С £М 4 яв а7 д а ш ғылыми кггапхднд научная би 6 лмогшд. С. Нйсем&аіва алматы жеті жарғЫ 2010 \
жүктеу/скачать 19,29 Mb. Pdf көрінісі
|
| * Х 7' Т Т Қ.И. Оспанов я - ^ Ш 1 1 " Т В Я № Ғ* НЕів Ш И Р І 'и*й п — 2 . _ _ ' 1 ІМЫ О Қ У Қ Ү Р А Л Ы Қ. И. Оспанов ҚҮҚЫҚ НЕПЗДЕРІ Талықтыршган 3-басылымы № вС £М *4ЯВ А7^ Д А Ш ҒЫЛЫМИ КГГАПХДНД НАУЧНАЯ БИ6 ЛМОГШД « « . С. НЙСЕМ&АІВА АЛМАТЫ ЖЕТІ ЖАРҒЫ* 2010 \ УДК 340 (075) ББК 6 7 . 0 « Л О о ? £ 0 -7 8 N Казақстаң Медициналық университетінің Орталық-әдістемелік кеңесінің 2 0 0 9 жылгы 2 3 сәуірдегі шеиіімімен баспага усынылган. Хаттама № 5 Пікір жазғандар: заңғылымдарыныңдокторы, профессор С. А. Табанов, заң ғылымдарының кандидаты, профессор Ж Аққасов, заң ғылымдарының кандиддты,.доцент Ж . С. Әлдибеков I Г К Г Т А П Х А Н А Г > і| II я Оспанов Қ. И. 0 -7 8 Қүқық негіздері. Оқу кұралы/К.И. Оспанов - Алма- ты: Жеті жарғы, 2010. — 304 бет. І З В ^ 9 9 6 5 - 1 1 - 3 1 3 - 0 Үсынылып отырылған кітапта мемлекеттің, күкыктың ж әне казакстан- дык конституциялык, өкімшілік, азаматтык, каржы, бюджет, кылмыстык іс жүргізу, еңбек, кәсіпкерлік, экологиялык сиякты күкыксалаларының негізгі санаттары мен үғымдарын камтиды. Кітаптың мазмүны «Қүкык негіздері» пәні бойынша білім берудің мемлекеттік стандартының талаптарына сәйкестен- дірілген. - & іг Кітап «Күкыкнегіздері» пәнін окитын жоғары, арнаулы орта оку орында- ры окытушыларына, студенттеріне, лицей, гимназия, орта мектеп мүғалімдері мен оқушыларына арналған. УДК 340 (075) ББК 67.0 я 7 Оспанов К.И., 2008 «Жеті жарғы» ЖШС, 2008 _________ Щ . _ Оспанов Қ.И., толыкт., 2010 І З В И 9 9 6 5 - 1 1 - 3 1 3 - 0 © «Жеті жарғы* ЖШС, толыкт., 2010 Ю РІС П Е Адамзат коғамы калыптасуының, оңдағы тәртіптін, бірліктің, та- тулыктын, зандылыктың кепілі — кұқық пен мемлекет. Олар — ма- териалдык және рухани кажеттіліктердің жемісі, коғамнын тірегі. «Күкык негіздері» пәнін оқу студент жастардың кұкықтық білімін терсңдетеді деп ойлаймыз. Кұкыктықбілімнінтерендеуі кұқыктык сенімнің нығаюына әкеледі. Кұкыкгықсенімнің нығаюы кұкыктык мәдениеттің өркендеуіне және студенттердің құкыктық әлеуметге- ну ҮРДісіне септігін тигізеді. Студенттің кұқыктык әлеуметгену үрдісі — оның адам және маман ретінде калыптасуын, есеюін, мемлекетті, құкыкты, занды түсіну, сыйлау, сақтау, заңарқылы өзін қорғай алу сияқты ұғымдары мен сезімдерінің тереңдеуі, казақстан- дық патриотизмнің жетілуі. Кдзақстанның егемендік альгп, тәуелсіздікке қол жеткізуі, коғам- дық катынастардың барлық салаларын демократияландыруға мүмкіндік ашты. Нәтижесіңде мемлекет, құкык, бүкіл заңдар жүйесі түбегейлі жаңаруға ұшырады. Отандық құқық жүйесі калыптасты. Мемлекетоң таптык мәні, пішіні, кызметтері өзгерді. Президенттік басқару енгізіліп, мемлекеттің әлеуметтік, демократиялық, құқықгық, зайырлы, экологиялық сипатгары күшейді. Адам мен азаматтың қүкыктары мен бостандыктары, зандылық, құқыктық тәртіпті, құкыктын, заңның қоғамдық кдтынастарды реттеудегі рөлін нығайтуға накты жағдайлар туды. Елдің экономикасын көтерудегі, азаматтық, ұлтаралық, діни келісім мен татулықты сақ- таудағы, нарықтық қатынастардағы адамның мүддесін қорғауда кұқыкка, заңға деген сұраныс арта түсуде. Оқу кұралында мемлекеттің, кұкыктын, ұғымдары, мөндері, нысандары, белгілері, жүйесі, тетігі, атқаратын кызметгсрі карас- тырылады. Мемлекеттін басты кұкыктык нормативтік кесімі, ен негізгі Заны Конституция жөне онын басты ерекшсліктері мен касиеттері оқу кұралынын «Конституциялык кұкык негіздері» де- 3 І гсн екінші бөлімінде карастырылады. Мемлекетті баскарудын үғымы, кзгидаттары, нысандары, органдары, әкімшілік күкыкбұзу' шылык дегеніміз не% онын белгілері кандай, әкімшілік жауагпгы- лыктын үғымы» әкімшілік жауаптылыкка тартылатын жас, әкімші- лік жауаптылыктын түрлері жайында «Әкімшілік күкык негіздері* деген үшінші бөлімде айтылады. Азаматтык күкыктын негіздсрі үсы- нылып отырылған оку күралынын тортінші бөлімінде баяндалады. Кылмыстык, іс жүргізу, енбек, кәсіпкерлік, экологиялык, жер күкығы салаларынын үғымы, пөні, әдістері, кағидаттары, жүйесі, аткаратын кызметтері осы оку күралынын калған бөлімдерінде ка- растырьшған. Жалпы оку күралы Кдзакстан Республикасынын жо- ғары оку орындарына арналған мемлекеттік стандартка сәйкес жа- зылған. * -- • Күрметпен, автор К.И. Оспамов I б ө л I м МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҮҚЫ Қ ТЕОРИЯСЫНА КІРІСПЕ 1. Мешекеттің негізгі үгымдары мен сянаттары. Қукыктық мемлекет 2. Қүқықтын негізгі угымдары мен санаттары 3. Күкыктык сана және күкыктык мәдениет 1. Мемлекеттің негізгі үғымдары мен санаттары. Қүқықтық мемлекет Мемлекет пен кұкык өлеуметгік институт, ұйым ретіңде үнемі өмір сүріп келген жоқ, олар белгілері күрделене түсу арқылы біртіндеп қалыптасты. Ғылыми болжам бойынша, жер шары бүдан 4—5 миллиард, алғашқы адамдар мөлшермен 2 млн. жыл бүрын қалыптаскан. Қазақстанның аумағын ең ежелгі адамдар бүдан 1 млн. жыл бүрын қоныстана бастаған деген деректер бар. Біздің заманымыздан 40 мың жыл бүрын казіргі замандағы адам- дардың, яғни біздіната-бабамыз деп болжалатын «ақылды адам» (хомо сапиенс-һошо заріепз) калыптасуы аякталды. Адамзатта- рихындағы алғашкы мемлекеттер біздін заманымыздан бүрын- ғы 4—5 мың жылдықтарда Ежелгі Египетте, Вавилонда, Үндіс- танда, Қытайда дүниеге келді. Сонда 35 мын жыл аралықта адам- дар мемлекетсіз өмір сүрді деген бол жам айтуға болады. Бүл дөуір ғылымда адамдардын кандық туыскандык белгілері мен бірігіп еңбек ету, өмір сүру әрекетінің негізінде, тобыр, топ болып өмір сүрген, мемлекеттің пайда болуына дейінгі аралык сиігашқы қиуымдық нерулық қүрылыс кезеңі деп аталады. Бүл кезеңде мем- лекет пен қүкық өлі қал ыптаса қойған жок. Сондықтан алгашқы қауымдық не рулық қурылыс кезеңінде адамдар арасындағы қоғам- дық кзтынас жасы үлкендердің, туысқандардың, көсемдердің, ру, тайпа басшыларынын, ақсақалдар кеңесінің беделімен, ықпа- лымен реттеліп отырылды. 5 Мемлекеттің пайда болу үрдісінің н еп зін де адамдардың кажеттіліктерді қанағаттандырудан туындайтын іс-әрекеттерінің сан түрге бөліну және көбею заңы жатыр. Еңбекті не іс-өрекетгің осындай сан-салаға таралуы қоғамдағы адамдар арасындағы еңбек бөлінісіне, кәсіптің қалыптасуына, мамандыктың тууы- на, біліктіліктің, дағдының, әдеттің, ептіліктің, іскерліктің, ш еберліктің, машыктылыктың ж етілуіне әкелді. Осының нәтижесіңде еңбектің белгілі бір түрімен айналысатын адамдар- дың үлкен топтары калыптаса бастады (андіылар, малшылар, егіншілер, қолөнершілер т.б.). Адамдар арасында әлеуметтік тенсіздік біртіндеп үлғая түсіп, қоғам барынша күрделеніп оны баскаруды қалыптастырудың қажетгілігі туды. Сөйтіп коғамдык еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің, бай мен кедей сияқты тап- тардың қалыптасуы, көшпеліліктен отырықшылыққа ауысу, аумақтың аныктал> ы сияқты қүбылыстар мемлекеттің пайда болу қажетгілігін туғызды. Жоғарыда айтылған әлеуметгік фак- торлармен коса мемлекеттін пайда болуынын демографиялык, психологиялық, антропологиялык, геосаяси, жағрапиялық, эт- никалық т.б. сиякты факторлары бар. Жер шарындағы елдердіңтабиғи-жағрапиялық, мөдени, діни, салт пен сана, дөстүрлерінің ерекш еліктеріне байланысты мемлекеттің калыптасуы бірнеше жолдармен жүзеге асырылды. Осындай мемлекеттің калыптасуының үш жолы калыптасты: 1) іиыгыстық жол; 2) батыстық жол және 3) араяас жал. Ежелгі Шығыста мемлекеттің пайда болуы қауымдастық мүшелерін, түрғындарды сумен камтамасыз етуге арналған жұмыстарды ұйымдастыруға бағытталған кажетгіліктен туында- ды. Шығыс елдерінде алғашкы кауымдык құрылыстың ыдырау кезенінде ірі су канаддарын казу, суармалы ирригациялық жүйе- лер кұру, құрғакшылықпен күресу, дамбалар салу, суармалы егістікті жетілдіру сиякты ірі де күрделі ирригациялық жұмыстар жүргізу керек болды. Бұндай аса ауыр жұмысты іске асыру же- келеген отбасы н ем есе бір қауы мдасты кты ң қолы нан келмейтін еді. Міне осы күрделі істерді жүзеге асыру үшін ар- наулы басқару аппараты қажет болды. Ол аппарат жетіле келе мемлекетке айналды. Сонымен, Шығыс елдеріндегі мемлекет- тердің калыптасу себептеріне: — ірі ирригациялық жүйелерді салу; — оны іске асыру үшін құлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топтастыру, ұйымдастыру; 6 — атқарылатын жұмыстарды бір орталықтан баскару жатады. Батыс елдерінде мемлекет алғашкы кауымдық қоғамның ыды- рап, жеке меншіктін, мүліктік теңсіздіктін және таптардың калыптасуы нөтижесінде пайда болды. Мемлекеттің пайда болуының араласжолы рулық, тайпалық кұрылыстан ерте феодалдық мемлекетке бірден өткен елдерге төн. Мемлекеттің пайда балуы жайындагы теориялар. Мемлекетгің пайда болуы жайындағы теориялардын ең ежелгілерінің бірі — теалогиялық ( қүдайтақушылық) теория. Теология дегеніміз кұдай- ды, алланы танитын ғылым, ілім. Аталған теорияның негізін қала- ушылардың катарына ортағасырлык Тертулиан, Аврелий Авгус- тин, Фома Аквинский сиякты қудайтанушыларды жатқызуға бо- лады. Теологиялық теория мемлекетті, максаты мен мәні жер бетінде «құдай патшал ығы ндағы сияқты» тертіп пен үйпесімділік, жүйелілік, татулық, бірлік орнату болып табылатын қудайлық кәсіп деп карастырады. Биліктің барлығы күдайдан тарайды. Күдай жер бетіндегі барлық тіршілік атаулының, оның ішінде мемлекеттің де жаратушысы. Ал құдай жаратқан жаратылыстың сыры секілді мемлекетгің де мәнін түсіну мүмкін емес. Сондық- тан құдай жаратқан дүниеге, билікке жөне мемлекетке шүбә келтірмей, күмөнданбай, оларға мойынсүнып бағынған дүрыс. Теократиялық теория өзінен-өзі қиялдың барысында пайда бола қойған жоқ. Оның калыптасуының өзіндік алғышарттары бар. Адамзат тарихыңда пайда болған ең алғашқы мемлекеттер діни сипатта болып оны баскаруға діни қызметкерлер — абыздар тікелей араласқан. Мемлекеттің құдайлық негізі оның беделін нығайтып, шешіміне міндеттілік берді. Мысалы ежелгі Вавилон патшасы Хаммурапидің зандарында патшаның билігін қүдай жа- раткдн, патша билігі кұдайдан деп көрсетілген. Жаппы, биліктің құдайдан тарағаны жайыңдағы пікір барлық діндерге тән. Мемлекетгің пайда болуы жайындағы екінші бір теория ол патриархалдық теория деп аталады. Теория отбасы руға, ру тай- паларға, тайпалар тайпа одағына, ал тайпалар одағы белгілі бір мемлекетке бірігіп, нөтижесінде мемлекет пайда болады деп түсіндіреді. Сондықтан мемлекет үлкен отбасы сиякты. Мемле- кет басшысы монархтың өзінің қол астындағы түрғындарына қатынасын, отағасының отбасы мүшелерімен катынасына ұқсас деп дөл елдейді. Патриархалдықтеорияның негізін калаушылар- ға Аристотельді, Конфуциді және XVIII гасырда өмір сүрген ағыл- шын ойшылы Р. Фильмерді жаткызуга болады. X V II—X V III ғасы рларда м ем л ек еттін пайда болуы н түсіндіретін шарттар теориясы калыптасты. Теориянын негізін калаушылар Т. Гоббс, Дж. Локк, Ж.Ж. Руссо, Д. Дидро болды. Аталған теорияны жактаушылардың пікірінше мемлекет халык пен оны баскарушылардынарасындағы адамдардын күкыктарын, бостандыктарын, меншігін, кауіпсіздігін корғау, бірлікте, тату- лыкта, бағыныштылықта түру туралы келісімшарт жасасудын нәтижесінде пайда болды. М аркст ік теория бойынш а мемлекет қоғамдык енбек бөлінісінің, отбасының, жеке меншіктің және бір-біріне кара- ма-қайшылықгагы таптардың шығуынан пайда болды дейді. М аркстік теория оның негізін қалаған нем іс ойшылдары К. Маркстің, Ф. Эчгельстің, жүмысшы табы диктатурасынын идеологтары В.И. Лениннің, И.В. Сталиннің есімдерімен байла- нысгы. Зорлық, күиітеу теориясы бойынша мемлекет өзінің ішінде руларды, тайпаларды, халыкты, үлтгы, түрғындарды бір орта- лыққа біріктіру мақсатында мәжбүрлеу, күштеу әдістерін кол- данады, сөйтіп күштеудін, зорлаудың нәтижесінде мемлекет калыптасады. Бүнымен қоса мемлекеттің сырткы жаулап алу- шылығының барысында, яғни күшті бір тайпалардың, үйымнын екінші бір тайпалық одақгы немесе үйымды өзіне күштеп ба- ғындырудың барысында мемлекет пайда болды деген пікір де осы күштеу теориясының бір кұрамдас бөлігі. Аталған теориянын көрнекті өкілдері Е. Дюринг, К. Каутский, Л. Гумплович. Мемлекет адамдардың қатынаска, бір-бірімен араласуға де- ген қажеттіліктері, бірлікке, татулыкка, тыныштыкка ұмтыл- ған, өзара жакындастыратын психологиялы к үрдістердін, қасиеттердің нөтижесінде пайда болған деген пікір айтатын мемлекеттің пайда болуының психалогиялық теориясы. Оның көрнекті өкілдерінің бірі орыс заңтанушысы Л .И. Петражицкий болды. Мемлекет: үғымы, мәві, белгілері, нысандары, механизмі, ат- қаратын қызметтері. Құқықтық мемлекет. Ғылымға «мемлекет» терминін алғаш рет италияндык ойшыл Николло Макиавелли (1469—1527) енгізген1. Оған дейін мемлекет деген үғымның ор- 1 Мухаев Р. Т. Теория государства и права. Учсбник для вузов. М.: Изда- тельство ПРИОР, 2001. 8 нына «республика», «корольдык*, «калалык кауым», «княздык*, «жер*, «патшалык*, «ел*, «баскару*, «өктемдік», «үстемдік*, «ат төбеліндей билік* деген сиякты өр түрлі атаулар колданылып келрен. I Мемлекеттің түпкі мәні қандай болса оның үғымынын, белгілерінің, нысандарынын, механизмінің, аткаратын қызмет- терінің мазмүны да сондай болады. Демек, осы түрғыдан кара- ғанда мемлекетгі оқып білуді оның мөнін ашып көрсетуден бас- тау дүрыс өдіс. Мелсіекеттің мәні дегеніміз оныңтабиғатын, маз- мүнын, кызмет ету мақсатын, қоғамдағы кажетгілігін аныктай- тын барынша маңызды, түрақты ішкі және сыртқы жактары мен қасиеттерінін жиынтығы. Мемлекеттің мәнін ашып керсетудің екі жолы калыптаскан: таптық (маркстік-лениндік) және жалпыәлеуметтік. Маркстік-лениндік ағым мемлекеттің мөні жиынтығы коғам- ның экономикалық негізін қүрайтын өндірістік катынастардың сипатымен аныкталады дейді. Өндірістік қатынастардын сипа- ты осы қатынастарға тікелей араласатын таптардың алатын орны мен аткаратын рөлдерінен байқалады. Сөйтіп, марксизм-лени- низм мемлекеттің өлеуметтік қүбылыс ретіндегі мәнін аша оты- рып, таптык қоғамда оның үстем етуші таптың мүддесін қорғай- тынын көрсетеді. Сонымен марксизм мемлекет қоғам бір-біріне қарама-қайшы таптарға бөлінген кезенде пайда болады деп түсіндіреді. Адамзат коғамындағы алғашқы таптық мемлекетол қүл иеленушілердің үстемдігіне негізделген қүл иеленуші мем- лекет болды. Бүл мемлекеттің мәні коғамның алғаш реттаптар- ға - қүл иеленушілер мен күлдарға бөлінгенін көрсетгі. Осы түрғыдан карағанда мемлекет дегеніміз біртаптың екінші тапқа өзінің үстемдігін жүргізудің қүралы. Мемлекеттің әлеуметтік мәнін жақтаушылар мемлекет адам- зат коғамына ортақ, өмбебап, жалпы үйым болғандықган ол ха- лықтың барлык топтарының мүддесін, ешкімге артыкшылык, кемшілік жасамай бірдей қорғау керек деген пікір айтады. Солардың барлығын ескере келе, бүгінгі танда мемлекет дегеніміз — егемендікке ие, қүкыктың негізінде, арнайы аппа- раттың көмегімен елді басқаруды іске асыратын, зандандырыл- ған мөжбүрлеу мен күштеу қолдану қүқығы бар, қоғамдағы сая- си биліктің үйымдастырылуының ерекше түрпішіні деп айтуға болады. Мемлекеттің мәні оның ерекшеліктері мен сипатты белгі- лерінің жиынтығынан түратын мазмүнынан көрінеді. Мемле- 9 ------ — И кеттің коғамдағы саяси партиялар, коғамдыкбірлестіктер, ұйым- дар мен институттардан ерекшеленетін өзіндік бірнеше белгілері бар. Ондай белгілерге мемлекеттін аумағының болуы, мемлекеттің халқының болуы, мемлекеттік (бұкаралық) билік, мемлекеттщ егемендігі (тәуелсіздік), құкық пен заңдардың барлығы, салык пен салыктық жүйенін болуы жатады. а. Кез келген мемлекеттің өзінің белгілі бір аумагы болады. Аталған аумақта сол мемлекетгін тұрғындары, халкы шоғырлан- дырылады және осы аумактын көлемінде мемлекеттің билігі та- ралып іске асырылады. Тек елшілік аясында немесе баска да ха- лықаралық келісім арқылы көрсетілген шеңберде болмаса, бір мемлекеттін аумағында екінші мемлекетгің билігі жүрмейді. ә. Мемлекеттін екінші бір белгісі ол мемлекеттік ( бщ ара- лық) биліктің болуы. Биліктіңбұқаралықболатын себебі ол, сол мемлекетгің халкы атынан оның аумағында тұратын елдің, адам- дардын барлығына бірдей таратылады. Бұқаралык билікке мемлекетгік билік пен басқару органдары, мәжбүр ету аппарат- тары жатады. Тек мемлекет қана сот, прокуратура, ішкі істер бөлімдері, әскер, абақты сияқгы органдар мен мекемелердің көмегімен мемлекеттік билікті іске асырады. б. Халықаралық күкық теориясына сәйкес мемлекеттің ең негізгі белгілерінің бірі сол мемлекетгің аумағында түратын хал- қының болуы. Мемлекетгік билік өзінің аумағында түратын адам- дардың арасындағы қоғамдық катынастарды құкық, заң арқылы реттеу үшін, сол халыққа арналған кұқықтык нормативтік актілерді қабылдайды. Кабылданған құқықтық нормативтік актілер халықтың барлык топтарына ортақ және міндетті түрде орындалуға, сақталуға ж әне іске асырылуға тиіс. в. Мемлекетгің келесі бір белгісі ол мемлекеттің егемендігі. Егемендік мемлекетгің ішкі жөне сырткы істерді аткарудағы толықтәуелсіздігі. Мемлекеттің егемендігін үш жақта қарасты- руға болады: біріншіден, мемлекеттің бүкіл аумағына, халқына тарайтын бірден-бір мемлекетгік билік болып табылатын биліктің үстемдігі; екініиіден, мемлекет органдарының бірыңғай жүйесін кұрайтын мемлекеттік биліктің түтастығы; үшіншіден, мемле- кеттік биліктің өз істерін өз еркімен шешуге құқығы бар биліктің тәуелсіздігі. | ■ . Чі-с,: г. Мемлекеттің тағы бір белгісі ол мемлекетте қүқықтың, заң- дардың болуы, құқык пен мемлекеттің ажырамас, тығыз байла- нысы. Кез келген мемлекет өзінің саясатын, билігін белгілі бір 10 күкыктық нормативті актілерді кабылдау аркылы іске асырады. Құкык пен занды сол мемлекеттің өзі кабылдап бекітеді жөне олар сол мемлекеттің бүкіл іс-әрекетін заңдастыруға көмек- жүктеу/скачать 19,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|