С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
197 
Место соревновательной деятельности - борцовский ковер. 
Организуется  деятельность  арбитром.  Продолжительность  деятельности  измеряется  минутами, 
начало  деятельности  -  выход  на  ковер,  а  конец  деятельность  -  уход  с  ковра  (после  объявления 
результата схватки). 
Основное содержание соревновательной деятельности борца в схватке -выполнение технических и 
тактических  действий  или  изложенная  в  предыдущем  разделе  деятельность  меньшего  масштаба 
(выполнение элементарных, базовых) соревновательных действий. 
Большую  роль  в  контроле  соревновательной  деятельности  борца  в  схватке  может  иметь  работа 
комплексной научной группы (КНР). Регистрация (видео, стенографическая и т.п.) соревновательной 
деятельности  борцов  в  схватках  позволяет  более  точно  выявить  достоинства  и  недостатки  навыка. 
Модельные показатели могут служить ориентиром в построении на занятиях тренировочных схваток. 
Они  также  дают  информацию  для  построения  тактики  схваток  с  вероятными  противниками  в 
предстоящих соревнованиях. Таким образом, корректируется навык ведения схваток [167]. 
Деятельность  борца  в  частях  соревнования  (предварительной,  финальной,  утренней,  вечерней). 
Цель  соревновательной  деятельности  борца  в  предварительной  части  соревнования  -  войти  в  его 
финальную часть, а в финальной части - занять место в призовой тройке. 
Место  соревновательной  деятельности  в  частях  соревнования  -  спортивное  сооружение  (дворец, 
спортивный зал и т.п.). Начало деятельности - приезд на место соревнований, конец - отъезд (уход) с 
места соревнований. Организуется деятельность главным судьей соревнований. 
Время  деятельности  измеряется  в  часах.  Программой  соревнований  обычно  устанавливается 
продолжительность  частей  соревнования.  Борец,  набравший  в  финальной  части  соревнования 
меньше  штрафных  или  больше  положительных  баллов,  занимает  более  высокое  место.  Основными 
видами  деятельности  здесь  являются  схватки.  Вспомогательными,  являются  контрольное  и  офици-
альное взвешивание и возможная подгонка веса, питание после взвешивания, разминка, включающая 
подготовительные  упражнения  (общеразвивающие  и  специальные),  восстановление  после  схваток 
(рекреационные  упражнения),  парад  открытия  и  закрытия  соревнований  (строевые  упражнения), 
переодевание,  душ  и  т.п.  Основная  направленность  вспомогательной  деятельности  -  обеспечение 
необходимых физических кондиций [168]. 
По  приезду  на  место  соревнований  необходимо  организовать  своевременную  подготовку  к 
взвешиванию. Если вес в норме, то борец приезжает позднее. 
Взвешивание.  Борец,  имеющий  хорошие  навыки  сгонки  веса,  уже  к  контрольному  взвешиванию 
приходит с нормальным весом, соответствующим верхней границе избранной весовой категории. 
После  взвешивания  судейская  коллегия  совместно  с  тренерами  и  представителями  проводит 
жеребьевку.  Борец  возможно  раньше  должен  узнать  результаты  жеребьевки  и  в  соответствии  с 
порядком пар строить подготовку к сваткам. Разминку проводят таким образом, чтобы закончить ее 
не позднее чем за 10 минут до вызова борца на ковер. Она содержит общеразвивающие упражнения 
(для  разогревания)  и  специальные  упражнения,  которые  позволяют  борцу  лучше  выполнить 
технические и тактические действия [169]. 
Восстановление  после  схватки  должно  обеспечить  накопление  сил  для  ведения  последующих 
схваток. Для этого используют рекреационные упражнения. 
Парад  открытия  и  закрытия  соревнований  как  вид  соревновательной  деятельности  многими 
недооценивается,  а  он  имеет  значение.  Выполнение  борцом  строевых  упражнений,  ритуала  может 
создать о нем представление у судей, зрителей и других борцов. 
Переодевание.  В  течение  дня  соревнований  борцу  приходится  неоднократно  переодеваться  для 
взвешивания, посещения столовой, для схватки, контроля веса и т.п. 
Большую  роль  в  деятельности  борца  играют  контроль  судей,  врача,  самоконтроль  борца  и 
педагогический  контроль  тренера.  Часто  эти  виды  контроля  объединяются  и  осуществляются  КНГ. 
Контроль  совершенства  навыка  борьбы  с  различными  противниками  осуществляется  главным 
секретарем и главным судьей соревнований. Суммируя результаты схваток, они определяют, кто из 
борцов и на каком этапе соревнования выбывает [170]. 
Деятельность  борца  в  соревновании.  Основная  цель  деятельности  борца  в  отдельном  соревно-
вании  -  занять  определенное  (высокое)  место  среди  всех  участников  своей  весовой  категории. 
Обычно каждый борец стремится занять первое или в крайнем случае - призовое место. 
Место деятельности - город, территория, где расположено спортивное сооружение для проведения 
соревнования. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
198 
Начало деятельности - отъезд на соревнование. Конец деятельности данного масштаба - приезд с 
соревнований.  Если  соревнование  проводится  без  выезда  в  другой  город,  то  его  началом  можно 
считать первый день. 
В  личных  соревнованиях  определяется  степень  совершенства  навыка  борьбы  каждого  борца,  в 
командных  -совершенство  навыка  борьбы  коллектива.  Основной  деятельностью  борца  данного 
масштаба  следует  считать  его  деятельность  в  частях  соревнования  (предварительной,  финальной) 
[171]. 
Вспомогательная  деятельность  включает  в  себя  значительный  объем  действий,  который  можно 
разбить на части: деятельность до отъезда, во время переезда, после приезда в город, где проводятся 
соревнования, в промежутках между частями соревнования, после окончания соревнований, отъезд с 
соревнований. В соревновании используют следующие виды контроля: официальный, самоконтроль, 
педагогический, врачебный, научный. 
Официальный  контроль  обеспечивается  мандатной  комиссией  и  судьями.  Мандатная  комиссия 
определяет  соответствие  подготовленности  борца  и  его  принадлежность  к  данному  спортивному 
обществу. 
Судейская коллегия на основании результатов взвешивания обеспечивает допуск борца к участию 
в соревновании с борцами определенной весовой категории, проводит жеребьевку. 
Самоконтроль проводит сам борец. 
Педагогический  контроль  обеспечивается  тренером,  который  обращает  особое  внимание  на 
своевременную адаптацию борцов к условиям соревнований. 
Врачебный  контроль  осуществляется  врачом,  который  проводит  медицинские  обследования 
состояния здоровья перед допуском к соревнованиям и во время взвешивания. 
Научный  контроль  осуществляется  КНГ  в  период  подготовки  к  соревнованию.  Внимание  КНГ 
направлено  на  основную  деятельность.  После  соревнования  КНГ  делает  долгосрочный  прогноз, 
указывает средства и методы тренировочной деятельности или на более длительный срок. КНГ дает 
рекомендации  тренеру  и  по  построению  тренировки  в  условиях,  которые  будут  соответствовать 
условиям  предстоящих  соревнований.  Наибольшая  нагрузка  в  тренировке  планируется  в  те  дни, 
когда борец будет участвовать в схватках [172]. 
Многолетняя соревновательная деятельность. Цель деятельности - добиться наивысшего спортив-
ного результата и наивысшей квалификации. 
Продолжительность деятельности измеряется годами. Начало - это участие борца в первом сорев-
новании, окончание - в последнем. 
Место деятельности  - мир, страна, сборная команда, общество, спортивный коллектив. Спортив-
ная деятельность на этом уровне организуется Госкомспортом, федерацией. Она может изменяться и 
распределяться  по  этапам,  имеющим  меньшую  продолжительность  и  свое  место  деятельности.  Эти 
масштабы принято называть циклами: олимпийским, годичным и др. 
Степень  совершенства  навыка  оценивается  на  этом  этапе  соревновательной  деятельности 
разрядами и спортивными званиями (мс, кмс, змс).  
Наряду с перечисленными выше видами контроля в многолетней соревновательной деятельности 
большую  роль  начинает  играть  государственный  контроль.  Спортивное  мастерство  борца  опреде-
ляется критериями и нормами Единой спортивной классификации. Государственные и общественные 
органы  (спорткомитет  и  федерации)  присваивают  разряды  и  звания  в  соответствии  с  выполнением 
борцом определенных норм и требований. В то же время осуществляется комплексный контроль за 
эффективностью тренировки и соревнований, состоянием здоровья [173]. 
 
1 Мартьянов В.А. Функциональное состояние центральной нервной системы борцов.  //Спортивная борьба: 
Ежегодник.- М., 1986.-С. 14-16.   . 
 
2  А.Марьянов  У.В.,  Гнутов  М.И.,  В.Г.Ивлев  и  др.  Функциональные  возможности  периферического  нервно-
мышечного аппарата спортсменов  //Управление подготовкой борцов высокого класса. -М., I977.- С. 44-73. 
3 Платонов В.Н. Современная спортивная тренировка. -Киев: Здоровье. 1980. 334 с. 
4  Колесов  А.И.  Физическая  подготовка  в  классической  борьбе.  //Физическая  подготовка  спортсменов 
высшего класса.- М.,1969.- С. 57-58.    
5 Мартьянов В.А. и др. Взаимоотношение некоторых "центральных" и "периферических" факторов утом-
ления при специфической мышечной деятельности спортсменов.  //Физиология человека. - 1987. № I.- С. 150-
155. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
199 
6  Ашмарин  В.А.  Теория  и  методика  педагогических  исследований  в  физическом  воспитании  -  М.: 
Физкультура и спорт, 1978 c. 
 
7  Зациорский  В.М.  Спортивная  метрология.  Учеб.  для  студентов  физич.  культуры.-  М.:  Физкультура  и 
спорт, 1982.- 256 с. 
8  Ивлев  В.Г.  Типология  соревновательной  деятельности  высококвалифицированных  борцов  в  зависимости 
от их индивидуальных особенностей: Автореф.дис...канд.пед.наук.- М., 1990.- 24 с. 
9 Рожков П.А. Специфика технико-тактического мастерства высококвалифицированных борцов в связи с 
их индивидуальными особенностями: Автореф. дис... канд.пед.наук.- М., 1985.- 25 с. 
10 Ивлев В.Г. Типология соревновательной деятельности высококвалифицированных борцов в зависимости 
от их индивидуальных особенностей: Автореф.дис...канд.пед.наук.- М., 1990.- 24 с. 
 
Түйіндеме 
Балуандардың жарыс gрекетінің ерешеліктері 
А.К. Анарбаев – педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент,  
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Е-mail: Almas_6262@ mail.ru 
Ғылыми-бабында делінген жарыс қызметінің балуандар мен олардың түрлері, бақылау туралы біліктіліктегі. 
Мұнда  үлкен  рөл  бақылау  жарыс  қызметінің  балуан  айқаста  болуы  мүмкін  жұмыс  кешенді  ғылыми  тобының 
(КҒТ).  Тіркеу  (видео,  стенографическая  ж`не  т.  б.)  жарыс  қызметінің  балуан  күресте  мүмкіндік  береді 
неғұрлым д`л анықтау артықшылықтары мен кемшіліктері дағды-сын қалыптастыру. Ғылыми бақылау жүзеге 
асырылады КҒТ дайындық кезеңінде жарысқа. Назар КҒТ бағытталған негізгі қызметі. Кейін жарыс КҒТ ж / е 
ұзақ мерзімді болжамы көрсетеді, құралдары ж`не `дістері жаттықтыру қызметін немесе одан да ұзақ мерзімге. 
КҒТ ұсынымдар береді жаттық-тырушыға ж`не құру бойынша жаттығу жағдайында, олар шарттарына с`йкес 
келуі  алдағы  жарыстар.  Модельдік  көрсеткіштері  бола  алады  бағдар  құруда  сабақтарында  жаттығу  жүретін. 
Осылайша, түзе-тіледі дағдысы жүргізу жүретін. 
Түйін сөздер: жарыс қызметі, кешенді ғылыми топ (КҒТ), ұзақ мерзімді болжамы.  
 
Summary 
Peculiarities of competitive activity of wrestlers 
A.K.Anarbaev - Phd Assosiate professor of International Kazakh-Turkish University named by A.Yasawi 
Е-mail: Almas_6262@ mail.ru 
In the scientific article competition activity of wrestlers and their kinds, the control of competitive activity. Where 
the  important  role  in  the  control  of  competitive  activity  of  fighters  in  a  fight  can  be  work  integrated  research  group 
(AMG).  Registration  (video,  stenographic,  etc.)  competition  activity  of  wrestlers  in  the  bouts  can  more  accurately 
identify  strengths  and  weaknesses  of  the  skill.  Scientific  control  is  carried  out  by  AMG  in  preparation  for  the 
competition. Attention is directed to AMG's core activities. After the competition the AMG makes long-term forecast 
indicates  the  means  and  methods  of  training  activity  or  for  a  longer  period.  AMG  provides  recommendations  to  the 
trainer  and  build  a  workout  in  conditions  that  will  comply  with  the  terms  of  the  upcoming  competitions.  Model 
parameters  can  serve  as  a  guide  in  building  on  the  practice  of  training  contractions.  Thus,  the  adjusted  skill  of 
conducting fights 
Keywords: competitive activity, integrated research group (AMG), the long-term prognosis. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
200 
,ӨЖ 373.1 
 
СТУДЕНТТЕРДІҢ ЛИДЕРЛІК САПА ҚАСИЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ  
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ 
 
С.К. Мамилина – Педагогика ж`не психология кафедрасының аға оқытушысы,  
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті 
e-mail:mamilina_samal@mail.ru 
 
Бұл мақалада студенттердің лидерлік сапа қасиеттерін дамыту қарастырылады,  бұл м`селе `рқашан көкей-
кесті болған, сонымен қазіргі қоғамда бұл м`селені тез ж`не оң шешімін табу қажеттілігі туындап отыр. Лидер-
лік сапа қасиеттер тұлғаның дамып қалыптасуына көмектесетіндінтен `леуметтік үрдістен психологиялық зар-
дапсыз өтуіне ықпалын тигізеді. Мақалада таңдалып алынған м`селенің теориялық аспектілері қарастырылып 
мына қорытындыға келген, барлық ғалымдар мен педагогтар лидерлікке қатысты пікірлер ұқсас, `р ғалымның 
көзқарасы `ртүрлі аспектіде қаралған. Ғылыми-`дістемелік `дебиетті талдау барысында студенттедің лидерлік 
сапа қасиеттерін дамытудың базасы `леуметтік фактор (`леуметтік) деген қорытындыға келуге болады.       
Түйін сөздер: лидер, лидерлік, лидерлік сапалар, лидерді т`рбиелеу, лидерлік қабілеттер, лидердің қызметі. 
 
Бүгінгі  заман  мектебін  ізгілендіру  мен  демократияландыру  жағдайында  алға  қойылып  отырған 
басты  проблема  —  жаңа  жеткіншекті  оқытып,  т`рбиелеп,  өмірге  даярлау,  олардың  бойында  терең 
өзгерістерді ояту ж`не қоғамның рухани жаңаруына айтарлықтай ықпал ету. Бүгінгі заман талабына 
орай  қайта  жаңару  жағдайында  жасөспірімдердің  ой  өрісін  түп  тамырымен  қайта  жаңғырту  көкей-
кесті де зор м`нді м`селеге айналып отыр. Сол себепті жасөспірімдердің лидерлік қасиеттерін дамы-
ту  жұмыс  проблемасы  саласынан  білімін  жетілдіру,  олардың  жалпы  лидерлік  қабілетін  дамыту, 
қажетті арнайы тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бұл проблеманың ғылы-
ми-теориялық деңгейінің аз зерттелуі, балалардың қоғамдық ұйымдарында жасөспірімдердің лидер-
лік  қасиеттерін  дамыту  іс-`рекет  түрлерін  тиімді  ұйымдастыруға  мүмкіндік  берілмеуі  біздің  алды-
мызға  жасөспірімдердің  лидерлік  қасиеттерін  дамыту  жұмыстың  теориялық  негізін  жасау  міндетін 
қойды.  
Лидерлердің  көптеген  анықтамалары  бар,  сол  себепті  оларға  ортақ  анықтама  беру,  яғни  барлық 
зерттеушілер келісетін анықтама беру өте қиын. Бұл феномендік лидерлік, лидерліктің қарым – қаты-
насы,  болатыны  белгілі  бір  м`селені  шешуге  топқа  адамдар  келгенде,  немесе  топтың  қызығушы-
лығын арттыратын кезде болатынын түсіндіреді. Лидердің қарым – қатынасы белгілі, `йгілі болатын 
кезі ол топ алдына қойылған ресурстық тапсырма бөлініп берілгенде (ресурс мағынасы кең мағынада 
қолданылған: материалдық, қаржылай, азық – түлік, ақпараттық т.б.). Лидерлікті кең мағынада түсін-
гендер оны қоғамдық ортада, өмірде қолданады (саясат, экономика, м`дениет, ғылым, т.б.), сонымен 
қатар  адамдармен  шағын  ж`не  кең  қарым  –  қатынаста  (шағын  топтағы  қарым  –  қатынастан  мемле-
кеттік  ж`не  ұлтаралық  саясатты  басқаруға  дейін),  формалдық  ж`не  формалдық  емес  ұжымдарды 
қамтуға, бірақ нақты ж`не бірқалыпты лидерлікті топтастырмайды. 
dр  түрлі  лидерлік  теориялардың  авторлары  лидер  ж`не  лидерлік  түсінігінің  анықтамаларын 
ұсынған. 
Лидер – формалды емес қарым – қатынас жүйесінде, топқа жетекші `сер ететін адам (Р.Л. Кричев-
ский) [1, б. 214]. 
Лидерлік  –  қоғамның,  ұйымның,  топтың  мүшесі  (лидер)  нақты  мақсатқа  жетуде  басқаларды 
ұйымдастыратын ж`не оларды бағыттайтын, `леуметтік – психологиялық процесс (А.А. Ершов) [2, б. 
109]. 
Лидер – өз қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында, қоғамдық қызығушылықты жүзеге асырушы 
адам (Л.И. Уманский) [3, б. 52]. 
Лидер  –  тұлғааралық  қарым-қатынаста  анықталатын  топ  құндылықтары  жайында  анағұрлым 
көбірек білетін адам (Р.К. Бекмағанбетова) [4]. 
Біз бұл анықтамаларды толығымен қолдаймыз ж`не өз зерттеуіміздің бағытына қарай оны нақты-
лай түсеміз. 
Лидерліктің тиімді ж`не н`тижелі жүзеге асуында лидерлік стильдің маңызы өте зор. Яғни лидер-
лік  стиль  дегеніміз  –  топтық  міндеттерді  шешуде  лидердің  с`ттілікке  қол  жеткізуіне  көмектесетін 
`дістер мен құралдар жүйесі. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
201 
Біздің анықтамамыз бойынша  
Лидер – қажетті ұйымдастырушылық қабілеті бар, тұлғааралық қарым – қатынаста орталық ахуал-
дағы, қойылған мақсатқа жетуде тиімді `діс – т`сілдермен топты басқаратын ж`не ұйымдастыратын 
адам.  
Осы  орайда  лидерліктің  ерекшелігі  мен  стильдеріне  тоқталуды  жөн  көрдік  адам  өмірі  `р  қилы 
топта  құрамда  жүреді  ж`не  ол  мекемеде  болсын  барлық  мүмкіншіліктерді  нақты  ж`не  жалған 
лидерлердің  `рекетін  сезінеді.  Бұл  `р  түрлі  деңгейдегі  тұлға  ж`не  к`сіби  сапасы  жоғары,  қоғамдық 
деңгейде:  жанұядағы  ең  үлкені,  аула  құрамының  басшысы,  мұғалім,  оқу  тобының  басшысы,  бөлім 
меңгерушісі т.б. болуы мүмкін. Жеке тұлғалық лидер яғни оның мінез – құлқының ерекшелігі `рбір 
қатысушының  қозғалысын  немесе  барлық  топтың  дерлік  өмірін  анықтайды.  Лидер  басқаша  сөзбен 
айтқанда топтың ұйымдастырушылық қабілетін арттыруға ұйтқы болады. Адамдардың арнайы мінез 
–  құлқын  оқып  үйрене  отырып,  лидердің  динамикасын  білуге  ж`не  топ  пен  мекеменің  тіршілік 
`рекетіндегі ықпалын тануға болады.  
Шетелдік психологияда  лидерлік теориялардың көптеген түрі бар, олардың ішіндегі ең танымал 
болып ерекшеліктер теориясы мен лидерлік жағдай теориясы саналады. Ерекшеліктер теориясының 
м`ні  мынада:  кез-келген  адам  лидер  бола  алмайды,  белгілі  бір  тұлғаның  қасиеттері  немесе 
психологиялық ерекшеліктері бар адам ғана бола алады (ынталылык, жігерлік, сенімділік, шешендік, 
ж`не т. б.). Жағдай теориясы лидерлікті жағдай н`тижесі деп санайды. dр түрлі нақты жағдайларда 
топтың  басқалардан  басым,  ең  болмағанда  бір  қасиеті  бойынша,  жекелеген  мүшелері  дараланып 
тұрады,  бірақ,  д`л  осы  қасиет  нақты  жағдайда  қажет  болғандықтан,  бойында  осы  қасиеті  бар  адам 
лидер  болады.  Бұл  көзқарастардың  негізгі  қателігі:  лидерлік  `леуметтік-психологиялық  феномен 
ретінде  адам  мен  заттық  іс-`рекеттің  м`н-жайлары  арасындағы  ара-қатынастың  н`тижесінде  пайда 
болатынын жете бағаламаған. 
Топтың даму деңгейі неғұрлым жоғары болса, ондағы тұлғааралық қатынастар бірлескен `леумет-
тік іс-`рекеттің құндылыктары мен мазмұнына байланысты болуы соғұрлым жоғары деңгейде бола-
ды,  топта  лидердің  пайда  болуы  мен  орнығуы  осы  қарым-қатынастардың  жүзеге  асырылуы  ретінде 
білінеді.  Лидер  —  топ  үшін  аса  референтті  адам,  тұлғааралық  қарым-қатынастардың  жалпы  ортақ 
мүшесі. 
 Зерттеу мектеп ұжымдарында лидерлердің бірнеше типі болатынын көрсетті.  
Бірінші типі. Лидер нақты жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушы сыныпта музыка 
викторинасын ұйымдастырып, өткізді делік. Ол көптеген музыкалық шығармаларды біледі, пианино-
да, аккордеонда ойнайды. Бұл арада ол өзінің дарыны мен шеберлігін көрсетті. Ол лидер. Ал басқа 
жағдайда ол ұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді.  
  Екінші типі. Сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның басқа мүшелеріне жан-жақты ықпал ете 
алатын  оқушы  лидер  болады.  Лидер  оқушы  маршрутты  `зірлеуге  қатысады,  топты  қажетті  құрал-
жабдық, азық-түлікпен қамтамасыз етуге көмектеседі, транспорт құраладры жөнінде келіседі, далада, 
таза  ауада  өтетін  концертті  `зірлейді  т.  б.  Алайда  оның  лидерлігі  қысқа  мерзімдік  д`режеде  ғана 
болады. Іс т`м`мдалған соң оның лидерлігі де бітеді.  
Үшінші типі. Оқушы өзінің лидерлік қабілетін іс-қызметінің көптеген саласында ұзақ уақыт бойы 
сақтайды.  Топ,  ұжым  лидерін  аты  `йгілі  адамдар  ұғымымен  бара-бар  деуге  болмайды.  Зерттеу  бір 
адамның  бойында  лидерлік  пен  `йгілі  болу  қабілеттерінің  екеуі  де  болуы  мүмкін  екенін  көрсетеді. 
Мұндай үйлесімділік топтың, ұжымның атқаратын ісіне игі `сер етеді. Дегенмен бұл жерде алшақтық 
та кездесіп, лидер бір адам, `йгілісі екінші адам болуы мүмкін. 
Егер ұжымдағы тұлғалық психологиялық сипаттамасын қарастырсақ, онда лидердің топ жүгінетін 
құндылықты  бағыттарының  көтерілуімен  сипатталады,  жариялық  пен  адамгершілікке  толы  болады. 
Ресми билік лидерді елемесе де, топ оны беделділік пен абыройға бөлейді, яғни бірлескен іс-`рекет-
тің маңызды м`н-жайларын бағалау, сондай-ақ топқа маңызды шешімдерді қабылау оның құзырында 
болуын топ мойындайды. 
Лидерлік формалды ж`не формалды емес болуы мүмкін. 
Формалды лидерлер – бұл адамдарды мекеме мүшелері арнайы таңдап, қажетті бір адамға қызмет-
ке  тағайындайды  (бөлім  меңгерушісі,  бөлімше  басшысы,  топ  басы,  т.б.).  Формалды  лидерлердің 
арнайы мекеме алдында топты түгелдей дерлік қорғауға ж`не олардың қызығушылығын айтып жеткі-
зуге мүмкіндігі бар. 
Формалды  емес  лидерлер  –  бұл  адамдар  топ  мүшелерімен  психологиялық  қатынаста  беделі 
барлар. Кез – келген формалды емес лидер жеке беделге ие `рі оны түрлі деңгейде көрсетуге даяр [5]. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
202 
dлеуметтік  психолог  Дж.  Морено  лидерлерді  социометриялық  м`ртебе  терминіне  топтастырды. 
Лидер  –  ол  кең  көлемдегі  топ  мүшелерінің  таңдауындағы  адам  немесе  ұдайы  таңдап  алатындар. 
Формалды  ж`не  формалды  емес  лидерлерден  басқа  Морено  социометриялық  типті  ерекшелеп 
көрсетеді. 
Социометриялық лидер – бұл формалды ж`не формалды емес лидерлердің бір түріндегі ұқсастық 
конвергенциясы.  Бұл  феномен  формалды  емес  лидерді  формалды  м`ртебеге  жетелегенде  шығады. 
Оған психологиялық қатынасты игеруде ғана емес, сонымен қатар топтың формалдық тапсырмасын 
шешуде сенім артқанда `сер етеді. 
Топтың  лидерді  қабылдауына  байланысты  лидерлердің  төмендегідей  типін  бөліп  көрсетуге 
болады: 
1) «біздің арамыздағы біреу» - топ мүшелерінен ерекшеленбейді «көпшілікпен бірдей» деп қабыл-
дайды. Арнайы ортада өзгелерден бағы жанған немесе мүмкіндік болғанда басқарушы лауазымынан 
табылатын  –  топтың  толық  көзқарасы  бойынша,  топтың  басқа  мүшелері  секілді    қуанып,  мұңайып, 
қателесіп ж`не дұрыс шешім қабылдап өмір сүреді; 
2)  «бізден  ерекше»  -  топ  мүшелерінен  көптеген  сапасы  жағынан  ерекше  (іскерлік,  құлықтылық, 
коммуникациялық т.б.) толығымен еліктеуге үлгі болып табылады; 
3)  «жақсы  адам»  -  шынайы  тұрғыда  қабылданатын  ж`не  бағаланатын  құлықтылық  сапасынан  да 
жоғары: т`ртіпті, мейірімді, басқаға көңіл аудара білетін, ұдайы көмекке келетін; 
4)  «қызмет  атқаратын»  -  өзінің  достары  мен  барлық  топтың  атынан,  олардың  пікірін  жеткізуші 
ретінде сөйлеуге ұмтылатын [6]. 
Лидерліктің феноменіне қарамастан практикалық тұрғыда топта кім лидер екендігін анықтау өте 
қиын. Топта екі `дістеме негізінде нақты лидерлікті анықтауға болады: 
-  топ  мүшелерінен  олар  сайлау  кезінде  немесе  топты  басқару  кезінде  кімге  көп  сенеді  `рі  кімді 
қалайтынын сұрақ арқылы анықтау; 
-  сырттан  бақылайтындардан  (немесе  арнайы  шақырылған  кеңестен)  олар  топ  мүшелерін  атап 
соның  ішінде  бір  –  біріне  деген  `серін  сонымен  қатар  белгілі  бір  н`тижеге  қол  жеткізуші  лидерді 
білу; 
Лидердің функциясы: аналитикалық; іс-`рекет бағдарламасын жасау; мобилизация; жаңашылдық; 
коммуникативті; ұйымдастырушы; координациялық; интегративті [7, б.108].  
 
Кесте 2 - Лидерліктің түрлері 
 

жүктеу/скачать 13,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: