С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

302
303
Көтеріліске шах чиновниктерінің жібек өндірушілерге көрсеткен 
зорлық-зомбылығы себеп болды. Қозғалысқа қолөнершілер мен қала 
кедейлері белсене қатысты. Көтерілісшілер өз биліктерін орнатқан 
жерде жаңа өкімет құрды. Оны Əділ шах деген атпен бұрынғы 
князьдардың кедейленіп қалған ұрпағы басқарды. Оның əмірлерінің 
арасында дінбасылары басым болды.
Əділ шахтың көтерілісі бұқаралық сипат алды. Көтерілісшілер 
қала орталықтарын басып алып, ақсүйек байларды жəне шахтың 
ауылдардағы бюрократиясын қырып-жойды. Көтерілісшілерге 
қарсы жіберілген жергілікті хандардың жасақтары көтерілісті басу-
да белсенділік көрсетпей, шабан қимылдады. Көтерілістің тағдырын 
сатқындық пен ұйымдастырудың нашарлығы шешті. Көтеріліске 
үстем тап өкілдерінің де қатысуы оған үлкен зиян келтірді. Сефевилер 
əскері ақыры  нашар ұйымдастырылған көтерілісті басты. Əділ шах 
қолға  түсіп, өлтірілді. Сефи шах оны өз қолымен атып өлтірді. 1629 
жылғы халық көтерілісі Сефевилер  мемлекетін  əлсіретті. 
Ирандағы Сефеви шахтарының билігі сонау XVI ғасырдың 80- 
жылдарында-ақ əлсірей бастады. Ауыл шаруашылығы құлдырады, 
қалалар қаңырап, шаруалар қайыршылық халге түсті, феодалдық 
рентамен мемлекеттік салық мөлшері  ұлғайды. Осындай Иран 
үшін қиын-қыстау кезеңде екі қызыл-бастар хандары 1587 ж. таққа 
17-жасар Аббасты отырғызды. Оның жастығын пайдаланып, елді 
өздері басқаруға  дəмеленді. Бірақ  олардың үміттері ақталмады. 
І-Аббас шах /1587—1629/  көп уақыт өтпей-ақ олардың ықпалынан 
құтылды. 
Сефевилер мемлекеті І-Аббас шах тұсында өз дамуының 
шырқау  шегіне  жетті.  Бытыраңқылық  жойылып,  бір  орталықтан 
басқарылатын билік күшейтілді. Аббас 1597 ж. астананы  Казвиннен 
Исфаханға көшірді. Аббас барлық назарын өзбек хандарымен 
Хорасан үшін күреске бөлді. 1597 жылғы жеңістен  кейін Хорасан 
мен  Герат қайтадан  Иранның қол астына көшті.
Енді І-Аббас Түркиямен соғысқа дайындала бастады. Ол 12 
мыңдық атқыштар  корпусын, 10 мыңдық гулямдардың атты 
əскерін құрды. Гулямдар Кавказ халықтарының, көбінесе грузиндер 
мен армяндардың  кішкентайынан ата-анасынан  тартып алынып, 
мұсылмандық рухта əскери тəрбие алған жастары болатын. 
Ағылшын нұсқаушыларының көмегімен Аббас оқ-дəрімен  аты-
латын қаруларды, артиллерияны соғыс ісіне енгізді. Осындай жа-
стайынан  əскери дайындықтан өтетін тұрақты армиямен қатар 
Аббас феодалдардың жасақтарын пайдаланды. Жалпы Аббастың 
қол астында 120 мыңдық жақсы қаруланған армия  болды. Осы 
армиямен 1602 ж. Иран Түркияға қарсы соғыс ашты. Бұл соғыс 10 
жылға созылды. 1612 жылғы шарт бойынша Иран 1590 ж. Түркияға 
берген жерлерін  қайтарып алды. 
Түркиямен соғыс біткен соң Аббас Ауғанстанның едəуір  бөлігін 
басып алды. 1622 ж. Аббас португалдықтарды Ормуз порты-
нан /Парсы шығанағындағы/ қуып шықты. Иранға ағылшындар 
көмектесті. Ағылшын көмегі тегін болмады. Аббас ағылшынның 
«Ост-Индия» компаниясына өз елінде салықсыз сауда  жүргізуге 
рұқсат берді. Исфаханда, т.б. қалаларда ағылшын кеңселері  мен сау-
да үйлері ашылды.
XVI ғасырдың аяғы — XVIІ ғасырдың басы Иран эко-
номикасының өркендеу кезеңі болды. Иран Португалиямен, 
Ресеймен, Голландиямен, Англиямен, Қытаймен, Индиямен, 
Үндіқытаймен сауданы кеңінен жүргізді. Аббас ішкі сауданың да-
муына да көп көңіл бөлді. Сауда керуендеріне арналып мейманха-
налар, шайханалар, жаңа жолдар салынды; сумен қамтамасыз етуге 
көңіл бөлінді, керуен жолдарын қорғау қолға алынды. 
Исфахан Аббастың  тұсында 500 мың тұрғыны бар үлкен қалаға 
айналды. Көптеген зəулім мешіттер мен сарайлар, тас көпірлер т.б. 
сəулетті құрылыстар  астананың  көркіне  айналды. Исфахан мен 
Тебриздің мыңдаған қолөнершілері сыртқы, ішкі  саудаға арнап 
көптеген əшекей бұйымдар шығарып тұрды. Жібек, жүн, мақта-
маталары, кілем, теріден тігілген киім, керамика бұйымдары Иран 
шеберлерінің даңқын шығарды.  Қолөнершілер сайланып қойылатын 
старшындар  басқаратын  ерекше  цехтарға  бірікті.  150-ден  астам 
жұмысшылар істейтін  арнаулы Шах шеберханалары — «карханэ» 
жұмыс  істеді. Оларда  басыбайлы жұмысшылармен қатар басы бос 
жұмысшылар /жалдамалы/ да болды.
Қырық  құраудан    тұратын  Иран  тек  əскери  күшпен  ғана 
біріктіріліп  тұрды.  Ішкі  қайшылықтардың  шиеленісуі  шет  ай-
мақтарға көңіл бөлуге кейде мүмкіндік бермеді. Оның үстіне 
Иранның сыртқы  жағдайы да қиындай  түсті. Түркия Закавказье  
мен Месопатамиядағы иеліктерді қайтарып алу үшін күш салды. 
І-Сефи шахтың /1629—1642/ тұсында Иран біраз жерінен айырылды. 
1639 ж. Иран Месопатамияның Түркия қарамағына көшкенін мойын-
дады. Түркия, сондай-ақ  Түріктік  деп аталатын Батыс Арменияны 
да алды.
Шығыста Иранға қарсы өзбек хандығы соғысты жалғас-
тырды. Ауғанстан толығымен Сефевилер билігінен құтылды. XVIІ 

304
305
ғасырдың екінші жартысында Иранның сыртқы саудасы қысқарды. 
Ішкі қайшылықтар шиеленісті. Сарай маңындағы билеуші топтар 
арасында  өзара талас-тартыстар басталып, қыза түсті.
1615 ж. Грузияда патша Теймураз бастаған көтеріліс бастал-
ды. Көтеріліс күшпен басылып, 100 мың грузин Иранға көшірілді. 
1623 ж. Картлиде Саакадзе басқарған көтеріліс болды. 1624 жылғы  
маусымда Марабад  деревнясынның маңында  болған  шайқаста 
көтерілісшілер  талқандалды. 
Осындай көтерілістер Сефевилер мемлекетін əлсіретті. 1624— 
1625 жж. Карабахтағы армян жəне əзербайжан шаруаларының  
көтерілісі болды. Оны Мехлу-баба /немесе Мехлу-вардапед/ 
басқарған.  Өз сөзінде  ол дін  басыларының байлыққа бой ұрғанды-
ғын сынады, халықты арам, əрі бұзылған монахтарға ештеңе бер-
меуге шақырды. Ол адамдардың бəрі тең болған кезді дəріптеді. 
Мехлу-баба Армениядан қуылып  жіберілді.

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: