С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №2 (50), 2016 г. 
232 
тыруда өмір бойы `ртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің заңдылықтарын  
педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде `ртүрлі ғылыми  жаңалықтар енгізіліп отыр. 
XX  ғасырдағы  психолог  ғалым  А.Н.  Леонтьев:  «Менің  өмірімде  нені  меңгере  алдым,  я  болмаса 
соны  ұғына  алдым  ба,  жоқ  па,  егер  ұғынсам,  меңгерсем,  қаншалықты,  қандай  д`режеде  ұғындым, 
оның  мен  үшін,  менің  жеке  тұлғам  үшін,  маңыздылығы  қандай…»  –деп  «м`н»  мен  «маңыз» 
ұғымдарының мағынасын зерттеген [1].  
Олай болса жеке тұлғаның `леуметтік тыныс-тіршілігін жан-жақты қарастыруға болады. М`селен, 
адамдарды  `леуметтік  белсенділігінің  деңгейі  мен  сапалық  жағынан  бағалайтын  болсақ,  оның 
бойындағы бұл сипаттар мен қасиеттер оның сипаты мен бағыты бойынша іске асады.Өйткені оның 
белсенділігі  ұнамды,  пайдалы  дүниелер  жасау  ж`не  білдіру  арқылы  саналы  ж`не  стихиялы,  т.б. 
сипатта болуы мүмкін. Бұлардың қайсысы болса да, біріншіден, қоғамның `леуметтік құрылымына, 
екіншіден,  қоғамның  нормативті  м`дениеті  мен  құнды  бағыт-бағдарына,  соның  ішінде  ол  қандай 
болуы  керек  немесе  болмауы  қажет  деген    түсінік  шеңберінде  адамның  нормативтік  қағидасына, 
үшіншіден, жекелеген тұлғалардың ойлау стилі мен  өзіндік санасына т`уелділігі д`лелденеді. 
«dлеуметтендіру»  ұғымы  алғашқы  рет  өткен  ғасырдың  орта  шенінде  американдық  психология 
мектебі  өкілдерінің  еңбектерінде  қолданыла  бастады.  Сондықтан  да  болар  бұл  ұғымды  ғылымға 
ендірушілердің алдыңғы санатында  американдық психолог ғалымдар А.Бондураның, Д. Доллэрдтің, 
Дж. Кольманның А.Парктің, В.Уолтерстің ж`не басқалардың аттары атала бастады. 
Сонымен  қатар,  `леуметтендіруге  байланысты  ғылыми-педагогикалық  `дебиеттерде  `леумет-
тендіру деңгейлері мен факторлары ж`не «`леуметтендіру», «бейімдеу» ұғымдары бөліп қарастыры-
лады.  Жоғарыдағы  ғылыми  `дебиеттерді  талдай  келе,  біз  `леуметтендіру  бейімдеу  арқылы  іске 
асырылатынына ж`не адамдардың `леуметтік т`жірибесі, қоғамдағы `дебі, нормаларымен байланыс-
тылығына  көз  жеткіздік.  dлеуметтендірудің  н`тижесі,  қоғам  талабын  қанағаттандыратын  `леумет-
тену процесі болып табылады[2].  
«dлеуметтену»  -  (латын  сөзінен  шыққан  «socialis»  -  қоғамдық)  дегенді  білдіреді.  Яғни  тұлғаның 
қалыптасу  үрдісі,  индивидтің  тілді  меңгеруі,  `леуметтік  құндылықтар,  т`жірибе  болып  табылады. 
«dлеуметтену»  үрдісі  тұлғаның  `леуметтік  негізі  ретінде  қарастырылады.  Бала  дамуында  өзінің 
құрдастарынан озып не қалып қоюы мүмкін, бұл өз кезегінде баланың құрдастарына деген `леуметтік 
статусына байланысты болады.  
Ресейдегі  `леуметтану  ойының  қалыптасуы  мен  дамуы  XIX  ғасырдың  екінші  жартысы  мен  XX 
ғасырдың  үлесіне  тиді.  Ресейде  `леуметтану  ғылымы  саласында  зерттеулер  жүргізген  көптеген 
ойшылдар шықты. Олар `р түрлі `леуметтану бағыттары мен ағымдарын қалыптастырды. 
Географиялық идеядағы бағыт географ-ғалым `рі `леуметтанушы Лев Ильич Мечниковтың (1838-
1888) еңбектерінде анық байқалды.  
Л.И.  Мечниковтың  `леуметтану  теориясы  тұрғысынан  қарастырған  м`селелері  оның  «Өркениет 
ж`не  ұлы  тарихи  өзендер»  деген  ірі  еңбегіңде  баяндалды.  Социал-дарвинизмнің  `леуметтік  заңды-
лықтарды  механикалык  тіршілік  үшін  күрес  заңына  ұқсастыру  тұжырымдамасын  жоққа  шығарып, 
зерттеуші `леуметтануды нақты ғылыми п`нге айналдыруды көздеді. Ол үшін, оның пікірі бойынша, 
қоғамдық  өмірдің  шынайы  ерекшелікті  заңдарын  тұжырымдау,  сонымен  қатар  `леуметтік  прогресс 
белгі-өлшемдерін  барынша  мұқияттылықпен  анықтау  қажет  болды.  Бірнеше  тіршілік  иелері  ортақ 
мақсатқа бірлесе күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп ойлап, 
Л.И.Мечников  қоғамда  кооперациялар,  ынтымақтастық  құруға  тырысу  анықтаушы  болатынын  атап 
көрсетті[3]. 
Биологияның  зерттейтін  құбылысы  жан-жануарлар  мен  өсімдіктердің  тіршілік  ету  жағдайынан 
тұратын  болса,  `леуметтануды  тек  ынтымақтастық  ж`не  күштерді  біріктірудің  көрінісі,  яғни  таби-
ғаттағы  кооперация  факторлары  қызықтырады.  dлеуметтануды  дүниедегі  бір  клеткалыдан  бастап, 
адамдардың өндірістік кооперацияларына дейінгі ынтымақтастықтың бүкіл құбылыстарын қамтыған 
ғылым  ретінде  анықтап,  Л.И.Мечников  қоғам  мен  биологиялық  организм  арасындағы  өнімдер 
ұқсастығын  пайдалануға  бағыт  ұстады,  сонымен  қатар  ол  қарапайым  биологиялық  редукционизмді 
жоққа шығарды. 
Қоғамдық  прогресс  идеясы  Л.И.  Мечниковтың  `леуметтану  тұжырымдамаларында  маңызды 
орынға  ие  болды.  Оның  пікірінше,  прогресс  идеясы  болмайынша  адамзат  тарихы  тек  оқиғалардың 
мағынасыз қоймасы болып қалады. Бұл тұрғыдан алғанда `леуметтану міндеттеріне прогресс неден 
тұрады, қоғамның алға қарай дамуын қандай нақты белгі-өлшемдермен анықтап білуге болады деген 
м`селелерді  қойды.  dлеуметтік  прогресс  жолындағы  қоғамның  эволюция  д`режесінің  саңдық 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 
233 
индикаторы  ретіңде  Л.И.Мечников  адамдардың  қол  жеткізген  ынтымақтастық  деңгейіне  көңіл 
аударды.  Өйткені  ол  табиғатта  болатын  тіршілік  үшін  күресті  ығыстырды.  Ынтымақтастықтың 
адамдар арасындағы қарым-қатынас ретінде ерікті түрде ж`не күштеу арқылы айқындалғанына көңіл 
аударып,  `леуметтанушы  бұл  процестегі  индивидтердің  еркіңдік  д`режесі  сол  өркениеттің  прогрес-
сивтілігінің басты өлшемі бола алады деп ойлады.  
П.Л. Лавров `леуметтануды нормативті ғылым деп есептеді. Оның көзқарасы бойынша, коғамның 
бір ғана нақты қозғаушы күші тұлға бола алады. Оның мүддесін мойындамау деген сөз аса маңызды 
`леуметтік құбылысты байқамаумен бірдей. Тарихтың барысы объективтік заңдармен анықталса да, 
тұлға  тарихи  процесті  өзінше  түсініп,  өз  алдына  мақсаттар  қояды  ж`не  оған  жетудің  құралдарын 
таңдайды. П.Л.Лавров `леуметтануға анықтама беруге талпыныс жасады. Оның түсінігінде `леумет-
тану  өз  бетінше  өмір  сүрушілердің  арасындағы  ынтымақтастықтың  көріну,  күшею  ж`не  `лсіреу 
формаларын зерттейтін саналы органикалық ғылым.  
Н.К.Михайловскийдің  пікірінше,  адамның  адаммен  қарым-қатынасы  секілді,  оның  табиғатпен 
қарым-қатынасы-ның  арасында  бір-бірімен  жанаспайтын  қарама-қарсы  айырмашылық  бар.  Бірінші 
жағдайда бір ж`й ғана құбылыс деген ой тумауы керек. Өйткені бұл құбылыстың алдына қойылатын 
нақты мақсаты бар. Екіншісінде мұндай мақсат болған емес. Бұл өзгешіліктер аса маңызды болған-
дықтан  адамзат  танымының  екі  ірі  саласыида  `р  түрлі  `дістерді  қолдану  қажеттігін  талап  етеді. 
Қоғамдық  құбылыстарды  тек  субъективтік  деп  бағалауымыз  керек.  Бұл  жерде  жоғары  бақылауды 
субъективті `діс жүзеге асыруы тиіс. Н.К.Михайловский `леуметтану басқа қоғамдық ғылым-дармен 
байланыста  болуы  керек  деп  есептейді.  Ол  қоғамдық  өмір  фактілеріне  `діл  қарауға  болады  деген 
тұжырымды ұстайды[4]. 
dлеуметтенудің `мбебап міндеті – қоғамға жаңадан енуші «жандардың» жүйеге селқостық сезімін 
барынша азайту, керісінше оған жан-т`німен берілгендік сезімін ұлғайту. Оның көзқарасына с`йкес 
адам  қарым-қатынас  жасау  барысында  оның  өзіндік  құндылығы  «беделділерге  қарағанда»  өзін 
толықтырады. Н`тижесіде осы ұстаным жалпыға ортақ нормативті стандарты, оның негізгі жүйесінің, 
қажеттігінің бөлігі болып табылады. Э.Дюркгейм мен Т.Парсонс теориялары көптеген `леуметтенуге 
байланысты зерттеулерге үлкен ықпал етті ж`не `лі де ықпал етуде. 
Тұлғаның  `леуметтік  қалыптасуы  –  үздіксіз,  табиғи  жүріп  отыратын  үрдіс.  Оның  негізінде  адам 
қалай  қалыптасып,  өмірде  өзін  қалай  көрсете  алатындығы,  барлығы  да  `сер  етеді.  Көптеген  адам-
дардың `леуметтік проблемалары ж`не оны өзіндік шешу жолдары `леуметтік дамуына байланысты. 
Жеке  тұлғаны  қалыптастыру,  т`рбиелеумен  қатар  `леуметтендіру  деген  термин  бар.  Өйткені  жеке 
тұлғаның  өзі,  оның  сана-сезімі  құндылықтарды,  `леуметтік  т`жірибені,  м`дениетті  меңгеру  проце-
сінде  үлкен  рөл  атқарады.  dлеуметтенуде,  дейді  Э.В.Ильенков  т`рбиемен  қатар  алдын-ала  `дейі 
дайындықсыз,  өздігінен  туындаған  ықпал  арқылы  адамның  қоғамның  толыққанды,  толыққұқылы 
мүшесі  болуы  байқалады.  Тұлғаның  қалыптасуы,  т`рбиесі,  `леуметтенуі  олардың  даму  деңгейінің 
көрсеткіші.     
А.В.Мудриктің  айтуы  бойынша,  «`леуметтену»  алғашқыда  саяси  экономикадан  келген,  яғни 
жерді, өндірісті т. б. ортақтастыру деп түсінуге болады. Мұның адамға қатысты бейнесі- американ-
дық `леуметтанушы Ф.Г. Гиддингстің 1887 жылғы «dлеуметтенудің теориясы» атты еңбегінде қарас-
тырылған. Ондағы «`леуметтену» термині заман талапбына сай қолданылған. 
Жеке адамның `сіресе балалың ж`не жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен т`рбие-
нің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ т`рбие `серінің д`режесі мен сипаты көп жағдайда т`рбие-
нің даму заңдылықтарын қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, т`рбие мен дамудық 
арасында  екі  жақты  байланысы  болады.  Сондықтан  жеке  адамның  даму  заңдылықтарын  тереңірек 
қарастырған жөн. Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педа-
гогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті м`селелердің барлығында 
қамтамасыз етілмеген. 
Ал  `леуметтік  педагогика  біріншіден,  адам  өміріндегі  белгілі  бір  жағдайға  қандай  да  бір  жас 
ерекшелігінде  болатын  немесе  болуы  мүмкін  жағдайды  болжауға  мүмкіндік  беретін  білім  саласы. 
Екіншіден, адам дамуындағы дұрыс жағдайлардың қалай жасауға ж`не оның `леуметтенуі барысын-
да туындайтын кедергілерді жоюға болатындығы туралы; үшіншіден, келеңсіз жағдайлардың адамға 
ықпалын  тежеу,  адамды  `леуметтенуі  үдерісінде  туындайтын  қиыншылықтардың  үлесін  шегеруге 
мүмкіндік береді.  
 
 

жүктеу/скачать 7,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: