С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| ХVІ ғасырдағы Түркия мен Россия. Бұл екеуінің арасындағы
ең бірінші байланыстар ХV ғасырдың аяғында Түркияның қалауы бойынша орнатылды. Россияға жіберілген ең бірінші Түрік елшілігін польша-литва үкіметі ұстап алып жібермей қойған болатын. 1497 жылы Түркияға М. Плещеев аттандырған орыс елшілігі келді. Ол түрік үкіметінің алдына Азов пен Кафа /Феодосия/ қалаларынан Қара теңізге шығатын сауда жолдары туралы мəселе қойды. Екі жылдан соң Түркияға тағы бір елшілік аттанды. Сұлтан орыстарға достық өмір сүруге, Түрік жерлерінде орыс көпестерінің саудасына ыңғайлы жағдай туғызуға уəде берді. Ол кезде Түркия да, Россия да ешқандай саяси немесе аумақтық мəселелер көтерген жоқ. Бұл мəселелер ХVІ ғасырдың басынан орын ала бастады. 1514 жылы түрік сұлтаны сауда мəселелерімен қатар Мəскеуде тұтқында отырған Қырым Ханы Абдуллатифты қайтаруды талап етті. Бұл та- лап орындалмаған соң түріктер орыстардың ноғайлардағы елшісі Семен Мальцевті тұтқынға алды. Орыс казактарының басқыншылығы, олардың Түркия ше- карасына жақын жерге қоныстануы, қамалдар тұрғызуы, орыс- тардың түркі тілдес Астрахань, Қазан хандықтарын басып алуы, Кабарда халқын езгіге салуы /1557/ — осының бəрі 1569 жылғы І-орыс – түрік соғысының себебі болды. Түріктің 60 мыңдық əскері 1569 ж. жазда /шілде — тамыз/ Астраханьға /15 қыркүйек/ сəтсіз шабуыл жасап, кейін қайтуға мəжбүр болды. Кавказдағы түркі тілдес халықтар бірауыздылық танытпады, түріктерге көмек, қолдау көрсетпеді. Бұл кезде Ливон соғысында есі шығып жатқан орыстарды түріктердің жеңуіне, əри- не, болатын еді. ІV Иван түріктердің Астраханьнан кейін қайтқа- нына қуана-қуана дереу келіссөз жүргізуге елшілер жіберді. Түріктер Астраханьның Россияға қосылғандығын мойындауға мəжбүр болды. Бірақ Астрахань арқылы мұсылмандардың қажылыққа ба- рып тұратын жол ашуды, орыстардың Теректегі қамалын жоюды, Солтүстік Кавказға орыстардың жақындамауын талап етті. 1569 жылғы жеңілістің кінəсін сұлтан Қырым ханы Дəулет- керейге артты. Ол Қырымға шетелдіктердің шабуыл жасауынан қорқып, сұлтанның Астрахань түбінде қыстау керек деген бұйрығын орындамай, əскерін алып кеткен болатын. Дəулеткерей өз кінəсін жуып-шаю үшін 1571 жылы Мəскеуді талқандап қайтты. Бірақ уақыт өтіп кетті. Келесі, 1572 жылы Қырым ханының орыстардан тас-талқаны шығуы түріктерді онан əрі əлсірете түсті. 1568 жылғы Австрия мен Түркия арасындағы Венгрия үшін қақтығыс бейбіт бітім шартымен аяқталды. Австрия Венгрияның біраз бөлігін алып қалды, бірақ сұлтанға жыл сайын 30 мың дукат салықты сыйлық ретінде төлеп тұратын болды. Австрия сондай- ақ Валахия, Молдавия, Трансильванияның Түркияға вассалдық тəуелсіздігін мойындады. 1570—73 — жылдары Түркия Кипр ара- лы үшін Венециямен соғысты. Соғыстың басында Түркия Кипрдің басым көпшілігін, астанасы Никозияны басып алды. Бірақ Жерорта 342 343 теңізіндегі саудада үлкен маңызы бар Кипрдің тəуелсіздігін сақтап қалу үшін Венеция, Австрия, Испания, Генуя, тағы басқа мемлекет- тер Түркияға қарсы одаққа бірікті. Шешуші шайқас 1571 жылғы 7 қазанда Лепанто қаласында / Патраикос шығанағында/ болды. Одақтастар жағынан 207 гале- ра, 6 галеас қатысты. Оны Испания королі ІІ-Филипптің інісі Хуан Австрийский басқарса, түріктердің 210 галерасы мен 66 галио- тын Али-паша Муэдинзаде басқарды. Түрік флоты бұл шайқаста талқандалды: 224 кемесінен айырылды. Оның 117-ін одақтастар қолға түсірді. Одақтастар 15 галерасынан айрылды. Бірақ бұл шайқас соғыс барысына əсер ете алмады. Одақтастар арасындағы алауыздықты түріктер орынды пайдалана білді. Олар тез жаңа флот құрып, соғысты табысты аяқтап шықты. 1573 жылғы бейбіт бітімі бойынша Венеция Кипрді Туркияға беріп тынды. ХVІ ғасырдың екінші жартысындағы соғыстар Түркияны айтарлықтай əлсіретіп тастады. ХVІ ғасырдың аяғынан бастап османдардың жаулап алуы аяқталды. Олжаның түсуі тоқтағаннан кейін сұлтан қазынасы- ның табысы кеміп кетті. Салықтар мен міндеткерліктер өсті. Əскери-феодалдар əскердегі қызметі үшін алған иеліктерін өзінің жеке меншігіне айналдыра бастады. Олардың көпшілігі жорыққа қатысудан жалтарды. Армияның саны кеміді. Сөйтіп, ХVІ ғасырдың аяғынан Осман империясының құлдырауы басталды. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|