С. Г. Тажбаева Редакция алқасы
жүктеу/скачать 7,04 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түйін сөздер: қазақ халық музыкасы, қазақ халық `ндері, халық композиторларының `ндері, халық компо-
зиторларының күйлері, халық ақындары, `нші-күйшілері, жыршылары, сал-серілер, отбасылық-тұрмыстық, `дет-ғұрыптық, еңбек, лирикалық, тарихи `ндер, `леуметтік наразылық `ндері, эпикалық дастандар, аңыз- `ңгімелер, «Тойбастар», «Жар-жар», «Беташар», «Сыңсу», «Қыз қоштасу», «Жоқтау», трубадурлар, даланың бардтары. Музыкасыз жер бетінде бірде-бір халық өмір сүре алмайды. Музыка адам өміріне өте ерте бала кезден енеді, өмір бойы бірге жүреді. Адам сезімі, оның ойы, арманы ж`не іс-`рекеті музыка арқылы беріледі. Музыкада бүкіл адамзат өмірі, айнадағыдай бейнеленеді. Музыка өнері дүниеге көзқарасты қалыптастырудың ықпалды құралы ретінде, жастардың адам- гершілік қасиеттерін, моральдық интеллектуалдық ортасын, оқушылардың тұлғалық сезімдерін байы- тады. Өз елінің патриоттық мазмұндағы музыкалық шығармаларын үйрену жеткіншектерге патриот- тық т`рбие берудің құрамдас бір бөлігіне айналды. Оны қазақ халық музыкасының мүмкіндіктері де д`лелдейді. Қазақ халық музыкасы жеткіншектерге жан-жақты т`рбие берудің, соның ішінде патриоттық т`рбие берудің тапсырмас құралы болып табылады. Қазақ халық музыкасының ұрпақтан ұрпаққа мирас ретінде жетіп отыруына халық ақындарының, `нші-күйшілерінің, жыршыларының рөлі ерекше болды. Олар қазақ халық музыкасын үлкен мереке-тойларда д`ріптеген, өздерінің `ншілік-күйшілік шеберліктерін шыңдаған. Музыкалық шығармаларды таратуда, өз өнерлерін танытуда, сал серілердің де өзіндік орны болған. Кезінде А.Жұбанов: «...салдар мен серілер ол заманғы өнердің өкілдері. Бұл күндегі `ртіс- терше сахнаға киетін киімін чемоданға салып алып келіп, `дейі оларға арналған бөлмеде қайта киіне- тін жағдай сал мен серіде болған жоқ. Олар ат үстінде де, ауыл сыртында да, базарда да, ж`рмең- келерде де өнерлерін көрсетті. Сондықтан басқа кісіге алабажақ, `сіре қызыл көрінетін олардың киімдері сол сахнаға киетін киімдер. Ал олар өмірде де солай киініп жүреді. Өйткені өмір мен өнердің екеуі бірі мен бірі қосылып, ұласып кеткен» – деп жазған [1, 21 б.]. Оларды халық күні-түні тыңдаудан жалықпаған. Мұндай кездесулер көрерменнің музыкалық – эстетикалық талғамын, адами көзқарасын дамытып, ұлттық патриотизмін қалыптастыруда айтарлықтай рөл атқарған. Балалар мен жастардың патриоттық сезімін қалыптастыруда отбасының (ата-аналардың, қарттардың), `ртүрлі Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 206 ұлттық мерекелердің, ойын-сауықтардың, б`йге жарыстардың қосқан үлесі мол. Музыкалық шығар- малар балалар мен жастардың ақыл-ойы мен патриоттық сезіміне `сер етіп, музыкалық-эстетикалық талғамын жетілдірген. Қазақ халқының экономикалық ж`не қоғамдық құрылысы, сондай-ақ оның тұрмыс-тіршілігі мен эстетикалық көзқарастары ауыз `дебиеті шығармаларында өз бейнесін тапты. Сондықтан, «Қазақ- станда жиналған аса бай ауыз `дебиетінің оңдаған томдары туралы оқыған кезінде басыңа: «егер бүкіл осы байлықты қазақ халқының санына бөлетін болсақ, онда сір`, `рбір қазақ `ндердің, мақал- м`телдердің, аңыз-`ңгімелердің авторы болып шығар еді, - деген ой келеді» [2, 10 б.]. dн-күй, өлең-жыр, `рқашан да халық өмірінің ажырамас бөлігі болған. «Қазақта `нсіз өмір жоқ. «Тойбастар» айтқан жігіт, кешкі ауыл сыртында алтыбақан тепкен қыз-бозбала, шілдехана күзеткен жас-к`рі, «Жар-жар» айтқан екі топ, елінен еріксіз алысқа ұзатылып бара жатқан қыз, өлген жұбайын жоқтаған жесір, түйеге мініп, `р үйдің сыртында қақсаған жарапазаншы, ақ киім киіп, өгізге мініп ауыл аралаған дуана, «жынын» шақырып, зікір салған бақсы – б`рі де `ндетеді. Б`рі де жай сөзбен айтқанда жетпейтін сезім тасқынын `н арқылы шығарады» [3, 5 б.]. Музыканың халық өмірімен осылайша тығыз сабақтастықта болуы музыкалық-эстетикалық т`рбиемен бірге патриоттық т`рбие- нің міндеттерін шешуді жеңілдетті. Музыкада қазақ халқының өмірі, тыныс-тіршілігі, эстетикалық, этикалық ж`не педагогикалық идеялары өз көрінісін тапты. «Қазақ `ндері құдіретті де күшті, өктем, сонымен бірге жатық, құлаққа жағымды естіледі, – деп жазды өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында А.Эйхгорн. – ...Жапан түзде немесе ауылда, болмаса мал арасында, айдала мен жазық өңірлерде, таулар мен көсілген алқаптарды аралаған кезінде, жым- жырт аспан астында жалғыз келе жатып оның салған `ні тіпті `демі естіледі. Түнде де, күндіз де, таңертең де, кешке де, жазда да, қыста да – қашан, қай кезде болмасын қазақ қиялсыз жүрмейді, не ыңылдаған сарынмен көңіл күйін білдіреді, немесе `н салады, `йтпесе өлең шығарады, енді бірде шежірелік сөздерді мақалдап айтумен болады. Олардың қарапайым сөздері сырт өмірден алған `серін табиғи қалпында беріп, сезімдерін ешбір қалтқысыз айқын баяндайды» [4, 58 б.] . Қазақ халық музыкасының аясына халық ж`не халық композиторларының `ндері, халық ж`не халық композиторларының күйлері енеді. Қазақ халқының `н шығармашылығының жанрлары сан алуан. Бұл – отбасылық-тұрмыстық, `дет-ғұрыптық, еңбек, лирикалық, тарихи `ндер, `леуметтік наразылық `ндері, эпикалық дастандар мен аңыз-`ңгімелердің музыкалық сабақтастыққа берілуі [5, 24 б.]. Қазақ халық музыкасының мазмұндық сипаты, адамгершілік-эстетикалық т`рбиедегі мүмкін- діктері С.Ұзақбаеваның еңбегінде жүйелі тұжырымдалған. Соны негізге ала отырып, халық музыка- сының патриоттық т`рбиедегі мүмкіндіктеріне тоқталып өтейік. Отбасылық-тұрмыстық `ндерде Отанға, туған жерге, елге деген сүйіспеншілікті көзқарас, ойын- сауықтар, мораль, күнделікті тұрмыс қарекеті, отбасылық өзара қарым-қатынастар сипатталады, өнеге тұтар нақыл сөздер көп пайдаланылады. Мысалы, «Мақтаншақ» `нінде шектен тыс даңғаза кербездік т`лкек етілсе, «Көксау шал» `нінде теңсіз неке айыпталады ж`не т.б. Көптеген `ндерде балаларға деген н`зік, мейірбанды сезім, аялы ықылас көрініс табады. Оны шілдехана, туған күн, бесік жыры, тұсау кесу, жеті жас, он үш жас, жиырма бес жас сияқты елеулі с`ттерге арналған `ндерден көруге болады. Тоқ етерін айтқанда, қазақтардың жас мөлшеріне байла- нысты `рбір маңызды кезең: баланың алғашқы езу тартып күлуіне, бірінші рет ат жалын тартып мінуіне, тұңғыш рет б`йгеге қатысуына дейін `н арқылы бейнеленіп отырады. «Оларда ата-аналардың балаға деген сүйіспеншілігі, оның тағдырына деген жауапкершілігі, бала болашағы туралы терең ой толғаныстары ашып көрсетіліп, адал, мейірімді, ақылды азамат болуға, өз халқының лайықты қорғаны, батыры, ең бастысы – бала кім болсын, мейлі шебер, мейлі малшы болсын, адам болып қалуға деген үлкен үміті, тілегі» айтылады. Бұған д`лел «Бесік жыры» өлеңі [6, 96-97 б.]. Онда: Бармақтарың майысып, Таңдайларың тақылдап, Түрлі ою ойысып, Сөйлегенде сөз бермей, Ұста болар ма екенсің? Шешен болар ма екенсің? немесе: Құрығыңды майырып, Айыр қалпақ киісіп, Түнде жылқы қайырып, Ақырып жауға тиісіп, Жаудан жылқы айырып, Батыр болар ма екенсің? – Жігіт болар ма екенсің? дейді [6, 154 б.]. |