теседі, коғамдағы төртіп пен тұрактылыкгы, қауіпсіздікті қамта-

ғырландырылады және соныңтікелей араласуымен, қадағалауы* 
мен,  бакылауымен,  келісімімен,  рұқсатымен  іске  асырылады 
Сонымен  абсолюттік монархияның  төмендегідей  белгілері  бар 
монархтын мемлекеттік билікке үстемдігі; мемлекеттік биліктіь 
барлык тармағының монархтын  қолына  шоғырлануы;  монарх 
тын  билігін  шектейтін  белгілі  біо  өкілетгі  органның  болмауы
тағайындаитын
мемлекетп
ласу  кұкығы шеңберінің шектеулілігі;  қоғам тарапынан жоғар-
жоктығы
таңда  абсолюттік монархия  негізінен  біршама  Шы
елдерінде
ғын, біршама өзгерген түрде Бахрейн,  Катар, Кувейт, Сауд Ара-
мемлекеттерінде сакталған
Конституциялық және парламенттік 
билігі  конституциямен  не  парламентгің
ген.
Республика монархиялық басқарумен  кдтар пайда болып да- 
ған. Респүбликаның алғашқы белгілері б.з.б. IV—III мыңжыл-
кдла-мемлекеттерінде
таскдн.  Республика  -   мемлекеттік  биліктің жоғарғы  органдары 
халыктың еркін дауыс беруі арқылы белгілі бір мерзімге сайлау 
аркылы  қалыптасатын  басқару  нысаны.  Республикалық  басқару
белгілері
мемлекегпк
мемлекеттегі  органдар  мен лауазымды
мемлекеттің
ғарғы  органдарын  сайлайтындықхан  олар  халыктың  атынан 
сөйлеу,  әрекет жасау  күқығына  ие  болады  ж әне осы тұрғыдан 
карағанда  мемлекетгік  биліктін  көзі  халык деп  мойындалады; 
мемлекеттік биліктін зан шығару билігі, аткару билігі және сот 
билігі болып үш тармакка бөлініп іске асырылуы.
(   Республйкяйын президенттік, парламенттік және аралас бас- 
қару  сиякты  түрлері  болады.  Президенттік  басқару  тарихта 
бірінші рет 1787 жылғы Конституция бойынша АҚШ-та енгізілді.
Президенттік республиканың негізгі белгілері: Мемлекетгің басшы-
сы Президенттің бүкіл халыктың дауыс беру төсілі аркылы сай- 
лануы;  Мемлекет  басшысы  Президент  бір  мезгілде  аткарушы
саналады
тармакка
12

1
міндетті түрде  бөлінуі; аталған  мемлекетгік биліктщ тармакта- 
ры және мемлекетгік билікті атқарушы органдардын арасындағы 
карым-катынас тежемелік және тепе-тендік жүйесі мен қағида- 
сына  негізделіп  реттеледі;  Үкіметті  Парламенттін  келісімімен 
Президент калыптастыратындыктан  ол  Президент алдында  жа-
уапты.
Парламенттік  басқару  барысында  бүкілхалыктык  жолмен 
сайланған  Парламенттін  рөлі  мен  манызы  баска  Президент, 
Үкімет сиякты институттарға карағанда жоғары. Үкімет Парла- 
ментдепутатгарынынсайлауымен калыптасады және Парламент 
сенімі аркылы елді басқаруды іске асыруға мүмкіншілік алады. 
Сондықган Үкімет Парламент алдында жауапты. Парламенттік 
баскдрудын белгілері:  мемлекетгік  биліктің  қатан тармактарға 
бөлінуі  анық  байқалмайды.  Заң  шығарушы  және  атқарушы 
биліктің  ынтымақтасып  әрекет  жасау  тәртібі  сақгалады.  Сон- 
дықтан президентгік басқару сияқгы емес, парламенттік респуб- 
лика көп жағдайда заң шығарушы және аткзру биліктерінің тепе- 
тендігін камтамасыз етеді; парламент сайлауында жеңіске жет- 
кен  және  парламентте  кәпшілік  орынға  ие  болған  партия  не 
бірнеше партиялардың одағы Үкіметті қалыптастыратындыктан 
ол Парламент алдында жауапты; Мемлекет басшысы Президентті 
Парламент сайлайтындыктан формальды түрде Үкімет басшы- 
сын тағайындауға қүкығы бар.
Елді, халыкты басқару ыңғайлы болу үшін мемлекет аумағы 
ауыл, аудан, кала, облыс, аймақ, өлке, округ, штат, губерния т.б. 
сияқгы әкімшілік кұрылымдарға бөлінеді. Аталған кұрылымдар- 
да  мемлекетгің  баскару  органдары  құрылады.  Олар  мемлекет 
билігін  іске асырып жергілікті тұрғындарды басқарады.  Соны- 
мен  мемлекеттің  орталық  және  жергілікті  органдары  арасын- 
дағы  биліктік өкілеттілікті  бөлу,  мемлекетгің тұтас  және  жеке 
бөлшектерімен  арақатынасын  анықтайтын  биліктің  аумактық 
ұйымдасуы мемлекеттің  қурылым  нысаны деп  аталады.  Мемле- 
кет  әкімшілік-аумақгық  құрылымына  орай  біртұтас,  федера- 
тивті, конфедеративті болып келеді.
Бүгінгі танда дүние жүзінде көп тараған, аумақгық-әкімшілік 
ұйымдастырылуы қарапайым болып табылатын ол біртүтас бас- 
кару нысаны не болмаса біртұтас мемлекеттер деп атауға бола- 
ды. Біртұтас мемлекет өз ішінде ауыл, аудан, қала, облыс, аймақ 
т.б. секілді өр түрлі өкімшілік-аумақтарға бөл інгенімен олардың
13
I

өзіндік саяси еркіндігі  болмайды.  Біртүтас мемлекеттің негізгі 
белгілеріне:  кұзыреттері  жергілікті  жердегі  билікпен шектелмей 
бүкіл  мемлекет аумағына тарайтын,  жалпы  елге ортак зан шы- 
ғару  (өкілетгі),  атқару  ж әне  сот  органдарынын  болуы;  жалпы 
мемлекеттік, халықтык денгейде әрекет жасайтын  күкык және 
акша  жүйелерінін  тұтастығы;  мемлекетгін  жоғарғы,  орталык 
билік  органдарының  алдында  жергілікті  жердегі  ауыл,  аудан, 
қала, облыс, аймақт.б. сиякты әкімшілік бірлестіктер ешкандай 
артықшылығы ж октең зандық мәртебеде болады; бүкіл біртұтас 
мемлекеттің аумағына  ортақ,  барлық әкімшілік  бірлестіктерге 
міндетті  біртұтас  зандардың  болуы.  Сонымен  біртутас м еш е- 
кет  деп  өз  іш інде  салыстырмалы  саяси  еркіндігі  ж оқ  ұсак 
әкімшілік-аумақтық бірлестіктерден  тұратын  тұтас  мемлекетті 
айтамыз.
Жер шарының 1 млрд-тан астам адамы мекендейтін 24 елінде
федеративті басқару  сакталған.  Олардың катарына АҚШ ,  Ка-
нада, Германия, Австралия, Швейцария, Бельгия, Австрия, Бра-
зилия,  Аргентина,  Мексика,  Венесуэла,  Индия,  Пәкістан,  Ни-
герия,  Малайзия, Біріккен  Араб Әмірліктері,  Комор аралдары,
Ресей,  Югославия  мемлекеттері  т.б.  жатады.  Федеративті  мем-
лекет  —  орталық  пен  жергілікті  жердегі  билік  органдарынын
карым-қатынастары  ортақ  конституциямен  бекітілген  билік
нысаны  мен  құзыретінің бөлінуіне  негізделген, салыстырмалы
мемлекет тектес бірлестіктерден кұралған тұтас одакгас мемле- 
кет. 
■
 
- /
Жоғарыда айтылғанддй, кез келген мемлекетте негізгі қарым- 
қатынастар билік,  қоғам ж әне  жеке  адам арасында  калыптаса- 
ды. Аталған үш жакты өзара карым-қатынастардың сипаты мен 
тәсілдері  сол  елдегі,  мемлекеттегі  өмір  сүріп  отырған  саяси 
режимнің (тәртіптің) тұрпаттарына тікелей байланысты болады. 
Сондыктан  саяси режим  ( тәртіп) дегеніміздің өзі  мемлекеттік 
биліктің іске асырылуының амал-айла, әдіс, тәсілдерінің жиьш- 
тығы.  Мемлекеттік  биліктің  іске  асырылуының  тәсіліне  орай 
билік,  коғам  ж әне  жеке  адам  арасындағы  катынастың  сипаты 
анықгалады. Осы тұрғыдан карағанда саяси режимнің тұрпаты- 
на карай мемлекет нысаны  жағынан  демократиялық емес (тота- 
литарлы,  авторитарлы  режимдер)  ж әне  демократиялық (прези- 
дентгік, парламентгік) болып екі үлкен топка бөлінеді.
Тоталитарлық латын тілінен аударғанда «толық*, «тұтас» де- 
ген  мағына  береді.  Сонда  тоталитарлыктың  барысында  бүкіл
14

қоғам мен жеке адам өмірінін барлық жағы тұтастай мемлекеттің 
қолына,  бақылауына  шоғырландырылады.  Бір  сөзбен  айтсақ, 
барлығы  мемлекет  үшін,  барлығы  мемлекеттің  ішінде,  мемле- 
кеггке карсы, мемлекеттен тыс ешнәрсе болмауы тиіс, мемлекет 
мүдцесі  баска  субъектілердің  мүддесінің  көрінісі,  жиынтығы, 
шоғырланған шоктығы. Тоталитаризмнің сталинизм, гитлеризм, 
фашизм  деген  сиякты  түрлері  бар.  Батыс  Еуропа  саясаттану 
ғылымында  тоталитаризмнің төмендегідей  бірнеше  белгілері 
көрсетіледі:  бір  ғана  бүқаралық  партия;  бір  идеологияның 
үсгемдігі; бүкаралық акларат қүралдарына мемлекетгің үстемдігі; 
экономиканы басқару мен бақылаудың орталықтанған жүйесі; 
жаппай саяси куғын-сүргін.
Авторитаризм көп жағдайда тоталитаризмнен демократияға 
өтпелі кезең ретінде карастырылады.  Сондықган авторитаризм 
түсында көппартиялылық, меншіктің көптүрлілігі, біртүтас идео- 
логияның болмауы, бүқаралық ақпарат қүралдарына мемлекет- 
тен тыс үстемдіктің пайда болуы т.с.с. өзгерістер калыптаса бас-
тайпы,
1 Мемлекеттік билікті, оның қызметтері мен  міндетгерін іске
н
асыру  үшін  белгілі  бір  механизм  қалыптасады.  Мемлекеттің 
міндеттері мен кызметтері іске асырылатын мемлекетгік орган- 
дар  жүйесін  мемлекет  механизмі дейміз.  Мемлекет  механизмі 
темендегідей  бөлшектерден  түрады:  мемлекеттік  аппарат; 
мемлекетгік үйымдар, мекемелер; мемлекетгік кәсіпорын; акша- 
каржы қоры.  I
Мемлёкет бүкіл  қоғамдық катынастарды  реттеуге  және  ха- 
лыкты баскару барысында езіне тән бірнеше қызметтер аткара- 
ды.  Мемлекеттің  қызметі  дегеніміз  оның  мәні  мен  табиғаты 
көрінетін іс-әрекетінің басты  бағыты.  Мемлекетгің қызметтері 
қоғамға, қоршаған ортаға, әлеуметтік топтарға, жеке адамдарға 
немесе баска мемлекеттерге бағьпталады. Мемлекеттің кызмет- 
теріне экономикалық, әлеуметтік, күкыктық, мәдени-тәрбиелік, 
саяси, табиғатгы  қорғау,  әскери,  корғаныс, халыкаралық қыл- 
мыспен күрес т.б. жатады. Мемлекетгің қызметтері бірнеше топ- 
тамаларға белінеді.  Мысалы  мемлекет кызметінің маңыздылы- 
ғына  қарай олар  негізгі  жөне  косымша,  уакыт жағынан түрақ- 
ты, уақытша, кеңістіктегі өрекетіне байланысты:  жалпы мемле- 
кеттік (жалпы үлтгық) және аймақтық, жалпы маңызды мақсат- 
тардың атқарылу саласына байланысты:  ішкі  жөне сыртқы  бо- 
лып бөл інеді.
15

Мемлекеттің қьпметтері — мәні  мен  кажетшіігін біддіретін 
мемлекеттін  іс-өрекетінің  негізгі  бағыты.  Мемлекетгің  кыз- 
меттері  коғамға,  коршаған  ортаға,  өлеуметтік  топтарға,  тұлға- 
ларға, баска мемлекетгерге бағытталған белсенділігінін әртүрлі 
көрінісі.  Қоғамдык  катынастарды  тәртіпке  келтіретін  ж әне 
реттейтін  мемлекеттік  ықпал  жасау  кұралдарын  шартты  түрде 
қуқықтық  ж әне  уйымдастыруиіылық  деп  екіге  бөлуге  болады. 
Мемлекет кызметінін кұкыктык нысанда іске асырылуына қуқық 
іиыгару, қуқық қалдану және қуқық қоргау жатады.  Қуқық шыгару
кызметі  нормативтік  кұкыктык  актілерді  санкциялау,  жасау,
кабылдау,  ескілерінің  күшін  ж ою   сиякты  мемлекетгің  іс-
әрекетінен  көрінеді.  М емлекеттің  қуқы қ  қалдану  кызметі
дегеніміз  кабылданған  нормативтік  кұкыктық  кесімдерді  іске
асыруды  камтамасыз  етуге  бағытгалған  шаралар  колдануы.
Куқық  қоргау  кызметі  қабылданған  нормативтік  кұқықтық
кесімдердің дұрыс  орындалуын  ж әне сакгалуын  кадагәлау, ба-
қылау  ж әне  құкық  бұзушыға  мәжбүрлілік  шарасын  қолдану 
арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекет кызметінің уйымдастырылу арқылы жүзеге асыры- 
лу нысаны не әдісі тұрғындардың іс-әрекетініңжағдайына ықпал 
жасау болып табылады.  Мемлекет жалпы  мемлекеттік,  ұлттық, 
жергілікті деңгейлердегі  маңызы бар істерді жүзеге асыру үшін 
тұрғындарды жұмылдырады,  ұйымдастырады. Осы мақсатга әр 
түрлі саяси шешімдер, бағдарламалар кабылданады.
Аталғаңдардан  басқа  да  мемлекет  төмендегідей  қызметтер 
атқарады:  құкык корғау,  құқыкты  іске асыру,  кұкыкка түсімік 
беру, кұкық белгілеу, заң қабылдау, өкім, үкім шығару, жаза та- 
ғаиындау,  кауіпсіздікті  сақтау,  кылмыспен  күрес,  адам,  азамат
кұқығын, бостандығьш корғау, хал ыкарал ык лаңкестікпен күрес, 
экономикалық,  әлеуметтік,  кұкыкгық,  мәдени-тәрбиелік,  сая- 
си, табиғатты  қорғау, сыртқы істерді  жүргізу, корғану т. б.
Құқықтық мемлекет.  Мемлекетгік биліктің ыкпалын, күшін 
кұқыкпен шектеу керек деген пікірлер ерте дүниеден бері айты- 
лып келеді. Аталған пікірлер Еуропадағы XVII—XVIII ғасырлар- 
дағы  абсолютгік  монархияның  күшеюі  кезеңінде  қуқықіпық
мемлекеттің теориясы болып қалыптасты.  Бұл теория адамдар-
дың  табиғи  жаратылғандағы  кұқықтары  мен  бостандыктарын 
басты  мұрат репнде  карастырады.  Осындай  адамдардың жара- 
тылыстық, табиғи кұқыктарының арасындағы ең маңыздылары- 
ның  бірі  —  адамның  меншік  қуқыгы.  Белгілі  бір  мүліктің  яғни

меншіктің  иесі  болу  адамның  бостандығының,  еркіндігінің, 
төуелсіздігінің көкжиегін кенейтеді. Өмір сүруінің материалдык 
алғышарттарын калыптастырады.
Адамның  осындай  табиғи  кұкыктарының  бірі  — өмір  суру 
қуқыгы.  Бұл дегеніміз тек кана тәннің өмір сүруі  мен  жеке бас- 
тын  кауіпсіздігі  кепілдігі  ғана  емес,  бакытты  тұратындай  өмір 
сүру,  өр  адам  өз  өмірінің  шын  мәніндегі  кожасы  болатындай, 
өзінің  өмірдегі  максаты  мен  арманын  өз  бетімен  аныктай  алу 
мүмкіңдігі мен еркіңдігі.
Адамның табиғи күкыктарының бірі — ол бостандық, еркіндік 
қщыгы. Оның мәні адамды ешкімнің кұлдыкка, бодандыкка са- 
луға, соттың үкімінсіз бас бостандығынан айыруға не шектеуге, 
зансыз мәжбүрлеуге кұкығы жок.
Мемлекеттің барлыктиптеріне тән ортақ белгілерімен қоса, 
кұқыктық мемлекет өзіне тән  взгешеліктерімен ерекшеленеді.
Біріншіден,  кұқықтық  мемлекетте  адам  мен  азаматтың 
күқыктары мен бостандықтарының кепілдігі мен мызғымастығы 
толык сақгалады.  Бүл дегеніміз мемлекет адам мен жеке түлға- 
ның  белгілі  бір  еркіндік  шеңберін  мойындап,  ол  аумакка  қол 
сүқпауға тырысады.  Яғни мемлекет «биліктің жасауына рұксат 
берілмесе,  оған  биліктің  араласуына  тыйым  салынады»  деген 
кағиданы  ұстанады.  Мысалы  хат  алысу,  телефонмен  сөйлесу 
құпиялары, жүріп-түру, кәшіп-қону еркіндігі, жеке басына кол 
сұкпау т.б. адам мен азаматтын кұкыктары мен бостандықтары- 
на мемлекет қол сұқпауы тиіс. Тек қана заңда белгіленген ерек-
ше жағдаиларда ғана аталған шаралар кұқық аясында жүрпзілуі 
мүмкін.
Екіншіден,  адам  мен  азаматгың  қүқықтары,  бостандықгары, 
билік пен жеке адамның аракатынасы халықтың егемендігі мұра- 
тына  негізделеді.  Халықтың  егемендігі  дегеніміз,  халықтың 
мемлекеттік  биліктің қайнар көзі болып табылуында.  Сондық- 
тан  мемлекеттің  ең  жоғарғы  органдары  мен  лауазымдары,  ха- 
лыктың сайлау, дауыс беруі арқылы кұрылады. Мысалы Кдзақ- 
стан  Республикасының  Президенті,  Парламенті  депутаттары 
сияқты жоғарғы мемлекеттік лауазым мен органдар бүкілхалық- 
тық сайлау барысында қалыптасады.
Үшіншіден, адам мен азаматтың күқыктары мен бостандықта- 
рын қорғау мен қамтамасыз етудің қүралы мемлекетгікбиліктің 
заң шығару, атқару және сот билігі сияқты тармактарға бәлініп 
аткарылуы. Егер мемлекеттік билік аталіан тармақтарға бөлгнбей
2-11
17

бір орталыктанып кетсе не бір адамнын, белгілі бір топтын колы- 
на шоғырланған жағдайда адам мен азаматтын кұкыктары, бос- 
тандықтары шектеліп, нұқсан келтірілген болар еді.
Төртіншіден,  кұкыктық мемлекет өмірдің барлык саласында
құқыктың үстем болуымен сипатталады. Мемлекеттік оргаңдар
мен  кызметкерлердің, лауазымды адамдардын ж әне де  карапа-
йым  ж еке  тұлғалардың  іс-әрекеттерінің  барлығы  құкықка
негізделген  жағдайда  құкықтық  мемлекеттің  күрылымы  беки
түседі.  Азаматтарға  «тыйым салынбағанның барлығын жасауға
болады»  деген  қағидамен  өздерінің  әрекетін  өлш еп-піш уге 
мүмкіншілік туады.
Бесіншіден,  мемлекет  пен  жеке  тұлғаның  өзара  жауапкер- 
шілігі  нығаяды.  Жеке тұлға өзінің мемлекет алдындағы  міндет- 
терін бұлжытпай орындаса, мемлекет те өз тарапынан адам мен 
азаматтың  құқықтары,  бостандықтары  бұзылмай  сақталуын, 
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, заңның дүрыс орында- 
луын,азаматтардың міндеттерінің атқдрылуын қадағалайды, ба- 
қылайды.  Осы  аталған  қарым-қатынастар  тек  қана  құқықгың, 
зандардың шеңберінде, аясында ретгеліп отырады.
Сонымен қщықтық мемлекет дегеніміз адамның мемлекет- 
пен  ж ән е  басқа  адамдармен  қарым-қатынасы  барысында 
кұқықтык корғалуына, бостандығына, әдіддікке кепілдік берілуі 
арқылы мемлекеттің биліктік ықпалы шектелетін, мемлекет пен 
жеке адам арасындағы кұқыққа негізделген байланыстыңтәсілі.
2. Құқықтың негізгі  үғымдары мен санатгары
Құкық — қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мем- 
лекет бекітіп, қамтамасыз ететін, жалпыға міндетті, формальды 
анықталған зандық нормалар жүйесі.
«Қүқықты  кім жасайды ж әне ол кімге қызмет етеді?» деген 
сұраққа  жауап  беруге  талпынудан  қщ ықтың  м әні  білінеді. 
Кұқыктың мәнін түсіндірудің екі  жолы  қалыптасқан:  таптық, 
жалпыәлеуметтік.  Қүқықтың таптық мәні  -   құқықтық қоғам-
дағы экономикалық жағынан басым, үстем болып отырған тап- 
тың еркі деп түсіну. Құқықтың жалпыәлеуметтік мәні — кұқық- 
тық қоғамды ұйымдастырып, татулыкта, бірлікте ұстап отырған 
ж әне адамдардың барлық топтарының еркі деп түсіндіру.
Құқықтың  белгілері  жалпы  ж әне  ерекше  болып  екі  топқа 
белінеді.  Қщықтың  жалпы  белгісіне  ең  алдымен  оның  әлеу-
18

метгік-тарихи табиғаты  жатады, яғни  қүқык белгілі  бір тарихи 
кезеңнің, нақты бір коғамдык катынастардың жемісі.  Қщықтың 
ерекше  белгілері:  нормативтілігі,  жүйелілігі,  жалпы  міндеттілік 
сипаты, формальды айқындылығы, рөсімділігі, бір түлғаға ғана 
бағытталмағандығы,  бір  әрекетті  еместігі,  мемлекетпен  байла- 
ныстылығы.
Қуқықтың  нөрмативтілігі дегеніміз  рүксат  берудің,  тыйым 
салудың және міндеттеудін шегін аныктайтын құқық нормасын- 
да мінез-кұлыктың жалпы көлемін бекіту.
Кұкық  тек  кана  карапайым  нормалардын  жиынтығы  емес, 
керісінш е  бір-бірім ен   түтас  байланыстағы  мінез-кұлы қ 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: