рында хабар жариялайды; Президент және Парламент депутат-

Аумақтық сайлау комиссиялары. Облыстық (республикалык 
маңызы бар калалар және республика астанасы), аудандык, кала- 
лық, каладағы аудандық сайлау комиссиялары 
аумақтық сайлау 
комиссиялары
 болып табылады. 
Аумақтық камиссия мушелері жеті 
адамнан тұрады. Аумақтық комиссиялар Президент, Парламент 
және мәслихатгар депутаттарының, жергілікті өзін-өзі баскару 
органдары мүшелерініңсайлауын ұйымдастыруды жәнеөткізуді 
камтамасыз етеді. Президент, Парламент және мәслихаттар де- 
путаттарынын  сайлауы  женіндегі  аумактык сайлау  комиссия- 
ларының  кұрамы  сайлау  тағайындалғаннан  немесе  хабарлан- 
ғаннан кейін — он күннен, ал жергілікті өзін-өзі баскару орган- 
дары  мүшелерінің  сайлауы  жөніндегі  аумактық  комиссиялар- 
дын  құрамы  жеті  күннен  кешіктірілмей  бұқаралык  ақпарат 
құралдарында жариял анады.
Тиісті аумақтык сайлау комиссиясы:  1) әкімшілік-аумақтық 
бөліністер  аумағында  сайлау  туралы  зандардың  атқарылуына 
бақылауды жүзегеасырады; 2) Президентті, Парламенттің және 
мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-езі баскару орган- 
дарының мүшелерін сайлауды әзірлеу мен өткізуді камтамасыз 
етеді; 3) тәменгі тұрған аумактық, округтік және учаскелік сай- 
лау  комиссияларының  кызметіне  басшылык  етеді;  олардың 
шешімдерінін күшін жояды және токтата тұрады;  республика- 
лык бюджеттің сайлау науқанын еткізуге арнап бөлінген қара- 
жатын олардың арасында бөледі; округтік және учаскелік сай- 
лау  комиссияларынын  кызметіне  қажетті  материалдық-техни- 
калық жағдайлар жасалуын бақылайды; округтік және учаскелік 
сайлау  комиссияларынын  шешімдері  мен  іс-әрекеттеріне 
(әрекетсіздігіне) түскен арыздар мен шағымдарды қарайды; тиісті 
әкімшілік-аумактық  бөлініс  шегінде  кұрылған  барлык сайлау 
комиссияларының Орталык сайлау комиссиясының шешімдерін 
аткаруын ұйымдастырады; осы Конституциялык заңның бұзы- 
луына  жол  берген  сайлау  комиссияларының қызметін  токтату 
туралы  сайлау  комиссиясын  кұратын  органға  немесе  сотка 
жүгінеді; 4) сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселе- 
лер бойынша сайлау комиссияларының,  мемлекеттік органдар 
мен  ұйымдардың  есебін,  сондай-ак  сайлау  туралы  зандардың 
сақталуы  мәселелері бойынша  коғамдык бірлестіктер органда- 
рының хабарламасын  тындауға  хақылы;  5)  Сенат депутаттары 
сайлауын өткізуді камтамасыз етеді; Сенат депутаттығына кан- 
дидатгарды, олардың сенім білдірген адамдарын тіркейді, олар-

ға тиісті куәліктер береді; бұкаралык акпарат құралдарында кан- 
дидаттарды  тіркеу  туралы  хабарлар  жариялайды;  дауыс  бе- 
руге арналған пункттер дайындайды, дауыс беруге арналған ка- 
биналар  мен  жәшіктердін  жасалуын  камтамасыз  етеді;  Сенат 
депутаттары сайлауындағы дауыс берудін нәтижелерін шығара- 
ды  және дауыс  берудін  нәтижелері  шығарылған  хаттамаларды 
Сенатдепутатгарын тіркеуі ушін Орталык сайлау комиссиясы- 
на береді; 6) мәслихаттар депутаттарын сайлау жонінде сайлау 
округтерін  құрады  жөне олардын тізімдерін  жариялайды,  сай- 
лау комиссияларының орналасқан жері туралы сайлаушыларға 
хабарлайды; 6-1) дауыс беруге арналған учаскелердің бірыңғай 
нөмірленуін белгілейді; 7) жергілікті  өзін-өзі баскару органда- 
рының  мұшелерін  сайлау  жөніндегі  сайлау  бюллетеньдерінің 
жасалуын камтамасыз етеді; 8) округтік сайлау комиссиялары- 
нан  тиісті  мәслихаттың  депутаттығына  кандидаттарды  тіркеу 
туралы хаттамаларды алады жөне округтік сайлау комиссияла- 
рының тіркелген  кандидаттардың тізімдерін жариялауын  қам- 
тамасыз етеді; 9) мөслихатгар депутаттарын сайлаудың қорытын- 
дыларын шығарады, сайланған депутаттарды тіркейді және бұл 
туралы  бұкаралық  ақпарат  кұралдарында  хабар  жариялайды; 
Орталыксайлау комиссиясының ресми \үеЬ-сайтында жариялау 
ұшін тиісті сайлау округтері мен учаскелері бойынша дауыстар- 
ды санау хатгамаларын  Орталық сайлау комиссиясына береді; 
10)  кайта дауыс беру, қайта сайлау мен  Сенаттың және мәсли- 
хаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлау ұйым- 
дастырады;  11)  жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарының 
мүшелерін сайлау, қайта сайлау және шығып қалған мүшелерінің 
орнына  сайлау  тағайындайды  және  ұйымдастырады;  тиісті 
әкімшілік-аумақтык  бөлініс  аумағында  орналасқан  жергілікті 
өзін-өзі  басқару  органдарының  мүшелерін  сайлау  жөніндегі 
округтік сайлау комиссиясының функциясын орындайды; өзін- 
өзі басқару органдарының мүшелігіне кандидаттарды, олардың 
сенім  білдірген  адамдарын  тіркейді,  оларға  тиісті  куөліктер 
береді;  жергілікті  бұкаралық акпарат  құралдарында  кандидат- 
тарды тіркеу туралы  хабарлар жариялайды;  жергілікті  әзін-езі 
баскару  органдарының  мүшелерін  сайлаудьщ  қорытындысын 
шығарады; жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарыңда сайлау- 
дың  қорытындысы  туралы  хабар  жариялайды;  12)  Казақстан 
Республикасының  заңдарына  сәйкес  басқа  да  әкілеттіктерді 
жүзеге асырады.
69

Округтік  жөне  учаскелік  сайлау  комиссияларынын  әркай- 
сысы жеті адамнан түрады. Округтік сайлау комиссияларынын 
күрамы сайлау тағайындалғаннан немесе хабарланғаннан кейін 
он күннен кешіктірілмей бүқаралык акпарат күралдарында жа- 
рияланады.
Округтік сайлау комиссиясы:  1) тиісті сайлау округінін аума- 
ғында сайлау туралы зандардың атқарылуын бакылауды жүзеге 
асырады;  2)  Парламент  Мәжілісі  және  мәслихаттар депутатта- 
рын сайлаудың өткізілуін үйымдастырады; 3) учаскелік сайлау 
комиссияларының кызметін  үйымдастырып,  үйлестіріп отыра- 
ды; олардын шешімдерінің күшін жояды және токтата түрады; 
учаскелік  сайлау  комиссияларының  кызметіне  қажетті  мате- 
риалдық-техникалық  жағдай  жасалуын  бакылайды;  учаскелік 
сайлау  комиссияларының  шешімдері  мен  іс-әрекеттеріне 
(әрекетсіздігіне) түскен арыздар мен шағымдарды қарайды; осы 
Конституциялык  заңнын  бүзылғаны  аныкталған  кезде  сайлау 
комиссиясынын қызметін токтату туралы өтінішпен сайлау ко- 
миссиясын  қүратын  органға  немесе  сотқа  жүгінеді;  4)  Парла- 
мент Мәжілісінің және мәслихаттардың депутатгығына үсыныл- 
ған кандидаттарды. олардың сенім білдірген адамдарын тіркейді, 
оларға  тиісті  куәліктер  береді,  жергілікті  бүқаралық  ақпарат 
күралдарында кандидаттарды тіркеу туралы хабар жариялайды;
5) сайлаушылар тізімдерінін уактылы әрі дүрыс жасалып, барша 
жұрттың танысуына  үсынылуын  бақылайды;  6)  учаскелік сай- 
лау комиссияларын сайлау бюллетеньдерімен камтамасыз етеді; 
7) сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселелер бойын- 
ша учаскелік сайлау комиссияларының жөне округгің аумағында 
орналаскан  мемлекетгік  органдар  мен  ұйымдардың  есептерін, 
сондай-ақ  сайлау  туралы  зандардың  сақталуы  мәселелері  бо- 
йынша қоғамдық бірлестіктер органдарының хабарламасын тың- 
дауға  хакылы;  8)  учаскелік  сайлау  комиссияларынан  дауыс 
берудін  нәтижелері  туралы  хаттамаларды  алады,  солардың 
негізінде  округ  бойынша  сайлау  нөтижелерін  аныктайды,  бүл 
туралы  бұкаралық  ақпарат  қүралдарында  хабар  жариялайды; 
9) қайта дауыс беру, кдйта сайлау және Парламент Мөжілісінің 
шығып қалған депутатгарынын орнына сайлау өткізеді;  10) кайта 
сайлау  және  мәслихаттардың  шығып  калған  депутаттарының 
орнына сайлау өткізеді;  11) Республика зандарына сөйкес баска 
да өкілеттіктерді жүзеге ас ы рады.
70

Учаскелік сайлау комиссиялары. Учаскелік сайлау комиссия- 
лары  тиісті  сайлау  учаскелерінде  Президентті,  Парламент 
Мөжілісінін  және  мәслихаттардың  депутаттарын,  жергілікті 
өзін-өзі  баскару органдарының мүшелерін сайлауды  үйымдас- 
тыру  мен  өткізуді  камтамасыз  етеді.  Учаскелік  сайлау  комис- 
сиялары жеті мүшеден түратын күрамда күрылады.
Президент,  Парламент  және  мәслихаттар  депутатгарының 
сайлауы жөніндегі учаскелік сайлау комиссияларының күрамы 
сайлау тағайындалғаннан  немесе хабарланғаннан  кейін  — жеті 
күннен, ал жергілікті өзін-өзі басқару органдарынын мүшелерін 
сайлау жөніндегі аумактык комиссиялардың қүрамы үш күннен 
кешіктірілмей бүкаралық акпарат күралдарында жарияланады.
Учаскелік  сайлау  комиссиясы:  1)  сайлау  учаскесінде 
Президентгі, Парламент Мәжілісінің, мөслихаттардың депутат- 
тарын жөне жергілікті өзін-өзі баскзру органдарының мүшелерін 
сайлау жөніндегі сайлау шараларын жүргізеді; 2) учаскелік ко- 
миссияның орналаскан жері туралы сайлаушыларды хабарлан- 
дырады;  3)  тиісті  сайлау  учаскесінде  сайлаушылардын тізімін 
нактылайды; 4) азаматтарды сайлаушылардың тізімімен таныс- 
тырады, тізімдердегі кателіктер мен жаңсақгықгар туралы арыз- 
дарды  қарайды  және  оған  тиісті  өзгерістер  енгізу  туралы 
мөселелерді шешеді; 5) сайлаушыларды дауыс беру күні, уакыты 
және  орны туралы  хабарландырады;  6) дауыс  беруге арналған 
үй-жай дайындайды, кабиналар мен жәшіктердің жасалуын қам- 
тамасыз етеді; 7) сайлау күні сайлау учаскесінде дауыс берілуін 
үйымдастырады;  8)  дауыс  санауды  жүргізеді  және  учаскедегі 
дауыс беру нәтижелерін аныктайды; 9) дауыс беруді әзірлеу мен 
ұйымдастыру  мөселелері  жөніндегі  арыздар  мен  шағымдарды 
карайды және солар бойынша  шешімдер кабылдайды;  10)  Рес- 
публика зандарына сәйкес басқа да өкілеттіктерді жүзеге асы-
рады.
Тақырыпты  пысықтау  сүрақтары
1.  Конституциялық құқық пәні нені  оқытады?
2.  Конституцияның атқаратын міндеттеріне тоқталыңыз.
3. Демократиялық тәртіп тұсындағы мемлекеттік құрылыстың консти- 
туциялық негіздерінің басты қағидаларын керсетіңіз.
4.  Азаматтық ұғымын,  алу және айырылу тәртібін есіңізге түсіріңіз.
5.  Адам  мен азаматтың қандай  конституциялық құқықтары,  бостан-
дықтары және міндеттері  бар?
6.  ҚР сайлау жүйесінің түрлері  мен сайлау органдарын сипаттаңыз.
71

III 
б  
ө 
л  і 
м 
ӘКІМШІЛІК  ҚҮҚЫҚ  НЕГІЗДЕРІ
1.  Әкімшілік күкық: мәні, пәні, әдістері, дереккөздері, субъек- 
тілері
2. Әкімшілік қүқык бүзушыльщ жәие әкімшілік жауапкершілік
3. Мемлекеттік басқару: үгымы, қағидаттары, басқару оргаи- 
дары
1. Әкімшілік қүқық:  мәні, пәні, әдістері,
дереккөздері,  субъектілері
Әкімшшк қуқық
 -  коғамдық катынастардын бел гілі бір сала- 
сын реттейтін қүқықтық нормалардың жиынтығы, қүкықтың бір 
саласы. Атқару билігі мен мемлекеттік басқарудың іске асыры- 
луы  барысында,  түлға  мен  мемлекет,  азамат  пен  атқару  билігі 
органдары,  мемлекеттік  басқару  саласындағы  азаматтардың 
күқықтары  мен  бостандықтарын  қорғау,  іске  асыру,  олардың 
шенеуніктер тарапынан бүзылуьшан не шектелуінен, озбырлық- 
тан  қорғау  барысында  пайда  болатын  қоғамдык  катынастарды 
реттеу әкімшілік күқыктың 
мәні.
Әкімшілік  қүқықтык  нормалардың  көмегімен  реттелетін, 
коғамдық қатынастардың жүйесі  өкімшілік  күкыктың 
пәні
 бо- 
льш табылады. Әкімшілік күкыктың пәні төмендегідей 
бес
 қүрам- 
дас бөлшектен түрады. Әкімшілік қүкыктың поні:
Біріншіден,
  Республика  Президентінен  бастап,  мемлекеттік
кәсіпорындардын, үйымдардың, мекемелердің өкімшіліктеріне
дейінгі аралыкта, аткару билігінің, мемлекеттік баскарудың бар-
лық деңгейлерінде  іске  асырылуының  үрдісі  барысында  пайда
болатын  коғамдык қатынастар.  Бүл  жерде,  ен  алдымен  эконо-
миканы,  әлеуметтік-мөдени,  әкімш ілік-саяси  жүмыстарды
ұйымдастыру  сиякты сырткы  іс-әрекеттерді  орындау  үшін  құ-
рылған атқару билігі органдары мен мемлекеттік баскару орган-
дарының бүкіл  жүйесі 
әрекетінің сыртқы көрінісін
 айтып отыр- 
мыз.
Екіншіден,
 ақпараттық-талдау, іс-жүргізу, жұмысқа кабылдау, 
кызметпен  ауысу,  жұмыстан  шығару,  төртіптік  жауаптылық, 
мадақтау,  материалды-техникалық жабдықтау т.с.с.,  кай  жерде 
істеліп жатканына қарамастан, мейлі ол аткару, заң шығару не- 
месе сот билігі органдарында  болсын,  бәрібір,  езара  ұқсас,  бір
72

типтес  болып  келетін,  барлық  мемлекеттік  органдардың  ішкі
уйымдастырушылық  қатынастары.
  Бұл  аталған  іс-әрекеттер,
көмекшілік, қосымшалық сипатта болып, әкімшілік құкыктың 
нормаларымен реттеледі.
Үшіншіден,
 әкімшілік кұкыктың пөніне, мемлекеттік-биліктік 
кұзыретке ие,  мемлекетгің атынан, бүкіл  Казакстан  Республи- 
касының аумағында әрекет жасайтын 
жалпымешекеттік бақы 
лау қызметі
 кіреді.  Бакылау  барлық  мемлекетпк  органдардың 
қабылданған  нормативтік  актілерді  орындауы  мен  іс-әрекет- 
терінің заңдылығына ғана бағытталып қоймайды, олардың мақ- 
сатгылығын, қажеттілігін де қамтиды. Жалпымемлекеттік бақы- 
лау  осынысымен  прокурорлык  бакылаудан  ерекшеленеді. 
Жалпымемлекетпк  бақылаудың  колданатын  шаралары  тәртіп 
бұзушыларды  кызметтен, жұмыстан  шығару (босату), ақшалай 
айыппұл салу сиякты төртіптік сипатга болады. Кеңес мемлекеті 
кезінде Жүмысшы-Шаруа инспекциясы,  Бакылау министрлігі, 
партиялык-мемлекетгік бақылау, халықтык бақылау деген сияқ-
ты бақылаудың бірнеше түрлері өмір сүрген.
Төртіншіден,
 әкімшілік құқығы пөні, әкімшілік кұқык бүзу- 
шылық жөніндегі  істі қарау  кезіндегі  судьялар мен  соттардың 
іс-әрекеттерін  де  қамтиды.  Бүл  жерде  сотгар  әділ  сот  органы 
болып  отырғанымен,  белгілі  бір  әкімшілік  істі  караған  кезде 
Әкімшілік  кодекстің  баптарына  сүйенетіндіктен  олардың 
қызметі әкімшілік кұқықгьщ пөніне кіреді.
Бесіншіден,
 әкімшілік кұқык пәніне кейбір азаматгық қоғам- 
ның  кейбір  институтарына  мемлекет өзінің  жекелеген  мемле- 
кетпк-биліктік кұзыретін беру барысында пайда болатын қоғам- 
Дык катынастар да жатады. Себебі олардың көпшілігі әкімшілік 
кұкыктың нормаларымен реттеледі. Мысалы, полиция көмекші- 
леріне, халық жасақшыларына коғамдық тәртіпті сақгауға ат са- 
лыса  отырып,  күкык  бүзушыларды  үстау,  күкык  бұзушылық 
туралы хаттама жасауға құқық беріл еді.
Әкімшілік  қүқықтың  әдістері.  Коғамдық  қатынастарға 
реттеушілік ықпал жасаушы тәсілдік сипатга болатын әкімшілік 
кұкыктың 
әдістері
 өзіндік  бірнеше  ерекшеліктерімен  өзгеше- 
ленеді.  Біріншіден,  әкімшілік  құқық 
әдістерінің,
  яғни  теменгі 
органдар мен лауазымды адамдар, жоғарғы органдардың бұйры- 
ғын, тапсырмасын, талаптарын, тыйым салуларын орындайтын 
сатылылыгы.
  Мысалы,  азаматтық-қүқықтық  қатынастар  үшін
тараптардың  (жақтардың)  еркінің  теңдігі  болса,  әкімшілік
73

құкықтық әдісте  бір  жактың  екінші  жактың  еркінен  үстемдіп 
байкалады. Бұл әсіресе аткару билігі органдарымен, кәсіпорын- 
дармен,  мекемелермен,  ұйымдар  мен  азаматтар  арасындағы 
карым-катынаста көрінеді. Бұл жерде әкімшіліктер көп жағдайда 
мемлекеттік-биліктік кұзыретке ие, сондыктан олардын қолын- 
да мәселені шешудің кұқыктық сипаттағы міндетгі шешім кдбыл- 
дайтындыктан, азаматтарға қарағанда еркі үстем, ал адамдар со- 
лардың еркіне бағынып, айтқанын істейді.  Сонда аталған  іс бір 
жақтың (тараптың) еркіне екінші жақтың бағынуын  көрсетеді. 
Бұндай  бағынушылықка  өз  еркімен  ғана  емес,  мәжбүрлеу  ар- 
қьілы да қол жеткізілуі мүмкін.  Мысалы, бағдаршамның кызыл 
жарығына  жүріп  жол  ережесін  бұзған  жүргізушіні  жол  поли- 
циясының қызметкері ешкімнің айтуынсыз өзі тәртіп бұзушы- 
ны жауапқа тарта алады. Егер жүргізуші қарсылык көрсетіп, ба- 
ғынбаса оған күш колданып, мәжбүрлеуге құқы бар.
Әкімшілік  кұқық  әдістерінің  келесі  бір  ерекшеліктері 
құқықтық  нормативтік  актілерде  көрсетілген  нормалардың, 
қалыптардың,  талаптардың  бұлжытпай  орындалуы.  Бұндай 
міндеттеу адамдардың барлығына бірдей не белгілі бір әлеуметпк 
топтарға ғана бағытталуы мүмкін. Мысалы, коғамдық орындар- 
да тәртіп  сақтау,  кешені  арнайы  көрсетілген  жерден  киып  өту 
немесе жеке топтарға арналған, жүргізушілерге автокөліктерімен 
жүруге, автокөліктерін коюға тыйым салатын ережелерді айтуға 
болады.  Сонымен,  көп  жағдайда  әкімшілік  кұкыктың  әдістері 
«билік» және «бағыну», бүйрыктарды, талаптарды  орындау си- 
патында  болады.  Дегенмен,  әкімшілік  құқықта  горизонталды 
карым-қатынастарды реттейтін тараптардың (жактардың) тепе- 
тендігі сакталатын жағдайлар да аз емес.  Мысалы екі  министр- 
ліктің арасындағы қатынас ешқандай бағыныштылыққа құрал- 
майды.  Әр  министрлік  өзінің  жұмысымен  айналысып  үкімет 
басшысына ғана бағынады, Әкімшілік құқыктың бағынушылык 
(командалық, бұйрықтык) әдісінен басқа өзара біріккен әрекет, 
келісіп  істеу,  келісім,  үйлесімділік,  әкімшілік  шарт  сияқты
өдістері бар.
Әкімшіяік қуқықтың дереккөздері
 дегеніміз мемлекеттік билік 
ресми мойындаған, баскдру катынастары субъектілерінің мінез- 
құлықгары ережесінің көріну мен бекітілуі. Олар дерек көздері 
болу  үшін  төмендегідей  бірнеше  белгілерге  ие  болуы  керек: 
субъектілердің белгілі бір нысандары орындауға міндетті бір не 
бірнеше  мінез-құлық ережелері  (құқық нормалары)  болуы  ке-
74

рек;  мемлекеттік  мәжбүрлеу  шарасымен  орындалатындай 
мемлекеттік  билікпен  ресми  мойындалуы  кажет;  әкімшілік 
күкыктык катынастар субъектілерінің іс-әрекеттерінде белсенді 
колданылатындай  практикалық  манызға  ие  болуы  керек; 
әкімшілік қүқыктық қатынастар субъектілерінін қандай да бір 
күқыктык маңызды  іс-әрекеттер жасауы үшін негізі болуы  ке- 
рек;  коғамдағы  өмір сүріп  отырған  кұқыктык жүйе  мен ғылы- 
ми-күқыктык доктринаға сөйкес келуі керек.
Әкімшілік  кұкыктың төмендегідей 
дереккөздері
 бар:  Қазақ- 
стан  Республикасы  Конституциясы;  халыкаралык,  мемлекет- 
аралык шарттар; Қазақстан Республикасының Конституциялык 
зандары; Қазакстан Республикасының зандары; Қазақстан Рес- 
публикасы Президентінің, Парламентінің; Үкіметінің, жергілікті 
мемлекетгік  баскару мен өзін-езі  баскару органдарының акті- 
лері; әкімшілік соттық прецеденттер;  әкімшілік  шарт;  ғылыми 
құкыктык доктрина.
Әкшшілік қуқық  бузушылық  туралы заңдардың міндеттері — 
адамның және азаматтың кұқықтарын, бостандыктары мен заң- 
ды  мүдделерін,  халыктың денсаулығын,  санитариялық-эпиде- 
миологиялық  салауаттылығын,  қоршаған  ортаны,  қоғамдык 
имандылықты,  меншікті,  коғамдық  тәртіп  пен  қауіпсіздікті, 
мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін. ұйым- 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: