарларында ауызша сөздің дұрыс айта білу мәдениеті аса жоғары 
деңгейде деуге болмайды. Телехабарларда қызмет атқаратын дикторлар сөзді 
дұрыс  ырғақпен,  үндесіммен  дыбыстай  алмайтын  жайттар  жиі  кездесіп 
жатады.  Біздің  ойымызша,  ауызша  тіл  нормасының  бұзылуы,  бір  жағынан, 
ана  тілінен  қол  үзіп  барып,  онымен  қайта  табысқан  шақта  етек  алса, 
екіншіден  тілдің  фонетикалық  және  фонологиялық  сипатын  ескермеуден 
туындап  жатады.  Фонетика  үшін  сөздің  жазылуы  емес,  сөздің  дыбысталуы, 
айтылуы, естілуі маңызды екені даусыз. 
Ғалым  Р.Сыздық  тыңдаушыларды  да,  педагог,  режиссерлерді  де, 
әсіресе тіл мәдениетін қадағалаушы ғалымдарды да алаңдатар жайттар пайда 
бола бастағанын айтып, оларды төмендегідей санамалап көрсетеді: 
1.Драма  актерлері  мен  опера  және  эстрада  әншілерінің,  сондай-ақ 
радио  мен  теледидар  дикторларының,  комментаторларының,  жергілікті 
тілшілерінің,  кинодубляж    жасаушылардың  қазақ  тіліндегі  дауысты, 
дауыссыз  дыбыстардың  үндестік  заңдары, сингармонизм  заңдылықтары  деп 
аталатын табиғи гармониясын (үйлесімін) сақтамай бұзып айтулары; 
2.Сөйлеу  үстінде  болатын  логикалық  паузалар,  яғни  ой  екпіні  түскен 
сөздерді  сәл  кідіріп,  бөліп  айтуды  немесе  сөздердің  мағыналық  топтарына 
қарай қажет жерінде оларды айрықша бөліп, я болмаса қосып айту сәттерін 
біле бермеу; 
3.“Қос қанаттың сыңары” деп келген орыс тілінің әсеріне байланысты 
кейбір қазақ тілді дауыстыларын сәл өзгертіп (орыс тіліндегіше) айту фактісі; 
4.Әрбір  сөйлемнің  мағыналық  интонациясын  тап  баса  алмағандықтан, 
оның ішіндегі сөздерді дұрыс айта алмаушылық; 
5.Қазақ  сөздеріндегі  жіңішке  дауысты  дыбыстарды  жуандатып, 
(айтеуыр,  саулем,  саулемсың)  немесе,  керісінше,  жуан  сөздерді  жіңішкертіп 
айтулары (мені сүйген бір әдәм бар) т.т; 
Жоғарыда  көрсетілген  жайттардың  себебін  ғалым  былайша  көрсетеді: 
“Бұлардың себебі дикторлар көбінесе жазылған дүние бойынша сөз сөйлейді. 
Осыдан  барып  ауызша  айтылған  мәтінде  жазба  дүниенің  ізі  сайрап  тұрады. 
Бұдан  кейбір  адамдардың  орфоэпиялық  ережелерді  қаншама  жақсы  біліп 
тұрса  да,  оның  көз  жадында  сөздердің  жазылған  түрі  мықты  сақталып,  сол 
қалпында  айтуға    бейімділеу  болатыны  байқалады.  Оның  үстіне  әрбір 

 
66 
айтушы  (әнші,  актер,  диктор  т.б)  аузынан  шығатын  сөзін  тыңдаушыға 
неғұрлым анық, айқын, түсінікті етіп жеткізуге тырысады. Мұндайда әдеттегі 
ауызша  сөйлеуге  тән  интуитивті  автоматизмге  яғни  сөздің  дыбысталуының 
дұрыс-бұрысын  ойламастан,  сөйлеу  дағдысы  бойынша  өзнен-өзі  дұрыс 
шығуына  (айтылуына)  емес,  керісінше,  осылай  айтсам,  сөзім  тыңдаушыға 
анығырақ, түсініктірек жетеді-ау деген ойға жол беріледі” [3, 17 б.] 
Телехабарлар  тілінің  орфоэпиялық  нормалары  бүгінгі  күнде  де 
сақталмай  келеді.  Әлі  күнге  дейін  жаңалықтар  жазылуы  бойынша  оқылып,  
айтылып келеді.Тілдің орфоэпиялық нормалары адамға мектеп қабырғасында 
оқып  жүрген  кезінде  үйретілмесе,  одан  кейін  бұл  нормаларды  үйрену  өте 
қиын соғады. Өйткені адам бойында жастайынан қалыптасқан, сіңген нәрсені 
өзгерту оңай емес. Әйтсе де  өзіне өзі сөзін өткізе алатын адамдар қашанда 
мақсатына жетеді. 

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   19




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет