С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| Садақ атуға жаттығу
аңқиз, яғни Жаһангир /əлемді алушы/ лақабы қойылып, ол өзгеріп, «жыңғыз» — «Шыңғыс» болып кеткені» 1 дейді. Əбілғазы: «Шыңғыс хан ... туғанда бір қолын жұмып туды. Кіндік шеше болған əйел қолын ашып қарап еді, бір уыс қан көрді. Мұны келіп əкесіне айт- ты. Отырған кісілердің ешқайсысы бұл ненің нышаны екенін айта ал- мады, тек бір кісі ғана «бұл бала дүние жүзіне патша болар, көп ел- дер мен уəлаяттарды қаталдықпен өзіне бағындырар, бұл — соның нышаны»,— депті. Ол кісінің айтқанындай болды». 2 Монғол тайпаларының барлығы Шыңғысханның ұлысы санал- ды. Олар: оң қол — барунғар /Борчу/, сол қол — жоңғар /Мухали/ жəне орталық /Ная/ деп үш бөлікке айырылды. Əрқайсысы бөлек өз ішінен түмендік /оң мың/, мыңдық, жүздік жəне ондықтарға бөлінді. Егер бір жауынгер соғыс даласынан қашса, онда бұл үшін бүкіл ондық өлтірілді, яғни əскер тəртібі өте қатал болды. Əскер басында нояндар, баһадүрлер, мергендер болды. Əскерлердің көпшілігін сан- сыз көп, əрі шапшаң қозғалатын атты əскер отрядтары құрады. Соғыс қарулары — қайқы қылыш, ұзын найза, садақ, қорған бұзғыш жəне тас лақтырғыш серіппелі құралдар жəне тез жанатын май құйылған құмыралар еді. Шыңғысханның он мыңдай таңдаулы, өзіне шын берілген жауынгерлерден құралған «кешігі» — жеке ұланы болды. Осы ұланның көмегімен Шыңғысхан нояндар мен ірі феодалдарды өзіне бағындырып ұстады. Ең үлкен əкімшілік бөлік бір түмен /оң мың/ əскер шығара алатын иелік болды. Шыңғысханның барлық қарулы күштері əрқайсысында мың əскері бар 95 мыңдықтан құрылды. Шыңғысхан барлау жұмыстарын жақсы жолға қойды. Қажетті деректерді олар көпестер, елшілер жəне тұтқындар арқылы жинады. Болашақ қарсыласын тек мұқият зерттегеннен кейін ғана əскери жорықтарға шығып отырды. 1207 жылы монғолдар Селенга өзенінің солтүстігіндегі, Енесай алқабындағы Сібір халықтарын, тангуттық Си-Ся мемлекетін, 1209 ж. Шығыс Түркістандағы ұйғырлар елін басып алды. 1211 ж. Қытайдың солтүстігіндегі чжурчжендерге қарсы жорық басталды. 1215 ж. бұл жорық Пекинді /Бэйцзин/ басып алумен аяқталды. 1218 ж. Шыңғысхан наймандарды талқандап, 1219 ж. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуға кірісті. 1220 ж. монғолдар Бұхара мен 1 Құрбанғали Халид. Тауарих хамса.— Алматы, 1992.— 95 б. 2 Əбілғазы. Түрік шежіресі.— Алматы, 1991.— 51 б. 160 161 Самарқанды, Хорезм мемлекетін басып алды. 1221 ж. Орта Азияны басып алу аяқталды. Жебе мен Сүбедей батырлар басқарған монғол əскерлері Əзербайжан мен Грузияны талқандап, Қырымға жетті. 1223 ж. Қалқа өзенінде монғолдар орыс князьдері мен қыпшақтардың бірлескен жасақшыларын талқандады. 1225 ж. Шыңғысхан Монғолияға қайтып келіп, келесі, 1226 ж. Тангуттық Си-Ся мемлекетін біржолата жойып жіберу жорығына шықты. 1227 ж. Си-Ся өмір сүруін біржолата тоқтатты. Сол жорықтан қайтып келе жатып Шыңғысхан қайтыс болды. Оның қазасы тура- лы ресми мəлімет деректерде келтірілмеген. 1229 ж. Хұрал өткізіліп, онда Ұлы хан болып Шыңғысханның үшінші ұлы Үгедей сайланды. Монғолияның өзіне төртінші кен- же ұлы Төле хан болып тағайындалды. 1231 ж. Үгедей мен Төле бастаған монғол əскері Бянь (қазіргі Кайфын) қаласына басып кірді. Яньцзиннен айырылғаннан кейін чжурчжендердің өкімет басшылары осы қалаға келіп қоныс тепкен болатын. Шабуыл алғаш сəтсіз басталғандықтан монғолдар Оңтүстік-Сун мемлекетін чжурчжендіктерге қарсы бірлесіп күресуге шақырды. Бұл үшін Оңтүстік қытайлықтарға Хэнань провинциясын беруге келісім жа- сады. Оңтүстігінен Сун əскерінің, солтүстігінен монғолдардың ша- буылына чжурчжендер төтеп бере алмады. Бянь қаласын монғол əскері басып алды. Сонан соң чжурчжендердің бекініс тіректері бірінен соң бірі құлай бастады. 1234 ж. Цайчжоу қаласын монғолдар басып алған соң чжурчжен патшасы өзін-өзі өлтірді. Чжурчжендер аумағын толық басып алып, монғолдар Сун өкіметіне берген уəдесін орындамады — Хэнань провинциясын оларға бермеді. 1236 ж. монғолдардың батысқа жаңа жорығы басталды. Ол жорықты Жошының баласы Бату басқарды. Қыпшақтар мен Еділ (Волга) булгарларын бағындырып, монғолдар 1237 ж. орыс жеріне шабуыл бастады. 1237—1238 жж. олар Рязань, Коломна, Москва жəне Владимир қалаларын басып алып,талқандады. Сити өзенінде орыс княздерінің басты күштері талқандалды. 1239 ж. монғол əскері Днепр өзенінен өтіп, Киевті басып алды. 1241 ж. Бату мен Сүбедей бастаған монғол əскері Венгрияға, екінші тобы — Польшаға басып кірді. Польша мен Силезияны бағындырып, моңғолдар Лигницы маңында поляк жəне неміс княздерінің жасақтарын талқандады. Венецияға дейін жеткен монғол əскерінің əлсіреуі оларды кейін қайтуға мəжбүр етті. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|