С £М 4 яв а7 д а ш ғылыми кггапхднд научная би 6 лмогшд. С. Нйсем&аіва алматы жеті жарғЫ 2010 \

сіздіктің  бір  реттен  артык  жасалуы  әкімшілік  құкык бұзушы- 
лыктың 
бірнеше мәрте жасалуы
 деп аталады.  Егер біртекті әре- 
кет не әрекетсіздік болмаса, онда әкімшілік кұкық бұзушылык- 
тың бірнеше мәрте жасалуы, оның объективтік жағына жатқы-
зылмайды.
Әкімшілік қуқық бүвушылықтың қайталанылуы
 дегеніміз бұрын 
жасаған акімшшік құқықбұзушылығы ұшін әкімшілік жазалауға 
ұшыратылған, ол бойынша Әкімшілік кодексте көзделген мер- 
зімі бітпеген  адамның біртекті әкімшілік  құқык бұзушылыкты
бір жыл ішінде қайталап жасауын айтамыз.
Әкімшілік  құкык  бұзушылыктың 
субъектісіне
  әкімшілік
құқық бұзушылык жасаған жеке және занды тұлғалар жатады.
Әкімшілік құкық бұзушылыктың 
субъективті жагы дегеніміз 
өзі  жасаған  әрекетке  не  әрекетсіздікке деген  тұлғаның психи- 
калык қатынасы. Әкімшілік құқық бұзушылықтың субъективті 
жактарының белгілеріне 
кінә, себеп, мақсат
 жатады. Солардың 
ішіндегі  ең  негізгі  белгісі 
кінә,
  ал 
себеп
  пен 
м ақсащ
косымша
белгілері. 
I
А7нә тұлғаның әкімшілік құқык бұзушылықтың сипатын және 
оның  қоғамдық  қауіптілігін  тұсіне,  ұғына  алды  ма  (кінәнің 
зияткерлік  жағы)  және  оны  жасауға  ниеті  болды  ма  (кінәнің 
еріктілік жағы) деген екі жақты құбылыстардан/түратын тұлға- 
ның жасалған  кұқық бұзушылық және оның нётижесіне деген 
ішкі,  психикалық қатынасы.  Зияткерлік және/еріктілік жакта- 
рының арасалмағына байланысты кінәнің 
қасақана
 және 
абай- 
сыздық
  сияқты  екі  нысаны  болады.  Егер  адам  өз  іс-әрекетінің 
(әрекетсіздігінің)  коғамға  қауіпті  екенін  ұғынып,  оның коғам- 
дык қауіпті зардаптары болуыныңмүмкін екенін немесе болмай 
коймайтынын алдын  ала білсе және осы  зардаптардың болуын 
тілесе, әкімшілік  кұқық бұзушылық 
қасақана
 жасалған деп та- 
былады. 
Қасақаналық тікелей
 және 
жанама
 болып екі түрпішінге 
бөлінеді.  Әкімшілік  кұкык бұзушы тұлға жасалатын  әрекеттің 
(әрекетсіздіктің)  құкыққа  кайшы  келетіндігін  ұғына  отырып 
және  сол  әрекетгің  зиянды  салдарларын  алдын  ала  біле  тұра 
олардың  болуын  калаған  ниеті  болса  бұл 
тікелей  қасақаналық 
болып табылады. 
Жанама қасақаналық
 деп тұлға  өз  әрекетінің 
(әрекетсі зді гі н і ң) теріс қылық екендігін және оның зиянды сал- 
дарын  алдын  ала  біле тұра  сол  зиянды  салдарлардың  болуына
саналы түрде жол беруін айтамыз.
Абайсыздықтың
 екі нысаны бар: 
менмендік
 және 
немқурайды
- 
лық.
  Абайсызда  болатын 
менмендік
  тұлға  әкімшілік  өрекеттің
84

(әрекетсіздіктін) эиянды салдарларының болатындығын алдын 
ала біле тұра женілтектікпен олар жойылады деп сенуі. Егер адам 
өз іс-өрекетінін (ерекетсіздігінің) коғамға кауіп туғызуы мүмкін 
екенін  алдын  ала  білсе,  бірак  бұл  зардаптарды  жеткілікті 
негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе не бол- 
маса өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) коғамдык кауіпті зардап- 
тарынын болуы мүмкін екенін болжап білмесе, әкімшілік кұкык 
бүзушылык 
немқұрайдылықпен
 жасалған деп танылады.
Өкімшілік  жауаптылық.  Әкімшілік  жауаптылык  дегеніміз 
күкық бүзушыға белгілі бір айырулар, зиян, айып, мүктаждық, 
еркінен  айыру  сияқты  кұқыктық  шығынға  үшырататын 
әкімшілік  кұкык  бұзушылыкка  деген  мемлекеттің  катынасы, 
жауабы. Әкімшілік кодекстің Ерекше бвлімінде кездел ген күқык 
бүзушылык  кұрамынын  барлык  белгілері  бар  әрекет  жасау 
әкімшілік  жауаптылықтың  негізі
  болып  табылады. 
Әкімшілік 
жауаптьиыққа
 акыл-есі дұрыс,  16 жаска толған жеке адам жөне 
заңды тұлғалар тартылады.
Әкімшілік  кодексте кезделген күкыкка карсы  әрекет жаса- 
ған кезде акыл-есі кем жағдайда болған, яғни өзінін іс-өрекетінің 
(өрекетсіздігінің) накты сипаты мен кауіптілігін түсіне алмаған 
немесе созылмалы психикалық сыркатының, уакытша психика- 
сы бүзылуының, акыл-есі кемдігінін немесе психиканын өзге де 
сыркатты жай-күйінін салдарынан ақыл-есі  кем жағдайда бол- 
ған жеке адам 
әкімшілік жауаптылыққа тартылмайды.
Әкімшілік  күкык  бұзушылыққа  карсы  бірнеше  әкімшілік 
жазалар қолданылады. 
Әкімшілік жаза
 дегеніміз Әкімшілік ко- 
декс бойынша әкімшілік құкық бұзушылық жасаған субъектіге 
мемлекеттік арнайы лауазымды адамдар мен органдар (соттар) 
тағайындайтын мемлекеттщ мөжбүрлік шарасы.
Әкімшілік жазалар қүқык бұзушылардың атына, ар-намысы- 
на нұксан келтіру, тән ауыртпалығын шектіру емес, заңдылық- 
ты  саюгау,  кұқыктык тәртіпті  сыйлау,  әлеуметтік  әділеттілікті 
калпына келтіру, кұкык бүзушыны тәрбиелеу және басқа адам- 
дардың құкык бүзушылығына жол бермеу және алдын алу мақ- 
сатында колданылады.
Әкімшілік жазалардың  түрлеріне:
  1.  Әкімшілік  күқық  бұзу- 
шылык жасағаны үшін жеке адамға мынадай әкімшілік жазапар 
колданылуы  мүмкін:  1)  ескерту  жасау;  2)  әкімшілік  айыппұл 
салу;  3)  өкімшілік  күкык бұзушылыкты  жасау  құралы  немесе 
оның тікелей  объектісі  болған  затты  өтемін  телеп  алып  қою;
85

4)  өкімшілік  кұкык бұзушылыкты  жасау  кұралы  немесе онын 
тікелей  объектісі  болған  затты,  өкімшілік  кұкык  бұзушылык 
жасау  салдарынан  алынған  кірістерді,  акшаны  жөне  бағалы 
кағаздарды төркілеу; 5) арнаулы кұкыктан айыру; 6) лицензия- 
дан,  арнаулы  рұқсаттан,  біліктілік  аттестатынан  (куәліктен) 
айыру немесе қызметтін белгілі бір түріне не белгілі бір іс-әре- 
кеттер жасауға онын колданылуын токтата тұру; 7) жеке кәсіп- 
кердің  кызметін  токтата  түру  немесе  оған  тыйым  салу;  8)  өз 
бетімен салынып жаткан немесе салынған құрылысты мәжбүр- 
леп бұзып тастау; 9) әкімшілік камауға алу;  10) шетелдікті неме- 
се азаматтығы жокадамды Қазақстан Республикасынын шегінен 
өкімшілік жолмен кетіру жатады.
Негізгі  және қосымша өкімшілік жазалау  шаралары.  Ескер- 
ту, әкімшілік айыппұл салу және әкімшілік қамауға алу тек 
негізгі 
әкімшілік жазалар ретінде ғана колданылуы  мүмкін.  Азаматка 
немесе занды тұлғаға берілген арнаулы күкыктан айыру, лицен- 
зиядан  (арнайы  рүксаттан,  біліктілік аттестатынан (куәліктен) 
айыру немесе оның қолданылуын токтататүру, жеке кәсіпкердін 
немесе  занды тұлғаның қызметін токтата тұру немесе оған ты- 
йым салу, сондай-ақ шетеддіктерді немесе азаматтығы жок адам- 
дарды әкімшілік жолмен кетіру 
негізгі де,
 сол сияқты 
қосымиіа да 
әкімшілік жазалар ретінде колданылуы мүмкін. Әкімшілік кұкык 
бұзушылық жасау  құралы  немесе онын тікелей  объектісі  бол- 
ған затты өтемін төлеп алып кою, тәркілеу, салынған құрылыс- 
ты мәжбүрлеп бұзып тастау тек 
қосымша
 әкімшілік жаза ретінде 
ғана колданылуы мүмкін.
Ескерту
 әкімшілік  жаза  қолдануға  уәкілетгі  органнын (ла- 
уазымды адамның) жасалған кұкык бұзушьиыкка ресми түрде 
теріс баға беруінен  және жеке  немесе  занды тұлғаны  кұкыкка 
карсы  мінез-кұлыкка жол  беруге болмайтындығы туралы сак- 
тандырудан тұрады. Ескерту жазбаша түрде жасалады.
Әкімшілік  айыппул
  —  өкімшілік  кұқык  бұзушылык  үшін 
Әкімшілік  кодекстін  Ерекше  бөлімнін  баптарында  көзделген 
жағдайларда жөне шекте, әкімшЬтік жаза колдану кезінде кол- 
данылып  жүрген  зандарға  сәйкес  белгіленетін  айлық  есептік 
көрсеткіштін белгілі бір мөлшеріне сай келетін дәрежеде салы- 
натын ақшалай жаза.
Жеке адамға салынатын айыппұлдың мөлшері айлыкесептік 
көрсеткіштің 
оннан бір  бөлігінен,
  лауазымды  адамға  салынатын 
айыппұл  — 
бес айлық  есептік  көрсеткіштен,
  ал  занды  тұлғаға
86

салынатын айыппұл — 
жиырма аилық есептік көрсеткіштен
 кем 
болмайды.  Жеке  адамға салынатын  айыппұлдың мөлшерін 
екі 
жүз айлық
 есептік көрсеткіштен, лауазымды адамға — 
төрт жүз 
айлық
  есептік  көрсеткіштен,  занды  тұлғаға  — 
екі мың  айлық 
есептік көрсеткіигген асыруға болмайды.  Зандарда белгіленген 
төртіппен мемлекеттік бюджет кірісіне өндіріп алынады.
Әкімшілік  құкык  бұзушылык  жасау  кұралы  немесе  оның 
тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып кою. Әкімшілік 
кұкык бұзушылық жасау 
қүралы
 немесе оның тікелей объектісі 
болған  затты  өтемін  төлеп  алып  кою,  оны  мөжбүрлеп  алып 
қоюдан  жөне  алынған  затты  өткізу  жөніндегі  шығыстарды 
шегеріп, түскен  соманы  бұрынғы  меншік  иесіне  бере отырып, 
ол затты өткізуден тұрады. Өтемін тәлеп алып коюды судья қол-
данады.
Аншылық каруды, атыс ок-дәрілерін және аңшылықгьщ бас- 
ка да қаруларын өтемін тәлеп алып қоюды аң аулау әмір сүруінің 
негізгі  занды  көзі  болып табылатын адамдарға қолдануға бол- 
майды.  Егер 
қасақана қүқық  бүзушылық
  жасалса,  колданылған 
қарудың өтемін төлеп оны мемлекет алып қоюы мүмкін.
Әкімшілік кұкык бұзушылық жасау құралдары немесе оның 
тікелей  объектілері  болған  заттарды 
тәркілеу,
  сондай-ақ 
әкімшілік  қүкык  бүзушылық  жасау  салдарынан  алынған 
кірістерді  (дивидендтерді),  ақшаны  және  бағалы  қағаздарды 
төркілеу,  оларды  зандарда  белгіленген  төртіппен  мемлекет 
меншігіне мәжбүрлеп тегін аударудан түрады. Төртіп бүзушы- 
ның  меншігі  болып  табылатын  зат  қана  тәркіленуі  мүмкін. 
Тәркілеуді судья тағайындайды.
Нақгы адамға берілген 
арнаулы қүқықтан айыру
 осы құқықты 
пайдалану тәртібінің өрескел немесе үнемі бүзылғаны үшін қол- 
данылады.  Мысалы аңшылықпен айналысу кұқығынан айыру. 
Арнаулы  құкықтан  айыруды  судья  қолданады.  Арнаулы 
қүқыктан айыру мерзімі бір айдан кем болмауға және екі жыл- 
дан аспауға тиіс. Көлік қүралын масаң күйде жүргізу, масаң күйді 
куәландырудан белгіленген тәртіппен өтуден жалтару, сондай- 
ақ  аталған  адамдардың  белгіленген  ережелерді  бұза  отырып, 
өздері  қатысушысы  болған  жол-көлік  окиғалары  болған  жер- 
ден  кетіп  калу  жағдайларын  қоспағанда,  көлік  қүралдарын 
жүргізу қүкығынан айыруды, бүл құралдарды мүгедектігіне бай- 
ланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды.
87

Аң аулау қаруларын және балық аулау қүралдарын сақтау мен 
алып жүру қүқыгынан айыруды,
 осы кукықты  пайдалану тәртібін 
үнемі  бузушылыкты  қоспағанда,  ан  аулау  (балык  аулау)  өмір 
сүруінін негізгі  занды  көзі  болып табылатын  адамдарға  қолда-
нуға болмайды.
Жеке кәсіпкерлерді немесе занды тұлғаларды белгілі бір кыз-
мет түріне  не  белгілі  бір  іс-әрекеттер  жасауға 
лицензиядан,  ар
- 
наулырүқсаттан, бшктілік аттестатынан ( куәліктен) айыруды 
судья аталған адамдардын қызметті жүзеге асыруы не лицензия- 
да, арнаулы рүқсатга, біліктілік аттестатында (куәлікте) көздел- 
ген белгілі бір іс-әрекеттерді жасауы кезіндегі әкімшілік күкык 
бұзушылығы үшін  колдануы  мүмкін.  Белгілі  бір қызмет түріне 
не белгілі бір іс-өрекеттер жасауға лицензияның колданылуын 
токтата тұру немесе арнаулы рұқсаттан, біліктілік атгестатынан 
(куәліктен)  уакытша  айыру  алты  айға  дейінгі  мерзімге  белгі- 
ленеді.
Ж еке  кәсіпкердің  немесе заңды  түлганың  қызметін  тоқтата
түру
 немесе оған тыйым салу әкімшілік құқық бұзушылык ту- 
ралы істерді  қарауға уәкілетгі  органның (лауазымды адамнын) 
өтініші  бойынша  тек  сот  тәртібімен  ғана  жүргізіледі.  Жеке 
кәсіпкердің  немесе  занды түлғаның  қызметін  тоқтата тұру  не- 
месе оған тыйым салу туралы талап кою өтініші  Кдзақстан Рес- 
публикасының  заң  актілерінде  белгіленген  тәртіппен  және 
негіздерде сотка жіберіледі. Өтінішті сот он күн мерзімде карай- 
ды. Жеке кәсіпкердің немесе занды тұлғанын кызметін тоқтата 
түру  түріндегі  әкімшілік  жазалау  шарасы  бұзушылыкты  жою 
үшін сот белгілеген мерзімде қажетті іс-өрекеттер (іс-шаралар) 
жүргізу арқылы оны жоюға болатын жағдайларда колданылады.
Жеке кәсіпкердін немесе занды тұлғанын қызметін токтата 
тұруға немесе оган тыйым салуға, сот шешімінсіз ерекше жағ- 
дайларда, талап қою өтінішін сотқа белгіленген мерзімде міндетгі 
түрде  табыс  ету  аркылы  үш  күннен  аспайтын  мерзімге  жол 
беріледі.  Бүл орайда кызметке тыйым салу немесе оны токтата 
тұру актісі сот шешімі шығарылғанға дейін колданылады.
Коғамдық бірлестіктін қызметі өздерінің жарғысына (ереже- 
сіне) немесе зандарға кайшы келетін жағдайларда сот олардың 
қызметін  токтата  тұруы  немесе  оған  тыйым  салуы  (токтатуы) 
мүмкін.
Өз  бетімен  салып  жаткан  немесе  салынған  кұрылысты 
мәжбүрлеп бұзуды, Әкімшілік кодекстің Ерекше бөлімінің бап- 
тарында көзделген жағдайларда, судья тағайындайды.
88

Әкімшілік қамауга алу
 — он бес тәулікке дейінгі, жеке адамға
карсы күкык бүзушылык үшін, сондай-ак сыбайлас жемкорлык- 
пен әкімшілік күкык бұзушылык жасағаны жөне (немесе) төтен- 
ше жағдай режимі талаптарын бұзғаны үшін отыз тәул ікке дейінгі 
мерзімғе белгіленеді.  Әкімшілік қамауға алуды судья  колдана- 
ды. Әкімшілік қамауға алу тек әкімшілік күкык бұзушылыктын 
жекелеген түрлері үшін айрыкша жағдайларда ғана белгіленеді. 
Жүкті әйелдерге жөне он төрт жаска дейінгі балалары бар әйел- 
дерге, он сегіз жасқа толмаған адамдарға, I жөне II топтардағы 
мүгедектерге, сондай-ақ елу сегіз жастан асқан әйелдер мен ал- 
пыс үш жастан аскан еркектерге әкімшілік камауға алуды кол- 
дануға болмайды. Әкімшілік ұстау мерзімі өкімшілік қамауға алу 
мерзіміне косылады.
Қазақстан  Республикасынын  шегінен  әкімшілік  жолмен 
кетіру әкімшілік құқық бұзушылық жасаған шетелдіктерге және 
азаматтығы жоқ адамдарға қатысты әкімшілік жазалау шарасы 
ретінде  колданылады.  Әкімшілік  жолмен  кетіруді  судья  таға- 
йындайды.
Әкімшілік-қүқықтық ықпал ету шаралары. Әкімшілік кұкық 
бұзушылык  жасаған  адамға  әкімшілік  жаза  колданумен  қатар 
осы адамның жаңадан құқык бұзушылық жасауының алдын алу 
максатында әкімшілік-құқықтык ыкпал  етудің мынадай  шара- 
лары колданылуы мүмкін:  1) жол жүрісі ережелерін білуін тек- 
серу; 2) медициналык сипаттағы мөжбүрлеу шаралары.
Жол жүрісі ережелерін білуді тексеру. Әкімшілік кодекстің 
461-469,  476-баптарында  көзделген  құқық  бұзушылықтарды 
жасаған  көлік  құралдары  жүргізушілерінің жол  жүрісі  ереже- 
лерін білуін тексеру үшін емтихан тапсыруға жіберілуі мүмкін. 
Ішкі  істер  органдарының  жол  полициясы  бөлімшелерінің 
(бөлімдерінін, басқармаларының, департаментгерінің) бастық- 
тары мен олардың орынбасарлары жүргізушіні жол жүрісі ере- 
желерін  білуін  тексеруге  жіберу  туралы  шешім  қабылдауға
құкылы.
Егер  созылмалы  маскүнемдікпен,  нашақорлықпен  немесе 
уытқұмарлыкпен ауырады деп танылған жөне ез еркімен емде- 
луден жалтарған адам баска азаматтардың құқықгарын не қоғам- 
дықтәртіпті бұзатын әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағ- 
дайда, сот әкімшілік жазамен қатар оған денсаулық сактау орган- 
дарының  мамандандырылған  мекемесінде  мөжбүрлеп  емдеу 
жазасын тағайьшдауы мүмкін. Мәжбүрлеп емдеу мерзімі маман
89

наркологтардың үсыныстары ескеріле отырып белгіленеді, бірак 
ол екі  жылдан  аспауға тиіс.  Мөжбүрлеп емдеуді токтатуды сол 
адам емделіп жаткан емдеу мекемесі жүргізеді.
3. Мемлекеттік баскару:  ұғымы, кагидаттары,
басқару органдары
Мемлекеттік  баскару  саласындағы  туындайтын  коғамдык 
катынастар  өкімшілік  күкыктың реттейтін 
пәні
 болып  табыла- 
ды.  Жалпы  басқарудың:  1.  Машиналар  мен  технологиялык 
үрдістерді басқаратын 
механикалық; 2.
 Тірі организмдердегі бас- 
карылатын 
биалогиялық;
 3. Адамдардын мінез-күлығы мен үжым- 
дарды баскаратын 
әлеуметтік
 баскару сияқты бірнеше түрлері 
бар.  Баскару накты бір нәтижеге жету мақсатында, екі не одан 
да  көп  адамдардың  келісілген  іс-өрекеті.  Баскару  адамзат 
қоғамында объективті түрде кдлыптасады. Сондыктан да баска- 
ру апғашқы қауымдык,  қүл  иеленуші, феодалдық кұрылыстар- 
дың барлығында болып кел ген. Қоғам дамуы барысында тек кана 
баскарудың типі,  әдістері,  максаты  жөне түрпішіндері  өзгеріп 
отыратындығымен, өмірдің сан-саласын баскару кажеттілігі сак- 
талады.
Мемлекеттік баскару қоғам дамуынын барысыңда қоғамдык 
катынасіарды реттеу мен тікелей практикалық ұйымдастырудағы 
аткарушылык және бөлушілік  іс-әрекет.  Мемлекетгік баскару 
барынша кен мағынада, мемлекеттің істерін баскару, мемлекетгік 
органдардың  барлығының  қатынасуымен  іске  асырылады. 
Мемлекеттік басқару дегеніміз:
  а)  зандарды орындау барысын- 
дағы  іс-әрекет;  б)  объектілер  мен  адамдарға ағымдағы  өкімдік 
жасау және олардың орындауға міндетті болып табылатын, заң- 
дық күші  бар  нормативтік актілерді  кабылдаумен байланысты 
іс-әрекет.
Барынша тар мағынасында мемлекеттік баскару деп эконо- 
миканы, әлеуметгік-мәдени, әкімшілік-саяси салаға практика- 
лық және тікелей басшылык жасауға бағытталған аткару, бөлу, 
зандык  күші  бар,  бір-біріне  бағынышты  мемлекеггік  баскару 
оргаңдарының іс-әрекетін айтуға болады.
Мемлекеттік  басқарудың  қагидаттары
  —  баскару,  басқару 
аппараты  сүйенетін,  белгілі  бір  ереже  түрінде  қалыптасуы 
мүмкін, негізгі басшылық бастамасы. Мемлекеттік басқарудың 
кағңцалары зандарда және баска да зандық күші бар нормативтік
90

актілерде  бекітіледі.  Мемлекетгік  баскару  қағидаттары 
алеу- 
меттік-қуқықтық
 және 
уйымдастырыушылық
 сияқты екі топқа 
бөлінеді. 
Әлеуметтік-қуқықтыққа
  жататындар:  1)  жоғары 
мемлекеттік  лауазымдар  мен  органдардың  кабылдаған  норма- 
тивтік актілерін, жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере оты- 
рып жүзеге асыруға мүмкіншілік беретін, демократиялық негізде 
орталықтанған, 
демократиялық орталықшану қагидаты;
  2) бар- 
лық  үлттар  мен  этностардың  өкілдері  мемлекеттік  басқаруға 
араласатын тең күқық, кемсітушілікке жол берілмейтін, 
улттар- 
дың теңдігі қагидаты
 (ҚР Конституциясы 14-бап.); 3) мемлекеттік 
баскару  органдарының  іс-әрекеггері  белгілі  бір  мемлекет 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: