дардың заңмен қорғалатын кұкықгары мен мүдделерін әкімшілік
кұқық бүзушылыктан қорғау, сондай-ақ олардың жасалуының
алдын алу. Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін әкімшілік
кұқык бұзушылык туралы зандар өкімшілік жауаптылықтың
негіздері мен кағидаттарын белгілейді, кандай өрекеттердің
әкімшілік құқық бұзушылық болып табылатынын және олар-
дың жасалғаны үшін қолданылатын жазалардың түрлерін, сон-
дай-ақ әкімшілік құқык бұзушылык жасаған адамға қай мемле-
кеттік органның (лауазымды адамның) қандай әкімшілік жаза
жөне қандай тәртіппен қолдануы мүмкін екенін айқындайды.
Әкімшілік құкыктық нормативтік актілердің жасалуы, тәртіп
бүзушылықгың барысында туындайтын әкімшілік іс жүргізу
немесе әкімшілік үрдіс мынандай
қагидаттарга
негізделіп іске
асырылады:
1.1.
Заңдылық қағидаты. Әкімшілік құқық бұзушылық, олар-
ды жасағаны үшін қолданылатын ықпал ету шаралары тек
Әкімшілік кодекспен белгіленеді. Әкімшілік кодексте керсе-
тілген әрі белгіленген негіздер мен тәртіптен баска жағдайлар-
75
да, ешкім де әкімшілік жазаға, әкімшілік кұкык бұзушылык ту-
ралы іс жүргізуді камтамасыз ету шараларына тартылуға тиіс
емес. Сот, әкімшілік кұкык бұзушылык туралы істерді карауға
уәкілетті органдар (лауазымды адамдар) әкімшілік кұкык бұзу-
шылық туралы істерді жүргізу кезінде Казакстан Республика-
сынын Конституциясын, Әкімшілік кодексін, өзге де норматив-
тік кұкыктык актілердін талаптарын дәл сактауға міндетгі. Казак-
стан Республикасы Конституциясынын жоғары зан күші бар
және Казақстан Республикасының бүкіл аумағында тікелей қол-
данылады. Заңмен және Казақстан Республикасы Конституция-
сымен белгіленген ережелер арасында қайшылықтар болған
жағдайда Конституцияның ережелері қолданылады.
Соттар
адамның және азаматтың Конституциямен баянды
етілген құкыктары мен бостандыктарына нұқсан келтіретін заң-
дар мен өзге де нормативтік құкыктық актілерді қолдануға
қүқылы емес. Егер сот, қолданылуға жататын зан немесе өзге де
нормативтік қүкыктық акт адамның және азаматтын Конститу-
циямен баянды етілген қүқыктары мен бостандығына нүқсан
келтіреді деп тапса, ол іс жүргізуді токтата тұруға және осы актіні
констшуциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституция-
лык Кенеске жүгінуге міндетті. Сот Конституциялық Кеңестің
шешімін алысымен іс жүргізуді қайта бастайды.
Сотгың, әкімшілік күкықбұзушылықтуралы істерді қарауға
уәкілетті органдардың (лауазымды адамдардың) әкімшілік құқык
бұзушылық туралы істерді жүргізу кезінде занды бұзуына жол
берілмейді және заңмен белгіленген жауаптылыққа, қабылдан-
ған актілердің жарамсыз деп танылуына және олардың күшінің
жойылуына әкеп соғады.
1.2.
Сот қүзыретінщ ерекшелігі. Соттың кұзыреті, оның юрис-
дикциясының шегі, онын әкімшілік кұкык бұзушылық туралы
іс жүргізуді жүзеге асыру тәртібі заңмен белгіленеді жөне өз
бетінше өзгертуге болмайды. Кандай атаумен болса да төтенше
немесе арнайы соттарды кұруға жол берілмейді. Тәтенше сот-
тардың, сон дай -ак заңсы з құрылған өзге де соттарды ң
шешімдерінің занды күші болмайды және орындалуға жатпай-
ды. Кімнің болса да соттың биліктік өкілеттігін иемденуі заң-
мен көзделген жауаптылыққа өкеп соғады. Әкімшілік күқық
бүзушылық туралы істер бойынша, өзінін қарауына жатпайтын
іс бойынша іс жүргізуді жүзеге асырып, ез өкілетгігін асыра пай-
даланған немесе
Әкіміиілік кодексте
көзделген әкімшілік кұкық
76
бұзушылық туралы кағидатгарды өзгеше түрде бұзған соттың
шешімдері заңсыз және күші жойылуға тиіс. Соттың өкімшілік
кұкык бұзушылыктуралы істер жөніндегі шешімдері Әкімшілік
кодексте көзделген тәртіппен тек тиісті соттарда ғана тексерілуі
және кайта каралуы мүмкін.
1.3. Азаматтардың заң алдында теңдігі. Әкімшілік кұкык бұзу-
шылык жасаған адамдар заң алдында тең және тегіне, өлеуметтік,
лауазымдық жөне мүліктік жағдайына, нәсілі мен үлтына,
сеніміне, жынысына, тіліне, дінге көзкарасына және істейтін
жұмысының сипатына, тұратын жеріне, қоғамдықбірлестіктерге
қатысына, сондай-ак кез келген өзге де мөн-жайларға қарамас-
тан әкімшілік жауаптылыкга болуға тиіс.
1.4. Кінәсіздік презумпциясы. Өзіне катысты әкімшілік құкық
бұзушылык туралы іс козғалған жеке адам өз кінәсі
Әкімшілік
кодексте
коздел ген тәртіппен дәлелденбейінше және өз өкілетгігі
шегінде істі караған судьяның, органның (лауазымды адамның)
занды күшіне енген қаулысымен белгіленбейінше, кінәсіз деп
есептеледі. Ешкімде езінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес.
Кінәлілікке келтірілген кез келген күдіктер өзіне қатысты
әкімшілік құқык бұзушылык туралы іс козғалған адамның пай-
дасына түсіндіріледі. Әкімшілік күкык бүзушылык туралы заң-
дарды колдану кезінде туындайтын күдіктер де оның пайдасына
шешілуге тиіс.
1.5. Кінә қағидаты. Жеке адам тек кінәсі анықталған күқық
бұзушылықтары үшін ғана әкімшілік жауаптылыкга болуға тиіс.
Жеке адамның кінәсіздіктен келтірген залалы үшін объективті
кінә тағуға, яғни әкімшілік жауаптылықка тартуға жол
берілмейді. Касакана немесе абайсыз әрекет жасаған жеке адам
әкімшілік құқық бұзушылык жасауда кінөлі деп танылады.
1.6. Қайтадан әкімшілік жауаптылыққа тартуға жол
берілмеушілік. Бір кұкық бұзушылык үшін ешкімді де екі рет
өкімшілік жазаға тартуға болмайды.
1.7. Ізгілік қағидаты. Қазақстан Республикасының әкімшілік
күкық бұзушылық туралы заңдары адамның қауіпсіздігін қам-
тамасыз етеді. Құкык бұзушылық жасаған адамға әкімшілік жаза
қолданғанда адам жанын күйзелтуді немесе адамның қадір-
касиетін қорлауды жазалау мақсаты етіп коюға болмайды.
1.8. Жеке басқа қол сұқпаушылық. Ешкімді де Әкімшілік ко-
дексте белгіленген негіздер мен тәртіптен өзгеше ретте әкімшілік
ұстауға, ішкі істер органына (полицияға) немесе басқа
77
мемлекеттік органдарға алып келуге, жеткізуге, жеке басын және
жеке адамнын заттарын тексеруге болмайды. Әкімшілік кодекс-
те белгіленген жағдайларда және тәргіппен тек судьянын каулы-
сы бойынша ғана әкімшілік жазалау шарасы ретінде камауға алу
қолданылуы мүмкін. Әрбір үсталған, ішкі істер органына (по-
лицияға) немесе баска мемлекеттік органға алып келінген,
жеткізілген адамға ұстаудын, алып келудін, жеткізудін негіздері,
сондай-ак оған тағылып отырған әкімшілік кұкык бұзушылык-
тың зандык сипаты дереу хабарланады. Мемлекетгік орган (ла-
уазымды адам) заңсыз ұсталған, алып келінген, жеткізілген не-
месе судьяның қаулысында көзделген мерзімнен артык камауда
отырған адамды дереу босатуға міндетті.
Әкімшілік кұқык бұзушылық туралы іске қатысушылардың
ешкайсысын зорлык-зомбылык, қатыгездік немесе адамнын
кадір-касиетін қорлайтын әрекетке ұшыратуға болмайды.
Әкімшілік құкык бұзушылыктуралы іс жүргізу процесінде адам-
ның не оның занды өкілінің еркіне карсы жеке баска қол сұғыл-
маушылыкты бұзатын іс-әрекеттер жасау тек Әкімшілік кодекс-
те тікелей козделген жағдайларда және тәртіппен ғана мүмкін
болады. Өзіне катысты әкімшілік жаза шарасы ретінде қамауға
алу тандалған адамды, сондай-ақ әкімшілік үстауға ұшыраған
а пя мпы
үстау оның өмірі мен денсаулығына қатер төнуін бол-
дырмайтын жағдайда жүзеге асырылуға тиіс. Заңсыз қамауға
алудын, өмірі мен денсаулығына қатерлі жағдайларда үстаудың,
оған катыгездікпен караудын салдарынан азаматка келтірілген
залал занда көзделген тәртіппен өтелуге тиіс.
1.9.
Жеке
бастың ар-ожданы мен қадір-қасиетін қүрметтеу.
Әкімшілік күкық бұзушылык туралы іс жүргізу кезінде іске
қатысушы адамның ар-ожданын корлайтын немесе қадір-
қасиетін кемітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салына-
ды, адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді, сол сиякты ол
құпия сактауды қажет деп есептейтін жеке сипаттағы мәлімет-
терді Әкімшілік кодексте көзделмеген мақсаттар үшін жинауға,
пайдалануға және таратуға жол берілмейді. Әкімшілік құқық
бұзушылык туралы іс жүргізу барысында соттың, баска
да
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз іс-
әрекеттерімен адамға келтірілген моральдык залал зацда
белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.
1.10. Жеке өмірге қол сүқпаушылық. Хат жазысу, телефон-
мен сөйлесу, поштамен, телеграф арқылы және өзге де хабарла-
78
малар алысу қүпиясы. Азаматтардың жеке өмірі, жеке басының
және отбасының құпиясы заңнын қорғауында болады. Әркімнің
жеке салымдар мен жинак ақша, хат жазысу, телефонмен сөйле-
су, поштамен, телеграф аркылы жөне өзге хабарламалар алысу
құпиясына құкығы бар. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс
жүргізу барысында осы күқықтарды шектеуге тек заңмен тікелей
белгіленген жағдайларда және тәртіппен жол беріледі.
1.11. Мешпікке қол сүқпаушылық. Меншікке заңмен кепілдік
беріледі. Ешкімді де сот шешімінсіз өз мүлкінен айыруға бол-
майды. Мүлік пен құжаттарды алып кою; кәлік құралын, шағын
кемені баскарудан шетгету; көлік құралын, шағын кемені ұстау;
көлік құралдарын, шағын кемелерді тексеру; аумақтарды, үй-
жайларды, көлік кұралдарын, тауарларды, өзге де мүлікті, сон-
дай-ақтиісті құжатгарды тексеріп карау тек Әкімшілік кодекс-
те көзделген жағдайларда және тәртіппен жүргізілуі мүмкін.
1.12. Судьялардың тәуелсіздігі. Судья соттерелігін іске асы-
ру кезінде тәуелсіз және тек Кдзақстан Республикасының Конс-
титуциясы мен заңға бағынады. Судьялар мен сотгар әкімшілік
құқықбүзушылықтуралы істерді өздеріне бәгде ықпал болмай-
тын жағдайларда шешеді. Соттардың сот төрелігін іске асыру
жөніндегі қызметіне қандай да болмасын араласушылықка жол
берілмейді жөне ол заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады.
Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді. Судья тәуел-
сіздігінің кепілдіктері Қазакстан Республикасының Конститу-
циясымен және заңмен белгіленген.
1.13. Іс жүргізу тілі. Қазақстан Республикасында әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізу мемлекеттік
тілде жүргізіледі, ал кажет болған жағдайда іс жүргізуде орыс
тілі немесе баска да тілдер мемлекетгік тілмен тең колданыла-
ды. Судья, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға
уәкілетті органдар (лауазымды адамдар) өз қаулысымен карала-
тын іс бойынша іс жүргізу тілін белгілейді. Белгілі бір іс бойын-
ша іс жүргізу соттың, өкімшілік күкық бүзушылық туралы істі
қарауға уәкілетті органның (лауазымды адамның) қаулысымен
белгіленген тілдердің бірінде жүзеге асырылады. Іс жүргізіліп
жатқан тілді білмейтін немесе жеткілікті дәрежеде білмейтін іске
қатысушы адамдарға ана тілінде немесе әзі білетін тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен айғактар беру, өтініштер жа-
сау, шағым беру, істің материалдарымен танысу, оны карау
кезінде сәз сейлеу, аудармашының қызметін тегін пайдалану
құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі.
79
Әкімшілік кұкык бұзушылык туралы істер бойынша іс
жүргізуге катысушы адамдарға басқа тілде жазылған заңға бай-
ланысты кажетгі іс материалдарын іс жүргізілетін тілге тегін ауда-
рып беру камтамасыз етіледі. Кұкықбұзушы мен жәбірленушіге
тапсырылуға тиісті іс жүргізу кұжаттары олардың ана тіліне не-
месе олар білетін тілге аударылып берілуге тиіс. Аударма
жөніндегі шығыстар ж әне аудармашынын көрсеткен кызметі
мемлекеттік бюджет есебінен төленеді.
1.14. Куә айғақтарын беру міндетінен босату. Ешкім өзіне-
өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жа-
кын туыстарына карсы айғак беруге міндетті емес. Діни
кызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер
болуға міндетті емес. Аталған адамдар айғак беруден бас тартуға
құқылы және олар бұл үшін қандай да болмасын жауаптылыкка
тартылуы мүмкін емес.
1.15. Білікті заң көмегін алуға қүқықтарды қамтамасыз ету.
Әркімнің әкімшілік іс жүргізу барысында занға сәйкес білікті
заң көмегін алуға құқығы бар. Заңмен көзделген жағдайларда
заң көмегі тегін көрсетіледі.
1.16. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізудің жа-
риялылығы. Сот, акімшілік құқық бұзушылық туралы істерді
қарауға уәкілетті органдар (лауазымды адамдар) осы істерді
жүргізуді ашыктүрде жүзеге асырады. Заңға сәйкес
мемлекеттік
қүпиялар
болып табылатын мәліметтері бар істерге қатысты, сон-
дай-ақ соттың, әкімшілік құкық бұзушылық туралы істерді
карауға уәкілетті органның (лауазымды адамның) бала асырап
алудың кұгшясын қамтамасыз ету, жеке бастын, отбасылык, ком-
мерциялык немесе заңмен корғалатын өзге де кұпияны, азамат-
тар өмірінің интимдік жактары туралы мәліметтерді сактау
кажетгілігіне не ашық карауға кедергі келтіретін өзге де мән-
жайларға сілтеме жасаған іске катысушы адамның өтінішін кана-
ғатгандыру кезінде іс жүргізу жабықтүрде жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат жазысуы мен жеке телеграф хабар-
ламалары тек осы хат жазысу мен телеграф хабарламаларын
өзара алмасқан адамдардын келісімімен ғана ашық іс жүргізу
барысында жария етілуі мүмкін. Керісінше жағдайда осы адам-
дардың жеке хат жазысуы мен жеке телеграф хабарламалары
жабык іс жүргізу тәртібінде жария етіледі және зерттеледі. Атал-
ған ережелер жеке сипаттағы мәліметгері бар фото- және кино-
күжаггарды, дыбыстык және бейнежазбаларды зерттеу кезінде
80
де колданылады. Іске катысушы ахшмддр мен ашык іс жүргізуге
катысып отыратын азаматтар іс жүргізіліп жатқан үй-жайдағы
өздері иеленген орыннан іс жұргізудін барысын жазбашатүрде
немесе аудиожазуды пайдалана отырып жазып алуга кұкылы. Іс
жүргізу барысында кино- және фотосуретке түсіруге, бейнежаз-
баға, тікелей радио- және телехабарларды таратуға соттын,
әкімшілік кұкык бұзушылык туралы істерді қарауга уөкілетгі
органның (лауазымды адамның) рүқсаты бойынша, іске қаты-
сушы адамдардың пікірлері ескеріле отырып жол беріледі. Бұл
іс-өрекетгер істің калыпты жүруіне кедергі жасамауга тиіс жөне
оларға уақыт жағынан шектеу қойылуы мүмкін.
1.17. Іс жүргізу барысында қауіпсіздікті камтамасыз ету.
Әкімшілік құқык бұзушылық туралы іс жүргізу соттың,
әкімшілік күкык бұзушылықты карауға уәкілетгі органның (ла-
уазымды адамнын) калыпты жұмысын және іс жүргізуге каты-
сушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жағдайда өтеді.
Кауіпсіздікті камтамасыз ету мақсатында судья, лауазымды адам
іс жүргізу кезінде қатысып отыруга тілек білдірген адамдардың
жеке бастарын куәлаңдыратын қүжаттарын тексеруді, өздерін
тексеріп карауды және олар өкелген затгарды тексеріп қарауды
коса алганда, оларды тексеру жөнінде екім бере алады.
1.18. Іс жүргізу іс-өрекеттері мен шешімдеріне шағымдану
бостаңдыгы. Соттың, әкімшілік құқық бұзушылык туралы істерді
карауга уәкілетті органның (лауазымды адамның) іс-әрекеттері
мен шешімдеріне Әкімшілік кодексте белгіленген тәртіппен ша-
ғымдануга болады. Іске қатысушы адамның әкімшілік құқық
бұзушылық туралы істер бойынша каулыларды Әкімшілік ко-
дексте белгіленген тәртіппен қайта қаратуға құкығы бар. Ша-
ғымды шағым берген адамға зиян келетіндей етіп немесе шағым
өз мүддесіне орай берілген адамға зиян келетіндей етіп карауга
жол берілмейді.
1.19. Адамнын күқықтарын, бостандықтарын және зацды
мүдделерін сот арқылы қоргау. Әркімніңөз кұкыктары мен бос-
тандықтарын сот аркылы корғауға құқьіғы бар. Мүдделі
адам
құқыктары, босгандықіары немесе заңмен корғалатын мүдделері
бұзылғанда немесе дауға түскенде, оны корғау үшін заңда
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге кұқылы. Прокурор өзіне
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында жөне азамат-
тардың, ұйымдардың құқықтарын, коғамдык және мемлекеттік
мүдделерді коргау үшін сотқа талап қойып (арыз жазып) жүгінуге
• т
о - . 1
81
кұкьшы. Ешкімге ол үшін занмен көзделген соттылығы оның
келісімінсіз өзгерпгілуге тиіс емес.
2. Әкімшілік қүкық бүзушылық және әкімшілік
жауапкершілік
Жеке адамнын, әкімшілік кодекс бойынша әкімшілік жа-
уаптылық көзделген қүкыкка карсы, кінәлі (қасакдна немесе
абайсызда жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе занды
түлғанын күкыкка карсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі
әкімшілік
қуқық бүзушылық
деп танылады.
Әкімшілік қүқык бүзушылықтын
объектісі
мемлекеттік
әкімшілік күқыктык нормалар реттейтін коғамдык катынастар
саласы болып табылады. Әкімшілік құқық бүзушы әкімшілік
құкык бүзушыл ыктың
субъектісі
бол ады.
Әкімшілік күкық бүзушылыктын негізгі белгілерінің бірі
«әрекет* және «әрекетсіздік* қосылып «іс-кимыл* деген күкык-
тык үғымды күрайды. Іс-кимыл
қуқыққа сәйкес
жөне
теріс қылық
болып екіге бөлінеді.
Әкімшілік әрекет —
міндеттер мен зан талаптарын орында-
мау, бүзумен тікедей байланысты, күкык бүзушынын мінез-
күлығынын белсенді нысаны
М і ндеттер мен занды талаптарды орындамаумен тікелей бай-
ланысты қүкык бүзушынын мінез-қүлығынын бөсен нысаны
жімшілік әрекетсадік
деп аталады. Мысалы, сауда кәсіпорны
бастығы, дер кезінде сатылатын тауарларды оларға берілетін сер-
тификатгіен камтамасыз жасам ағандыктан, сатып алушылар та-
уарлардын шығу тегіне байланысты аклараттарды уакытында
біле алмады.
Егер әкімшілік күкык бүзушылык жасаған жеке адам өзінін
іс-әрекетінін (әрекетсізді гінін) күкыкка карсы сипатын сезінсе,
онын залалды салдарын алдын ала білсе және осы салдардың
туындауын кдласа немесе оған саналы түрде жол берсе не олар-
ға немкұрайды қараса, әкімшілік күкык бүзушылык
қасақана
жасалған деп танылады.
.
_
Егер әкімшілік күқық бүзушылык жасаған жеке адам өзінің
іс-әрекетінің (әрекетсіздігіңің) зиянды салдарынын туындау
мүмкіндігін алдын ала білсе, бірақ жеткілікті негізсіз онын ал-
дын алуға болады деп үшкары ойласа не тиісті назар салган жөне
ескерген жағдайда онын алдын алуға болса да осындай салдар-
82
дың туындау мүмкіндігін алдын ала білмесе, өкімшілік кұқық
бұзушылық
абайсызда
жасалды деп танылады.
Әкімшілік құқык бузушылыктың белгілері: 1)
қогамдық
қауіптілігі
— коғамға, мемлекетке, адамдардың мұдделеріне зиян
келтіретін әрекет, өзінің әлеуметтік маңыздылығы жағынан
коғамға карсы болып табылады. Бұндай қоғамға кауіпті әрекеттің
жауаптылығы әкімшілік заңдармен аныкталады; 2) өкімшілік
кұкыктың және баска да еңбек, жер, каржы құқыктарының нор-
маларын бұзатын іс-қимылдың
қуқыққа қайшы
келетіндігі;
3)
кінәлілігі
- егер де кұқык бұзған тұлға кінөлі деп табылса, яғни
ол кұкык бұзушылықты қасакана не абайсызда жасаған болса,
заң тұлға жасаған іс-қимылды құкыкка, қайшы деп санайды;
4)
іс-қимылдың жауаптылыгы
- заңмен жауаптылық белгіленген
іс-қимыл өкімшілік кұкык бұзушылық деп танылады.
Кез келген өкімшілік кұқықбұзушылықіс-қимылды құқыкка
жат, теріс қылық жөне оны жасаған субъектіні өкімшілік жа-
уапка тарту үшін, оның өзіндік құрамы болу керек.
Әкімшілік
қуқық бузушылықтың қурамы
дегеніміз әкімшілік заңдармен
бекітілген, өрекеттің не әрекетсіздіктің құқыкка қайшы, кінәлі
және екімшілік жауапкатартуға болатыңдығын, не болмайтын-
дығын аньгқтауға көмектесепн белгілер.
Әкімшілік қуқық бузу-
иіылықтың қурамына
оның
объектісі, объективтіжагы, субьектісі,
субъективті жагы
Достарыңызбен бөлісу: |