С. Г. Тажбаева Редакция алқасы

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
178 
!
  Жарыс сабақ 
!
  Ойын сабақ 
!
  Экскурсия сабағы 
!
  Музыкалық калейдоскоп сабағы 
!
  Хайуанаттар 5леміне саяхат сабағы 
!
  Театрланған қысқа көріністер сабағы 
Жоғардааталған танымдық коммуникативтік үлгідегі сабақтар оқушылардың бойындағы адамгершілік 
қасиеттерге  баулыйды,оларды  5дептілік  пен  игілікке,достыққа,саналылыққа  қалыптасуына,халықтар 
арасындағы  ынтымақтастық  пен  бірлікке,  сыйлаымды  қарым  –  қатынасқа,  жауапкершілікке  ықпал 
жасайды.  Мұндай  сабақтарда  оқушылардың  ұжымдық  ой  –  пікірлері  қалыптасып,сыныптағылардың 
пікірі бойынша өзіндік ойларын бекітуді көпшілікпен қарым-қатынаста болуды жолдастарының жауап-
тарына пікір айтуды,дұрыс ұсыныс жасай алуды үйренеді. Сабақта ағылшын тілінде сөйлейтін мемлекет-
тердің  м5дениеті  менөз  елінің  м5дениетін  қатар  қарастыру  оқушылардың  5леуметті  м5дениеттілік 
құзіреттілігін дамытуға ықпал етеді.[4] 
Жалпы  коммуникативті  құзіреттілікті  дамытуда  рөлдік  ойындардың  орны  ерекше.  Себебі  ойын 
оқушылардың  бір  бірімен,мұғаліммен  5рекеттесуге  деген  талпынысын  жандандырады  ж5не  5ңгімелесу 
барысында мұғалім мен оқушы арасындағы д5стүрлі кедергіні жойып,еркін 5рекеткеталпындырады.Ойын 
өз өзіне сенімсіз,ұялшақ балаларға сөйлеу арқылы сенімсіздіккедергісін жоюға көмектеседі.Ойын арқылы 
оқушылар  5ңгімені  бастау,  оған  ілесу,  қолдау,  5ңгімелесушінің  сөзін  бөлу,оның  ойымен  келісу  немесе 
келіспеу,сұрақтар  қою  сияқты  қарым  –  қатынас  элементтерін  меңгереді.Рөлдік  ойын  сезімтал  болуды 
үйретеді.[5] 
Шет  тілін  практикалық  тұрғыда  меңгеруге  үйретккенде  оқушыларды  өз  бетімен  жұмыс  істеуге 
баулып, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға тап болған кездерде шығармашылықпен 
қолдана  білуге  машықтандыру  көзделеді.[6]  Шет  тілін  оқыту  барысында  сөйлесім,тыңдалым  арқылы 
коммуникативтіктанымдық құзіреттілік қалыптастыру мақсатында м5тін мазмұны мен шет тілін үйрету 
құралдарын  ұштастыра  отырып,  оқушыларды  тілі  оқытылған  елдің  м5дени  құндылықтарымен,  оның 
тарихы,  географиясы,  5дебиеті,  ғылымы,  өнерімен  танысуына  мүмкіндік  береді.  Ең  бастысы  сөйлеу 
этикасын орынды пайдалануды талап етеді. Шет тілі арқылы басқа п5ндерден өтілген, бір мезгілде игері-
летін материалдар негізінде ж5не алдағы уақытта өтілетін материалды қабылдауға дайындық барысында 
5р түрлі п5наралық байланысты жүзге асыруға мүмкіндік жасайды. 
Жоба  технологиясының  ерекшеліктерінің  бірі  –  жеке  тұлғаға  бағытталған  міндеттің  болуы.Егер 
теориялық  м5селе  берілсе,  онда  жоба  технологиясының  процесі  оның  шешімін  табу,  ал,  практикалық 
м5селе  берілген  жағдайда  оқушылардың  міндеті  осы  м5селенің  нақты  шешімін  тауып,  н5тижелерін 
т5жірибеге  енгізу  болып  табылады.М5селені  шешу  оқушының  зерттеу,  ізденіс5дістері  мен  құралдарын 
камтиды. Шетел тілін оқытудың қазіргі амалы ретінде жоба технологиясы шетел тілінің коммуникативтік 
біліктіліктің  барлық  компоненттерінің  н5тижелі  дамуын,  екінші  тілдік  тұлғаның  қалыптасуын  қамтама-
сыз етеді. Шетел тілін оқытуда аталған амалдардың негізі идеясы нақты күш пен назарды түрлі жаттығу-
ларды орындаудан оқушының белгілі бір тілдік құралдарды меңгеруін талапететін белсенді ойлау 5реке-
тіне ауыстыру болып табылады. 
Жоба  технологиясы  5р  түрлікоммуникативтік  дағдылар  мен  іскерліктерді  қолданудың  көзі  болып 
табылады.  Бұл  өз  кезеңінде  оқушылардың  түрлі  саладан  алған  білімдерін  кеңейтіп  тереңдетуге  ,  өздері 
ж5не өз өмірлері  үшін  маңызды  болып  табылатын  жағдайлар  туралы  өз  ойларымен  бөлісуге  мүмкіндік 
береді.Тіл  ж5не  оқушының  қажеттіліктерін  байланыстыру,  яғни  оқушылардың  мұғаліммен  өз  ойымен 
бөлісуге  қажеттілігі,  іс-5рекеттің  мақсаты  мен  оқушының  қызығушылығы  с5йкес  келген  жағдайда  шет 
тілін оқытудың коммуникативтік амалының негізі болып табылады. 
Демек,  жоба  технологиясы  арқылы  интеллектуалдық,  к5сіптік,  адамгершілік,  рухани  сияқты  жеке 
қасиеттердің қалыптасуына өзін-өзі дамытуға, оқу-т5рбие процесін тиімді пайдалануына ықпалын тигізе-
ді.  Жоба  технологиясы  оқушының  коммуникативтік  біліктіктің  барлық  бөліктерін  тиімді  қалыптас-
тыратын жаңа 5діс. 
Қорыта  келгенде,  студенттердің  коммуникативті-когнитивті  дағдысын  дамытудағы  оқылым  ж5не 
сөйлесім дағдыларын дамытуда м5тіндерді қолданумен қатар, біз оларды жай ғана бір тілден екінші тілге 
аударып  қана  қоймаймыз,м5тінді  тереңінен  түсініп  оқу  арқылы  студенттердің  когнитивті  танымын  да 
кеңейтуге  ерекше  көңіл  бөлеміз.  Шын  м5нінде,  шетел  тілін  үйретуде  танымдық  коммуникативтік 
құзыреттілікті қалыптастыру-ең өзекті м5селе;Сондықтан оқушылар заманауи талапқа сай білімді, жан-
жақты, шетел тілінде өзі ойын еркін жеткізе алатын,кез келген жағдайда тілдік қарым-қатынасқа баратын, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
179 
м5дениетті,  б5секелестік  құзіретті  үлгідегі  сабақтар  оқушылардың  коммуникативті  құзіреттілігін  дамы-
туға  ой-өрісін  кеңейтуге,өзіндік  көз  қарастарын  қалыптастыруға,  білімін  сапалы  да  терең  меңгеруге,  ең 
басты м5дени қарым –қатынаста шетел тілін еркін сөйлеуге дағдыландырады.  
 
1. «Жаңа онжылдық –жаңа экономиялық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері»аттыҚазақстан халқына 
жолдауы.29 қаңтар,2010 жыл. 
2. Шет тілін оқыту [дістемесі.4(24) Жаңа типті мектеп бағдарламасы. 
3. Шет тілін оқыту [дістемесі. 2 (34) . Бас редактор:Ш.Б. Б[йшен. Жоба технологиясы-оқушылардың 
коммуникативтік біліктілін дамытудың жолы. 
4. Гальскова Н.Д. Современная методика обучения.-М ,2000. 
5. Шадриков В.Д. Новая модель специалиастов инновационная подготовке и компетентный поход. Высшее 
образование сегодня. 2004.№8 
6. Мильруд Р.П. Компетентность в изучении языка//Иностранные языки в школе. -2004-№7.-С. 
7. htth://www.izden.kz|referattar|kazak-tili-men-debieti-pedagogika 
 
Аннотация:В настоящее время развитие познавательных, коммуникативных навыков учащегося в преподавании 
иностранному языку через разговорную речь являетсяоднимизактуальных проблем. Разговорная деятельность тесно 
связаносговорением, устная (слушание, говорение) речь в коммуникативном процессетесно связано с образованием 
и развитиемкоммуникативного навыка. 
Также, сформироватьконкурентоспособную творческую личность,приобретавшуювысокоекультурноеотношение 
в  любой  ситуации,  уделивший  особое  внимание  к  инновационным  проблемампреподавания  иностранному  языку 
применяяновые  педагогическиетехнологии  с  помощьюинновационныхподходов,  являетсяодним  из  актуальных 
проблем. 
В  формировании  коммуникативной  когнитивнойкомпетенции  через  говорение  и  слушаниев  процессе  препода-
вания  иностранному  языку  требуетэффективно  применять  этику  говорения  и  дает  возможность  ознакомиться  с 
культурными  ценностямистраны,истории,  географии,  литературы,  науки  и  искусства.  В  статье  рассматриваются 
проблема  развития  коммуникативной  когнитивной  компетенции  на  уроках  иностранного  языка,  виды  коммуника-
тивного урокаи пути использования их на уроках.  
В настоящее время, будучи конкурентоспособнойстраной с другими развитыми странами и говоря с ними на том 
языке, которыеони говорят, - является доказательствомпотребностиподготовки конкурентоспособных специалистов. 
Ключевые слова: коммуникативная компетенция, когнитивная компетенция, культурные ценности,когнитивная 
лингвистика, этика говорения, грамматическая структура, лингвистические единицы, фразовая единица, говорение, 
педагогическаятехнология 
Annotation:  At  presentthe  developmentofcognitive,  communicativeskillsofpupils  in  teachingforeign  language  through 
speakingisone  ofthe  actual  problems.  Speaking  activityis  closelyconnectedwithreading  activity,  oral  (listening,  speaking) 
speech in communicative process is closely connected with the formation and developmentofcommunicative skill.  
Also, toformcompetitive creative educatedpersonalitythat have acquired high culturalrelation in any situationhaving paid 
special attention to the innovative problems ofteaching foreign language, havingincludednew teaching technologies with the 
help ofinnovative approaches. 
In  forming  communicative  cognitive  competencies  ofpupils  through  speaking  and  listening  in  the  process  ofteaching 
foreign language requires to use effectively speaking ethics and gives possibility to acquaint with the cultural values ofthe 
country,  its  history,  geography,  literature,  science  and  art.  The  problem  of  development  ofcommunicative  cognitive 
competence at the lessons offoreign language, types of communicative lesson have been given andthe ways ofusage at the 
lesson are thoroughly considered in the article. At present having been the competitivecountry with other developed countries 
and speaking with them at that languagethat they speak is the proof ofnecessity ofpreparing competitive specialists.  
Key  words:  communicative  competence,  cognitive  competence,  cultural  values,  cognitive  linguistics,  speaking  ethics, 
grammatical structure, linguistic units, phrasal unit, speaking activities, teaching technology. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
180 
УДК:О.Ж 372.851 
 
ЖЕТКІНШЕК КЕЗЕҢДЕӨЗІН-ӨЗІ ЖЕТІЛДІРУ САТЫЛАРЫ МЕН  
ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ 
 
З.Б. Қабылбекова, .... Жолдасбеков, Ш.Е. Рсмаханбетова, Г.Накыпбек –  
Қазақ инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті, 
М.Kуезов ат. Оңтүстік Қазақстанмемлекеттік университет, 
Шымкент қ., Қазақстан 
 
Аннотация 
Өзін-өзі  т5рбиелеу - жеке  тұлғаныңөз  кемістіктерін  жою  мақсатында  жасайтын  саналы,  жүйелі  іс-5рекеті ж5не 
даралығынн қарастыратын, 5леуметтік талаптарға жауапкершілігін дамытатын жағымды қасиеттерін қалыптастыру 
үрдісі.Өзін-өзі т5рбиелеу жеке феномен ретінде философия, педагогика, психология ж5не физиология салаларының 
ғалымдарымен зерттеліп келеді. 
Өзін-өзі  т5рбиелеу,  т5рбие  сияқты  жеке  тұлғаны  қалыптастырудағы  қоғамдық  міндетті  атқарады.  Өзін-өзі 
т5рбиелеу - жеке тұлғаның өнегеліқасиеттерінің қалыптасуының мақсаттылығы, ерікті, сапалы үдерісі. Сондықтан 
өзін-өзі  т5рбиелеуді  жеке  тұлғаның  қоғамдық  талаптағы  ж5не  жеке  даму  бағдарламасына  жауап  беретін,  қасиет-
терінің қалыптасуына бағытталған саналы, өзімен жасалатын жоспарланған жұмыс ретінде сипаттауға болады.Өзін-
өзі  т5рбиелеудегі  қажеттілік  сыртқы  жағдайлармен  ж5не  т5рбиелеумен  ұштасқан.  Ол  дамып  келе  жатқан  жеке 
тұлғаның  табиғи  қажеттілігі  ретінде  пайда  болады  ж5не  өздігінен  прогрессивті  дамуға  5серін  тигізеді.Өзін-өзі 
т5рбиелеу  динамикалық  үрдіс.  Ғалымдардың  зерттеулерібойынша  жасөспірімнің  дамуымен  өзін-өзі  т5рбиелеудің 
мақсаты  мен  т5сілдері  өзгереді.  Мақсаттары  шындыққа  с5йкес  ж5не  жеке  басының  негізгі  өмірлік  бағытымен 
байланысты болады. Сондай-ақ өзін-өзі т5рбиелеудің т5сілдері де қалыптасады. 
Бұл  мақалада  өзін-өзі  тану  ж5не  өзін-өзі  білім  үдерісінің  психологиялық-педагогикалық  аспектілері  қарасты-
рылған. Атап айтқанда, өзін-өзі т5рбиелеудіңбазалық деңгейлері, түрлері мен құрылымдық элементтері көрсетілген. 
Түйін  сөздер:  өзін-өзі  т5рбиелеу,  тұлға,  индивид,  тұлғаның  өзіндік  белсену  мақсаты,  тұлғаны  қалыптастыру, 
жеткіншек кезеңі, т5рбие үдерісі. 
 
Өзін-өзі т5рбиелеу тұлға дамуының заңды құбылысы. Өзін-өзі қоғамды құрылымға байланысты түрлі 
бағыт, индивидтік қалыптасуында үлес салмағы ж5не пайдалы 5рекеттік коэффициенті бар. Адам қоғам 
мүшесі болғандықтан, оның т5рбиесіне ж5не өзін-өзі т5рбиелеуіне көп факторлармен қоса, өмір жағдай-
лары да 5сер етеді. 
Зерттеушілердің айтуы бойынша өзін-өзі т5рбиелеу күрделі үрдіс. Бірақ реалды үрдіс ж5не бұл құбы-
лысты зерттеу кезінде, оның өтуінің объективті заңдылықтарын біліп, оларды қолдану қажет. 
Бірқатар  зерттеулер  бойынша  (А.Я.Арет,  А.А.Бодалев,  А.Г.Ковалев,  И.А.Кочетов,  Ю.А.Самарин, 
Ж.И.Намазбаева) өзін-өзі белсенді түрде т5рбиелеу қажеттілігі тұлғаның жеткіншек жас кезеңінде көрініс 
береді.  Аталған  ғалымдардың  зерттеулері  бойынша  көп  жағдайларда  оқушылардың  «өзін-өзі  т5рбиелеу 
кажеттілігі» ұғымы 5-6 сыныптарда пайда болады. Бұл пубертатты немесе өтпелі кезең болып табылады. 
Жеткіншектік кезеңде белсенді өзіндік т5рбие үдерісі басталып, адамның кейінгі бүкіл өмірінде түрлі 
формада  жалғасатынын  айтып  өту  керек.  12-13  жасқа  жеткен  кезде  балалар  алғаш  рет  интеллектуалды 
ж5не дербес өзін-өзі жетілдіру мүмкіндіктері жайында ойланып, осы мақсатқа қол жеткізу үшін саналы, 
мақсатты түрде 5рекеттер жасай бастайды. 
Өзіндік т5рбие нақтылы даму жолынан өтеді. Егер оның негізгі жастық сатыларын қамту мүмкіндігі 
болса,  онда  оның  жас  ерекшеліктерін  ескере  отырып  қалыптасуының  тұтастай  жолын  төмендегідей 
сатылап зерделеуге болатыны анық.  
Бірінші саты – физиологиялық ж5не ерікті өзіндік т5рбиелеу, жасөспірімдік шақ. Бұл жастағы негізгі 
мақсат – жеткіншекті ерікті ж5не физикалық жетілдіру, ал міндет – арнайы құралдар мен жаттығуларды 
қолдану арқылы ерлік, шыдамдылық, төзімділік, батылдық ж5не т.б. тұлғаның ерікті қасиеттерін жақсар-
ту болып табылады. Бұл физикалық дамуға да қатысты, себебі осы шақта көптеген балалар дене т5рбиесі 
мен спортпен шұғылдана бастайды.  
Екінші саты – өзін-өзін рухани жетілдіру. Бұл кезеңдегі өзіндік т5рбиенің мақсаты – рухани, моральды 
даму,  адамгершілік,  мейірімділік,  қамқорлық,  достыққа  адалдық,  сүйікті  адамына  адалдық,  қиын  кезде 
қол ұшын беру ж5не басқа да тұлғалық қасиеттер мен құндылықтардың қалыптасуы.  
Үшінші саты – к5сіби өзіндік т5рбие.Өмірдің бұл кезеңін іскерлік өзін-өзі жетілдіру уақыты ретінде 
қарастыруға болады. Бұл кезеңде таңдап алынған мамандық бойынша табысты жұмыс істеу үшін маңыз-
ды қабілеттер, білім-біліктерді қосқанда адамға қажетті к5сіби қасиеттердің бүтіндей кешені дамиды. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
181 
Төртінші  саты  -  5леуметтік-дүниетанымдық  өзіндік  т5рбие.  Бұл  кезеңде  өзін-өзі  жетілдіру  міндеті 
5леуметтік ұстанымды, дүниетанымды, өмірге нақтылы көзқарасты қалыптастыру болады.  
Кейде адамның өзіндік белсендіру мақсатын жүзеге асыруға с5йкес келетін бесінші саты да кездеседі. 
Гуманистік психологияда бұл саты дербес дамудың жоғарғы сатысы деп белгіленеді. 
Адамның өзіндік т5рбиесін дамытуда жоғарыда айтылып өткен бес сатының екеуі жасөспірімдік ж5не 
ерте бозбалалық шақтарға тура келеді. Бұл жылдары дербес өзін-өзі жетілдірумен айналысудың н5тиже-
лілігі адамның тұлға ретіндегі мінезін анықтайды. 
Ересек адамның жасөспірімді өзіндік т5рбиелеуге қызығушылықпен, белсенді атсалысуы оған 5детте 
өз  күштеріне  сенуге,  аталмыш  жасқа  т5н  дағдарысты  құбылыстар  мен  кемшіліктерді  жеңуге  ж5рдем-
деседі.  
Жеткіншектер  мен  бозбалалардың  өзіндік  т5рбиесінде  ересек  адам  үлгісі  үлкен  рөл  атқарады.  Бұл 
жастағы балалар көбіне ересектерге еліктеп, өздерінен жасы үлкен адамдардан байқайтын дербес қасиет-
терді бойларына сіңіруге тырысады.  
Жеткіншектердің өзіндік т5рбиеге қабілетін анықтау үшін келесі деректерді ескеру қажет: 
1. Өзіне деген көзқарасын төменгі көрсеткіштер арқылы анықтау: 
а)  оң  көрсеткіштер:  талап,  өзінің  күштері  мен  мүмкіндіктерін  объективті  бағалау,  өзін-өзі  сынау, 
кемшіліктеріне сын көзбен қарау т.б.; 
б)  кері  көрсеткіштер:  өзін-өзі  асыра  мақтау,  өзін  сынамау,  өзін  тыныш-тандыру,  кемшіліктері  мен 
қателіктерін ақтап алу, мақтансүйгіштік, өзгелерге жоғары талаптар қою. 
2. Өзін жоғары санауға бағытталу: көшбасшысы болуға, ұжымда жоғары орынға ие болуға, ересектер 
алдында  ұтымды  көрінуге,  басқаларды  ұрыстыруға  ұмтылу,  принципсіздік,  мансапкершілік,  қате  ұста-
нымдарға ұмтылу. 
3. Тұрақты түрде көрінетін ж5не өзін-өзі т5рбиелеуде қолданылатын жеке тұлғалық қасиеттер. 
4. Қоғам талаптарына сай оң қасиеттер, дағдылар мен мұқтаждықтар. 
5. Өзіндік т5рбиеге кедергі келтіретін ж5не қажетті бағытта түзетілуге тиістеріс қасиеттер. 
Жеткіншек өзімен жұмыс істеу т5сілдері арқылы: 
- біріншіден, өзінің мінез-құлқындағы кемшіліктерді, 5лсіз жақтарын жоюға ұмтылады; 
-  екіншіден,  оған  күшті  епті,  дербес  саналуға  құкық  беретін  жеке  адамның  жағымды  қасиеттерін 
қалыптастыруға ұмтылады [1]. 
Зерттеулер  н5тижелері  жас  өспірімдер  ең  басты  ерік  кемшіліктерін  жоюға  ж5не  ерігі  күшті  адам 
сапаларын:  батылдык,  ерлік,  төзімділік,  табандылықты  өзінің  тұлғалық  қасиеттері  ретінде  т5рбиелеуге 
ұмтылатындығын көрсетеді. 
Өзін-өзі т5рбиелеу н5тижесінде жеткіншектержинақырақ жүйелі оқуға ж5не еңбекке қабілетті болады. 
Бірақ  бұл  жаста  өзін-өзі  т5рбиелеу  дұрыс  емес  жолмен  кетуі  мүмкін.  Сондықтан  бұл  жаста  өзін-өзі 
т5рбиелеуде ж5не ата-ана тарапынан басшылық ерекше маңызды. 
Өзін-өзі бағалау жеткіншектерде 5сіресе қарқынды дамиды, себебі бұл уақытта олардың басқа адам-
дармен қарым-қатынасы күрделенеді, жаңа идеалдары мен жаңа қажеттіліктер деңгейі пайда болады. 
Бұл уақытта өзін-өзі бағалау, өзіндік реттеу функциясы елеулі орына алады (Е.И.Савонько, Н.В.Кузь-
мина, ЕА.Шумилин ж5не т.б.). 
К.А.Абульханова-Славская  өзін-өзі  жетілдіру  негізінде  қалыптасқан  тұлғалардың  бірнеше  типін 
көрсеткен: 
1. Өзін-өзі 5леуметтік процестеріндегі түрткі ж5не себеп тұрғысынан бағалайтын тип. Мұндай тұлға 
өзінің өмір интегралды өмірлік процестеріне негізделіпқұралған, тартылу спекторын белгілейтін қоғам-
дық процестерге қатысу формаларын анықтай алады. Мұндай тұлға белсенділігі ұлғаю сипатында бола-
ды. 
2.  Субъективизмге  бет  бұрып  тұратын  тұлға  типі,  даңғайлық  тенденцияға  ие.  Ол  с5тсіздіктерден 
абстракциялану шеберлігімен емес, өзін-өзі адекватты бағалай алмайтынымен көзге түседі. Бұндай тұлға 
белсенділігі тұғырықтану тенденцияда. 
3.  Субъективизмге  өзін-өзі  бірдей  бағалай  алмауға  бет  бүрып  тұратын  тұлға.  Олар  с5тсіздіктерге 
басым назарын аудару тенденциясына ие. 
4. Инфантильді, психологиялық даярсыз тұлға типі. 
К.А.Абульханова-Славская тұлға белсенділігін оның қашықтығынан көрінуінен, қоғамдық қажетті іс-
5рекеттерімен  қатынасынан  тыс  түсінугеболмайды  деген  тұжырымға  келеді  [1].  А.В.Захарова  ойынша 
өзін-өзі бағалау өзіндік реттеу жүйесінің қалыптастырғыш факторы болып табылады. 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Педагогические науки», №3(47), 2015 г. 
182 
В.С. Мерлинмынадай 4 кезеңді бөліп көрсетті: 
1.  «Ұқсастықты  саналы  сезіну»  (өмірдің  бірінші  жылы)  н5рестеніңөз  денесінен  пайда  болатын 
сезімдер мен басқа заттардан пайда болатын сезімдерді айыра бастаған кезі. 
2. «Мен сезімі» (2-3- жаста пайда болады). Өзін-өзі іс-5рекет субъектісі ретінде сезіну. Баланың жіктеу 
есімдіктерін игере бастаған кезі. 
3. Өзінің психикалық қасиеттерін өзін-өзі бақылау н5тижесінде абстрактылы ойлау арқасында сезінуі. 
4.  Jлеуметтікөзін-өзібағалау.  Бозбалықжастақарым-қатынас,  іс-5рекет  ену  н5тижесінде  жиналған 
т5жірибе негізінде пайда болады. 
Л.И.Божович, Г.А. Собиевалар адамның өзін-өзі бағалауықоршаған ортаның пікірін анықтап, көбінесе 
өзгелер  бағалап  отыратын  тұлға  қасиеттерін  сезінуінен  басталады  деп  көрсеткен.  Өзінің  психикалық 
қасиеттерін  сезіну  қарым-қатынас  жасаудың  белгілі  д5режесін  қажет  етеді.  Сондықтан  мектептан  кіші 
сынып оқушыларының өзін-өзі бейнелеуі тек өздерінің іс-5рекеттерін бейнелеуімен шектеледі. Тұлғаның 
өзіндік  қасиеттерін  сезінуде  оның  жалпы  бағдары  мен  дүниеге  көзқарасы  үлкен  роль  атқарады. 
Л.И.Божович  бұл  ықпалды  мектептіңжоғарғы  буын  оқушыларына  байланысты  мұқият  қарастырған  [2]. 
Адамның өзінің психикалық қасиеттерін сезінуі өзгетұлғаларды қабылдауына үлкен 5сер етеді. 
Жеткіншек  жасының  соңына  қарай  өзін-өзі  бағалау  дербестігі  мен  адекваттығы  арта  түседі. 
Балалардың  өзін-өзі  бағалауға  талпынысының  деңгейі  күшейеді,  осы  жасқа  т5н  қасиет,  ж5не  «өзін-өзі 
бағалаудың тиімді даму» кезеңі деп атаса болады (Л.И.Божович). Өзін-өзі бағалау жеткіншекжас кезеңі-
нің  соңында  тұрақты  болып  дамудың  маңызды  факторы  болады.  Ол  идеалдарды  «бала  мен  қоршаған 
ортаның жаңа қарым-қатынасында жасөспірім дербес дамуға қол жеткізуімен» анықталады. 
Өзін-өзі  бағалаудың  боз  балалық  мезгілдегі  қалыптасуын,  олардың  өз  тұлғасының  ерекшеліктерін 
ұғынуын В.К.Горбачевский, И.С.Кон, В.Ф.Сафин, А.Л. Ширман еңбектерінде зерттелген.Бұл мерзімде өзі 
жайлы  жалпылама  ұғым  қалыптасады.  Өзінің  «Мені»  ж5не  жеке  тұлғасы  жайлы  түсінік  қалыптасады. 
Бұдан  кейінгі  студенттік  мерзімдегі  өзін-өзі  бағалауды  зерттеулер  анағұрлым  аз  (А.А.Бодалев,  Мейлин 
ж5не т.б.). Тек Ананьев ж5не И.С.Конмектебі ғана бұдан тыс жатыр. Бірақ, олар осы мерзімдегі психо-
физиологиялық  ерекшеліктерді  зерттеумен  шектелген.  И.С.Кон  бұл  мерзімді  ерекше  сипаттайды.Адам 
өміріндегі  18-23-25  жастарды  ол  бозбалалықтың  соңы  -  жетілудің  басы  дейді.  Бұл  уақытта  ағза  толық 
дамып-жетіледі деп санап, осы кезеңді биологиялық 5леуметтік ж5не психологиялық аспектілерде зерттеу 
қажет ететіндігіне ерекше көңіл аударған [3].  
Аталған зерттеулердің н5тижесінде жеке тұлғаның құрылымын зерттеуде мынадай бағыттарды айқын-
дауға болады: 
- интеллект деңгейін, эмоционалды қалыпты, тұлға қасиеттерін өзіндік бағалау, анықтау; 
- сыртқы пішін бейнесі (А.А.Бодалев, Р.А.Мейлин); 
- өзіндік реттеу (Чеснокова И.И. ж5не т.б.); 
- өзі-өзін т5рбиелеу (Осипов П.Н. т.б.; 
-өзіндік  сана-сезім  формасы  ретіндегі  өзін-өзі  бағалау  (Божович  Л.И.  Кон  И.С.,  Рубинштейн  С.А., 
Смеркин С.Л., Столин В.В. ж5не т.б.); 
-онтогенездегі өзін-өзі бағалау динамикасы (Божович И.Л., Савонько Е.И. т.б.); 
-  оқубарысындағыөзін-өзібағалаудыңфункциялары  (ЛипкинаИ.А.,Захарова  А.В.,  БеруфонЛ.Ф.,  Кузь-
мина П.В., Рыбин А.Р.) 
Адам саналы жан ретінде, үнемі өзінің іс-5рекетін мотивтендіріп отырады, яғни өзіне ж5не басқалараға 
белгілі себептерге байланысты қандайда бір 5рекеттеріне есеп беріп отырады. 
Мотив - бұл сапалы талап. Адамды іс-5рекетке 5сер ету күштері сияқты, ішкі де күштерді талаптан-
дыруы  мүмкін.  Сыртқы  талаптарға  экономикалык,  саяси,  өмір  жағдайлары,  5леуметтік  идеологиялық 
ж5не моралдық талаптары, жеке адамға қойылатын ұжымның талаптары жатады. В.С.Мерлиннің айтуын-
ша,  егер,  сыртқы  талаптан  жеке  адамның  қызығушылықтарымен  с5йкес  келсе,  онда  олар  қажетті  ж5не 
қалаулы болады, адамның белсенділігіне түрткі болады. Егер де бұл талаптарды жеке адам қабылдамаса, 
олардың қылықтарына ықпал етпейді [4]. 
Ішкі  талаптарға  материалдық  ж5не  рухани  қажеттіліктерді  қызығушылықтарды,  адам  сенімдерін 
көрсететін түрлі 5леуметтік мақсаттар тағы басқалар жатады. Сонымен өзін-өзі т5рбиелеу тек жеке адам-
ның  ғана  емес,  қоғамдық  м5нді  іс-5рекет.  Сондықтан  бұл  іс-5рекеттің  мотивтері  қоғамдық  5рі  жеке 
талаптарға  с5йкес  болуы  мүмкін.  А.Я.Арет,  А.Г.Ковалев,  Л.С.Сапожникова  ж5не  өзге  ғалымдардың 
зерттеулері бойынша оқушы баланың өзін-өзі т5рбиелеуінің негізгі мотивтері келесілер болады: 
1.  Jлеуметтік моральдық талаптар. 
2.  Ұжымның сыйлауы мен 5леуметтік орынға ие болуға талаптану. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(47), 2015 г. 
183 
3.  Жарыс (б5секелесу). 
4.  Сын ж5не өзін-өзі сынау. 
5.  Үлгі. 
6. Материалдык кызығушылық [5]. 
Адамның өнегелі - психологиялық касиеттерінің дұрыс деңгейде қалыптсуы-т5рбиелеуге ж5не өзін-өзі 
т5рбиелеуге байланысты болып келеді. Өнегелі қасиеттер біртіндеп қалыптасып жетіледі, яғни өнегелік 
өзін-өзі  жетілдіру  бойынша  жұмыс,  өнегелік  талаптарды  түсіну  тереңдігіне  байланысты  өмір  бойы 
созылуы да мүмкін [6]. 
Қорыта келгенде, жеткіншектердің өзін-өзі т5рбиелеу м5селесі бойынша зерттеулерді талдау н5тиже-
лері оның келесі нақты логикалық кұрылымын анықтауға мүмкіндік беріп отыр: 
1.  Өзін-өзі т5рбиелеу мақсаты: олар қоғамдық мақсаттармен реттеле отырып, саяси, өнегелік, к5сі-
би-еңбектік, эстетикалық ж5не т.б. бағыттарды қамтиды. 
2.  Өзін-өзі  т5рбиелеудің  мазмұны  мен  м5селелері.  Олар  өзін-өзі  т5рбиелеу  мақсатына  жеткізетін 
мінез-құлықты  ж5не  іс-5рекетті  түсінеді.  Ол  көбінесе  жеке  адамның  психикалық  қасиеттеріне,  оның 
интеллектуалдық, эмоционалдық ж5не т5жірибелік, еріктік сферасына байланысты. 
3. Өзін-өзі т5рбиелеу кұралдары. Өзін-өзі т5рбиелеу кұралдары дегеніміз, адам өзіне 5сер етудің түрлі 
т5сілдерімен  қарулануы.  Өзін-өзі  т5рбиелеудің  ең  негізгі  құралы,  адамның  т5жірибелік  іс-5рекетінің 
мазмұны болып табылады. Өзін-өзі т5рбиелеу құралдары ретінде көптеген заттар мен құбылыстар болуы 
мүмкін. Сондықтан барлық құралдарды негізгі ж5не қосымшаға бөліп алған абзал. 
4.  Өзін-өзі  т5рбиелеу  н5тижесі.  Жеке  тұлға  бойында  өзін-өзі  т5рбиелеу  ықпалдарының  н5тижесінен 
болатын өзгерістер. 
 
1. Абульханова-Славская К.А. Іс-[рекетте тұлғаның дамуы. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. -10 
томдық. –Т.2. – Алматы, 2005. 
2. Божович Л.И. Проблемы формирования личности.- М., Воронеж, 1995. 
3. Кон И.С. Психология юношеского возраста. М., Просвещение, 1979г. 
4. Мерлин В.С. Лекции по психологии мотивов человека.-Пермь, 1971. 
5.  Сапожникова  Л.С.  Самооценка  и  притязания  подростка./  Психологические  особенности  самопознания 
подростка. Под ред. М.И. Боришевского. - Киев, 1990. 
6. Липкина А.И. Психология самооценки школьника. - М., 2004. 

жүктеу/скачать 7,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: