С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

162
163
Бату хан (1208—1255)
Қытай миниатюрасы
1241 ж. монғолдардың Ұлы ханы Үгедей қайтыс болды. Бес жыл 
бойы тақ үшін талас жүрді. 1246 ж. шақырылған Хұрал Үгедейдің 
баласы Күйікті Ұлы хан сайлады. Ол 1248 жылға дейін билік құрды. 
Тағы да тақ үшін күрес басталып, ол үш жылға созылды. 1251 ж. 
жиналған Хұрал Төленің баласы Мөңкені (1208—1259) Ұлы хан деп 
жариялады. Мөңкенің інісі Хүлагу (1217—1265) басқарған монғол 
əскері    1258  ж.  Бағдадты  басып  алды.  Ондағы  Аббастар  əулеті 
құлатылды.  1260  ж.  Хүлагу  əскері  египеттік  мəмлүктер  əскерінен 
жеңіліп  қалды да, кері  қайтты. Мөңкенің тағы бір інісі Құбылай 
(1215—1294) Шығыста Қытайды  бағындыру үшін соғысып жатты.
1259 ж. Оңтүстік Қытаймен соғыста Ұлы хан Мөңке  қаза тапты. 
1260 ж. құрылтай жиналысында Құбылай Ұлы хан деп жарияланды. 
Бұл кезде Қарақорымдағы ақсүйектер Құбылайдың інісі Əрібұханы 
Ұлы хан тағына отырғызды. Сөйтіп, Монғолияда екі Ұлы хан билік 
құрды.  Ол  екеуінің  арасындағы  қарулы  қақтығыс  төрт  жылға  со-
зылып, Əрібұха жеңілді. Монғолия  империясының Ұлы ханы деп 
Құбылай танылды.
Бұл кезге қарай монғолдар державасы өзгере бастаған еді. 
Оның құрамынан батыс ұлыстары бөлініп кетті. Елхандар   (Иран) 
мемлекеті мен Алтын Орда Хұбылай таққа отырғанда іс жүзінде 
тəуелсіз мемлекеттерге айналды. Ұлы ханның ісіне араласпай, олар 
Ұлы ханды да өз істеріне араластырмады. ХІІ—ХІV ғасырларда 
батыстағы үш ұлыстың хандары ислам дінін қабылдап, Ұлы хан-
ды тіпті сөз жүзінде мойындаудан да қалды.  ХІV ғасырға  қарай 
батыс ұлыстарда  тұрып жатқан монғолдар жергілікті халықпен 
араласып кетті. Олар өз тілдерін жоғалтып, түрік тіліне көшті. Тек 
Каспий теңізінің батысында ғана монғол тілі ХVІІ ғасырға дейін, ал 
Ауғаныстанда — ХІХ ғасырға дейін сақталды.
1271 ж. Құбылай астананы Монғолиядан Яньцзинге (Пекин) 
көшірді. 1279 ж. монғолдар Оңтүстік Сун империясын жаулап алу-
ды аяқтады. Бүкіл Қытай монғол феодалдарының  қолына көшті. 
Монғолдардың ХІІІ ғасырдың 70—80-жылдары Жапонияға, Бирма 
мен Вьетнамға жасаған жорықтары сəтсіздікке ұшырады.
Монғолдар жаулап алған жерлерінде «Ұлы Ясы» бойынша тəртіп 
орнатты. 
Сөйтіп, пассионарлық фазаға шамамен 970 жылдары аяқ басқан 
монғолдар ХІІІ-ғасырдың бірінші жартысына қарай Еуразия 
кеңістігіне өз билігін орнатты. Пассионарлықтың күшеюі кезінде 
монғолияның өзінің ішінде де араздықтар,  бақталастықтар орын ала 
бастайды. 1245—1262 жж. Шыңғыстықтардың біртұтас мемлекеті 
ыдырай бастайды. Оның жеке бөліктерінің арасында əскери 
қақтығыстар басталды. 1257 жылдан 1288 жылға дейінгі аралықта 
монғолдар вьетнамдықтардан үш рет жеңілді. Бұл жеңілістер ыды-
рауды күшейте түсті. Ыдыраудың шыңына монғолдар 1368 ж. 
шықты. Бұл кезде монғолдар Қытай мен Кореядан, Ираннан қуылды. 
Өзара қақтығыстарда пассионарилердің көпшілігі қырылып кетті. 
Енді монғолдармен аралас некенің арқасында қытайлықтардың пас-
сионарилігі арта түсті.
Ə д е б и е т т е р:
1. История Востока. В 6-ти Т. 2. Восток в средние века.— М., 
1995.— 364—429, 524—528 бб.
2. История Монгольской народной Республики /Ш. Нацагдорж, Б. 
Цэдэн, Б. Ширендыб и др.— М., 1983.
3. Монғолдың құпия шежіресі.— А., 1998. 

164
165

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: