се токтатуға бағытталған әрекеттер

Егер іскерлік қызметөрісініңәдеттегі құкыктарынан өзгеше 
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмілеге тараптар немесе 
олардың өкілдері қол коюғатиіс. Егер заңдарға немесе мәмілеге 
катысушылардың  бірінің талаптарына  кайшы  келмесе,  мәміле 
жасау кезінде кол қоюдың факсимилелік көшірме, электрондык 
цифрлық қолтаңба кұралдарын пайдалануға жол беріледі.
Екі жақгы мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол 
қойған құжаттарды алмасу аркылы жасалуы мүмкін.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрон- 
дык  құжаттар  немесе  субъектілерді  және  олардың  ерік  білді- 
руінің  мазмұнын  айкындайтын  өзге  де  кұжаттар  алмасу,  егер 
зандармен немесе тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, 
жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.
Зандармен және тараптардың келісімімен косымша талаптар 
белгіленуі  мүмкін,  оларға  мәміле  нысаны,  атап  айтканда, 
белгіленген  нысанды  бланкіге  жазу,  мөрмен  бекіту  сәйкес  ке- 
луге және оларда осы тараптарды орындамау салдары көзделуге 
тиіс.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыз- 
дығы  салдарынан  өзі  қол  коя  алмаса,  оның  өтініші  бойынша 
мәмілеге  басқа  азамат  кол  қоя  алады.  Соңғысынын  койған 
колын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сон- 
дай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар баска лауазымды адам, 
мәміле жасаушының өзі қол коя алмаған себептерді керсете оты- 
рып, куәландыруға тиіс.
Жазбаша түрде  жасалған  мәмілені  орындаған  тарап  екінші 
тараптан  оның  орындалғанын  растайтын  құжат  талап  етуге 
құкылы.  Мәмілелерді  жасау  кезінін өзінде орындалатындары- 
нан баска, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тараптың да 
осындай кұқығы бар. Жазбашатүрде жасалған шартты орындау 
үшін жасалған мәмілелер, егер зандарға қайшы келмесе. тарап- 
тардын келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.
Мәмілёпің конклюдетті
 нысаны мысалы жетон, билет немесе 
әдеттегідей кабылданған өзге де растайтын белгі аркылы раста- 
лған  мөміле,  егер  зандарда өзгеше белгіленбесе,  ауызша түрде 
жасалған  болып  табылады.  Мәміле  адамнын  мінез-кұлкынан 
оның мәміле жасау еркі айкын көрініп тұрған ретте де жасалған 
деп саналады. Сонда, адамнын мәміле жасауға деген еркі айқын 
көрініп тұруын, мәміле жасайын деген ниетінің байқалып тұруы 
арқылы  мәміленің  жасалуы 
конклюдетті мәміле
 деп  аталады.
100

Мысалы банкоматқа карточканы салып акша алу, көшеде теле- 
фон-автоматқа карта салып сөйлесу, коғамдык көліке кіргенде 
жол акысын төлеп билет алу сияқты әрекеттерді жатқызуға бо-
лады.
Үндемеу  (әрекет сіздік),
  зандарда  немесе  тараптардын 
келісімінде көзделген реттерде мәміле жасауға ерік білдіру деп
танылады.
Мәміленіңтүрлері. Азаматтыккұқыксаласында мәмілелердін 
бірнеше түрлері бар. Мысалы мәміле жасауға араласатын тарап- 
тардың санына байланысты 
бір жақты, екі жақты
 және 
көп жақ- 
ты
 деген 
мәмілелердің түрлерін
 көрсетуге болады.
Заңнамалар  мен тараптардың келісімі  бойынша мәміле  жа- 
сау  үшін  бір  жактың  еркі  ғана  қажет  әрі  жеткілікті  болатын 
мәмілені 
бір жақты мәміле
 деп атаймыз. Бір жақты мәміледе бас- 
қа жақтардың (тараптардың) келісімі, еркі міндетті емес. Бұндай 
мөмілелерге азаматтың өзіне берілген белгілі бір кұкыктан бас 
тартуы, берілген сенімхаттың мерзімінің бітуі, өсиетт.б. жаткы-
зуға болады.
Екі  жактың да  еркі  мен  келісімі  міндетті  болып табылатын 
мәміле 
екі жақты мәміле
 деп аталады.  Екі және одан да көп та- 
раптардың еркі  мен  келісімі  талап  етілетін  мәміле 
көп  жақты 
деп аталады. Казіргі кезде екі не одан да көп тараптар жасайтын 
мәміленің түрін 
шарт
 деп атайды. Сонымен екі немесе одан көп 
адамның азаматтык қүқыктар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту 
немесе токтату туралы келісімі 
шарт
 деп танылады.
Бір жак екінші жакка көрсеткен кызметі, жұмысы үшін акы 
алатын  мәміле 
ақылы мәміле
 делінеді.  Керісінше  болса 
ақысыз
мәміяе.
Мәміленің  жасалу  уақытына  байланысты 
нақты
  (заттық, 
мүліктік) және 
келісімді
 (консенсуалды) мәміленің түрлері бар.
Мәміленіңталабына байланысты белгілі бір заттың, мүліклң 
берілуіне байланысты жасалатын мәміленің түрін 
нақтымәміле 
дейді. Мысалы, бұндай мәмілеге жүк тасымалдау туралы шарт- 
ты айтуға болады. Жүк жіберушінің жүкті тасымалдаушыға беруі 
аталған мәміленің жасалғандығын көрсетеді.
Келісімді
 (консенсуалды) 
мәміленің
 жасалуы үшін сол мәмілені 
жасау туралы тараптардың өзара келісімге келуі жеткілікті бо- 
лады. Бұған мысал ретінде сауда-сатык шартын келтіруге бола- 
ды.  Аталған  мәмілені  жасау үшін  мүлікті  не затты беріп, оның 
бағасын, құнын төлеу міндетті емес. Бұл әрекетті жақгар шарт-
101

тын орындалуы барысында іске асырады. Тараптар ен аддымен 
мүлікті  не  затты  бір-біріне  сату  жөнінде  өзара  келісіп  койса, 
мәміле жасалды деп  есептеледі.  Мысалы, бір азамат екінші  бір 
азаматқа  өзінің пөтерін  сатамын,  ал  анау аламын деп  сөз бай- 
ласса  не  шарт  жасаса  мәміле  жасалды  делінеді.  Ал  ақшасын 
төлеп,  пөтерді алу сөз байласудан кейін орындалады.
Мәміленің  негізінің  маныздылығына  байланысты 
каузалды 
жөне 
абстрактілі
 мәмі лел ер болады.
Каузалды мәміле
  негізіне  байланысты  туатындыктан  соған 
тәуелді  болады.  Сондыктан  негізінін  жойылуы  бір  жакты 
мәміленің әрекет етуінің занды  күшін  жояды.  Мысалы,  сатып 
алушы  сатып  алынатын  тауардын жарты  кұнын  төлеп  койды, 
бірак  сатушы  тауарды  таба  алмады.  Сатушы  сатып  алушыдан 
тауардың қалған бағасын талап етуіне негіз жок, сондыктан, бұл 
жерде  мөміленің  негізі  болып  тауардын  берілуі  не  сатып  алу- 
шыға  жеткізілуі  табылады.  Ондай  негіз  жойылып  еді,  мәміле 
өзінің зандык күшін жойды.
Абстрактілі мәміледе,
  керісінше,  мәміленін  негізі  есепке 
алынбайды,  егер  мәміле  сол  мәмілсні  жасаушьшың түпкілікті 
еркін білдірсе.  Мысалы, сатып алушы сатып алынған тауардың 
құнына сәйкес сатушыға вексель беріп, соңынан, тауар сапасыз 
болып  шыкса,  вексель  қайта  қайтарылмайды  ж әне  вексель 
векселді ұстаушы не векселді төлеуші үшін болашакта векселге 
деген кұқыктарын жоймайды.
Мерзімсіз
 және 
мерзімді
 мәмілелер болады. 
Мерзімсіз мәміледе 
оның күшіне ену не күшінің аяқталу мерзімдері керсетіл мейді. 
Сондықтан  бұндай  мәмілелер  жасалған  сәтінен  бастап  күшіне 
енеді. 
Мерзімдімәміледе,
  мәміленің күшіне кіретін уақыты ғана 
не болмаса мерзімінінаякталатын уақыты ғана немесе екі мерзімі 
де катар көрсетілуі мүмкін.
Егер де мәміледе тараптардың құкықтары мен міндеттерінің 
жүзеге асырылу мерзімі көрсетілсе ол 
кейінге қалдыриіганмерзім 
делінеді.  Ал,  керісінше  мәміле  жасалған  сәтінде  күшіне  еніп, 
оның  күшін  жоятын  уақыты  көрсетілген  мерзім 
жойылатын 
мерзім
 деп аталады.
-Егер тараптар кұкықтар мен міндеттердің туындауын баста- 
лу-басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп койса, бүндай 
мәмілс  кейінге  калдырылатын  шартпен  жасалатын 
шартты 
мәміле
 деп есептел еді.
Нысаны  биржадағы  айналыска  жіберілген  мүлік  болып та- 
былатын және тиісті  биржалар (тауар, кор және басқа) туралы
102

Қазақстан  Республикасынын  зандары  мен  биржалық  сауда 
ережелеріне сәйкес онымен сауда-сатгык жүргізуге катысатын- 
дармен жасалатын мәмілелер 
биржалық мэмілелер
 деп аталады.
2.1. 
Міндеттеме:  үгымы,  түрлері,  орындалу  тәсілдері. 
Шндеттемв
 дегеніміз бір адамнын (борышқордың) баска адам- 
ның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жүмыс орындау, 
ақша төлеу  және т.б.  сияқты  белгілі  бір  өрекетгер  жасауға  не 
белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуы.  Бірақ несйе беруші бо- 
рышқордан өз міндетгерін орындауын талап етуге қүкылы. Не- 
сие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетгі.
Міндетгемелер  зиян  келтіруден  немесе  өзге де  негіздерден 
пайда  болады.  Сонымен  бірге 
міндеттемелер
  төмендегідей  іс- 
кимылдардың негізінде туындайды:  1) зандарда көзделген шарт- 
тар  мен  өзге  де  мөмілелерден,  сондай-ак  зандарда  көзделме- 
генімен,  оларға  қайшы  келмейтін  мәмілелерден;  2)  зандарға 
сәйкес азаматтык-күкықгык жағдайларды туғызатын әкімшілік 
қүжатгардан;  3) азаматгық күкыктар мен  міндеттер белгілеген 
сот шешімінен; 4) заң күжатгарында тыйым салынбаған негіздер 
бойынша мүлікті жасау немесе иемдену нәтижесінде; 5) өнерта- 
быстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер шығар- 
маларын және интеллектуалдык кызметтің өзге де нәтижелерін 
жасау нәтижесінде; 6) басқа жакка зиян келтіру салдарына, сол 
сияқты  баска  жак  есебінен  мүлікті  негізсіз  сатып  алу  немесе 
жинау (негізсіз баю) салдарынан; 7) азаматтар мен занды тұлға- 
лардың  өзге  де  әрекеттері  салдарынан;  8)  зандар  азаматтық-
күкықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын оқиғалар сал-
дарынан пайда болады.
Міндеттеме
  -   міндеттеме  шартгары  мен  зан  талаптарына 
сәйкес тиісінше орындалуға тиіс, ал мүндай шарттар мен талап- 
тар  болмаған  жағдайда  —  іскерлік  қызмет  өрісіндегі  өдетгегі 
қүқықтарға немесе әдетте қойылатын өзге де талаптарға сөйкес
орындалуға тиіс.
Міндеттеменің  орындалуын  қамтамасыз  ету  әдістері.  Мін- 
деттемені орындау, зандарда немесе шартта көзделген 
айып төле- 
ту, кепіл, борышқордың мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпүл 
және баска да өдістер арқылы камтамасыз етілуі мүмкін.
Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орын- 
дамаған  ретге,  атап  айтқанда,  орындау  мерзімін  өткізіп  алған 
ретте несие берушіге төлеуге міндетгі, зандармен немесе шарт- 
пен белгіленген ақша сомасы 
айып төлеу ( айыппұл, өсім)
 деп та-
103

нылады.  Айып төлеу туралы талап бойынша несие беруші оған 
келтірілген  залалдарды  дәлелдеуге  міндетті  емес.  Айып  төлеу 
туралы  келісім,  негізгі  міндеттеменін  нысанына  карамастан, 
жазбашатүрде жасалады. Жазбаша нысаннынсакталмауы айып 
төлеу туралы келісімнің жарамсыздығына әкеліп соқтырады.
Айып төлеу  мөлшері  накты  акша  сомасында  немесе  орын- 
далмаған не тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына шак- 
кандағы пайызбен белгіленеді.
Міндеттемеге  сәйкес  несие  берушінің  (кепіл  ұстаушының) 
борышқор  кепілмен  қамтамасыз  етілген  міндеттемені  орында- 
маған ретте кепілге салынған мүлік кұнынан зандарда белгілен- 
ген  алып  тасталатындарды  коспай,  осы  мүлік  тиесілі  адамның 
(кепіл берушінің) басқа несие берушілердің алдында артыкшы- 
лыкпен канағаттандырылуға кұкығы бар міндеттемені атқаруы- 
ның осындай әдісі 
кепіл
 деп танылады.
Кепіл ұстаушының кепілге салынған мүлік, кімнің пайдасы- 
на  сақтандырылғанына  қарамастан,  оның  жоғалғаны  немесе 
бүлінгені үшін, егер жоғалу немесе бүліну кепіл ұстаушы жауап 
беретін  себептер  бойынша  болмаса,  сактандыру  өтемінен  сол 
бұрынғы негізде қанағаттандырылуға құқығы бар.
Кепіл
 шартқа сәйкес пайда болады. Кепьі заң күжаттарының 
негізінде,  егер  заң  құжаттарында  қандай  мүлік  және  қандай 
міндеттеменің орьгндалуын  камтамасыз  ету  үшін  кепілде  жат- 
кан деп танылатыны  көзделсе, оларды  көрсетілген міндеттеме- 
лердің пайда болуы кезінде де туындайды.
Кез келген мүлік, соның ішінде айналымнан алып тасталған 
заттар, несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты талап- 
тар,  атап  айтканда  алименттер,  өміріне  немесе  денсаулығына 
келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар және зан күжаттары- 
мен оларды басқа тұлғаға беруге тыйым салынған өзге кұкыктар, 
заттар мен мүліктік кұқықтар (талаптар) 
кепілмәні
 бола алады.
Егер  шартта  немесе  заң  құжаттарында  өзгеше  көзделмесе, 
кепіл  талапты  оның  нақты  канағаттандырылатын  кезіндегі 
көлемді  сыйақыны  (мүддені)  қоса  алғанда,  орындау  мерзімін 
өткізіп алу аркылы келтірілген шығындардың өтелуін, айып (айып- 
пұл,  өсім)  салуды,  кепілге  салынған  мүлікті  ұстау  жөніндегі 
кажетп шығындарды, сондай-ақ өндіріп алу жөніндегі шығын- 
дарды өтеуді камтамасыз етеді.
Кепіл турлері:
 а. 
Ипотека
 — кепілге салынған мүлік кепіл са- 
лушының  немесе  үшінші  бір  жақтың  иелігінде  және  пайдала-
104

нуында қалатын кепіл түрі.  Кәсіпорындар, кұрылыстар, үйлер, 
ғимараттар, кеп пәтерлі үйдегі пөтерлер, көлік құралдары, ғарыш 
объектілері,  айналымдағы тауарлар  жөне азаматтык айналым- 
нан алынбаған баскада мүлік 
ипотекамәні
 бола алады. Бөлінетін 
жемістер бөлген кезден бастап үшінші жақтың құқықтарының 
объектісі болмайтын жағдайда ғана олар ипотека мөні бола ала- 
ды.  Кәсіпорындар, құрылыстар, үйлер, ғимараттар, кәп пәтерлі 
үйдегі пөтерлер, көлік кұралдары мен ғарыш объектілері ипоте- 
касы осындай объектілерді тіркеуді жүзеге асыратын орғандар- 
да тіркелуге тиіс.
ө.  Кепілзат
  — кепілге  салынған  мүлікті  кепіл  беруші  кепіл 
ұстаушының  иелігіне  беретін  кепіл  түрі.  Кепіл  ұстаушының 
келісімімен  кепілге салынған зат кепіл  ұстаушының құлпы са- 
лынып,  мөрі  басылып,  кепіл  салушыда  қалдырылуы  мүмкін. 
Кепіл  мәні  кепіл  туралы  куәландырылатын  белгілер  салынып 
(анык кепіл), кепіл берушінің иелігінде қалдырылуы мүмкін.
б.  Кұкықтарды  кепілге  салу  кезінде  иеліктен  айырылуы 
мүмкін  мүліктік  құқықтар,  атап  айтқанда,  кәсіпорындарды, 
кұрылыстарды,  үйлерді,  ғимараттарды  жалға беру  құқықтары, 
шаруашылық серіктестік  мүлкіндегі  үлеске  кұкық,  борыштық 
талап  кою,  авторлық,  өнертапқыштық  және  өзге  де  мүліктік 
кұкыктар 
кеиілмәні
 болып табылады. Жер учаскесіне кұқыктар- 
ды, сондай-ақ әзге табиғи ресурстарға құқықтарды  кепілге бе- 
руге, жер және өзге табиғи ресурстық зандарда белгіленген шек- 
тер мен ережелер бойынша жол беріледі. Мерзімді құқық оның 
әрекет жасау мерзімі біткенге дейін ғана кепіл мәні бола алады. 
Кепіл құкығынын борышқоры кепіл туралы хабардар болуға тиіс. 
Егер кепілге салынатын құқык қүжатпен расталатын болса, кепіл 
шарты  қүқық  белгілеуші  қүжатты  беру  арқылы  ресімделуі 
мүмкін.
Кепілдік және кепіл болушылық.  Кепілдік бойынша 
кепілдік 
беруші,
 заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, бас- 
қа жактың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың 
міндеттемесінің орындалуына толык немесе борышқормен ор- 
тактасып  ішінара  жауап  беруге  міндеттенеді.
Кепіл болушылык бойынша кепіл болушы басқа жақгың (бо- 
рышкордың)  несие  берушісі  алдында  осы  жақтың  міндетте- 
месінің орындалуына толық немесе ішінара косалкы жауап бе- 
руге міндеттенеді.
в. Кепіл болушылык немесе кепілдік шарттарының негізінде 
кепілдік және кепіл болушылык пайда болады.  Кепілдік немесе
105

кепіл  болушылык  шарттары  жазбаша  нысанда  жасалуға  тиіс. 
Жазбаша  нысанда  жасалуын  сактамау  кепілдік  немесе  кепіл 
болушылык шартынын жарамсыз болуына әкеліп соктырады.
Кепілпүл.
  Уағдаласушы тараптардын біреуінін шарт бойын- 
ша өзінен алынатын төлемнін есебінен екінші тарапка және шарт 
жасау мен орындауды қамтамасыз етуге берілетін акшалай сома 
кепілпул
  деп  танылады.  Кепілпұл  жазбаша  нысанда  жасалады. 
Келісімнін  жазбаша  нысанда  жасалуын  сақтамау  кепілпұл 
келісімін жарамсыз деп тануға әкеліп соктырады.
3. Меншік құқыгы
Күнделікті тұрмыста «меншік» ұғымы мүлік, зат ж әне олар- 
ға деген  белгілі  бір  құқықпен  байланыстырылады.  Сондыктан 
меншік дегеніміз затгын, мүліктің өзі ғана емес, оған деген белгілі 
бір кұкыктың пайда болуы. Сонда, меншік экономикалық ұғым 
болса,  меншік  құқығы  құкықтық  ұғым.  Ал 
меншік  қуқыгы 
дегеніміз  субъектінің заң  құжаттары арқылы  танылатын  және 
қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз калауынша 
иелену, пайдалану 
және оған 
билік ету
 құқығы. Көрсетілген құқыктардың әрбіреуі 
меншік  құқығының  кажетті  бөлшектері  және  барлығы  бірігіп 
меншік құқығының-иазмуныл білдіреді.
Иелену қщыгы
 дегеніміз  мүлікті  іс жүзінде  иеленуді жүзеге 
асыруды  заң жүзінде  камтамасыз ету.  Иеленудің 
заңды, заңсыз, 
щыпты, щыпсыз
 деген сияқгы түрлері болады.
Пайдалану қщыгы
 дегеніміз  мүліктен  оның  пайдалы  табиғи 
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде 
қамтамасыз етілуі.  Пайда кіріс,  өсім, жеміс, төл алу және өзге
нысандарында болуы мүмкін.
Билік ету
 құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз калауы бойын- 
ша кез келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті бас- 
қа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік 
иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: